Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 59
Praca oryginalna Original paper
Zwalczanie pa³eczek Salmonella w rodowisku sta-nowi trudny problemem dla osób zajmuj¹cych siê pro-dukcj¹ zwierzêc¹ i ¿ywnoci. Opracowano i przetes-towano wiele metod dotycz¹cych m.in.: uboju, immu-nizacji i stosowania substancji antybakteryjnych. ¯adna z tych metod nie gwarantowa³a pe³nego sukcesu, ale wszystkie poprawia³y warunki higieniczne i bezpie-czeñstwo zdrowotne ¿ywnoci.
Unieszkodliwianie pa³eczek Salmonella prowadza-ne by³o w rozmaitych modelach dowiadczalnych, z u¿yciem wielu zwi¹zków chemicznych, m.in. chlorku heksadecylopirydyniowego (1, 13, 20), ortofosforanu sodu (20, 21), kwasów organicznych (6, 11, 17-19), wody utlenionej i dwuwêglanu sodu (15). Nie wszyst-kie z tych metod okaza³y siê skuteczne. rodek okre-la siê jako skuteczny, jeli pod jego wp³ywem nastê-puje redukcja okrelonych drobnoustrojów o 2 log (8). Mo¿liwoæ stosowania dodatkowych substancji w przetwórstwie ¿ywnoci jest ograniczona na skutek
negatywnego oddzia³ywania ich na ludzki organizm oraz trudnoci w rozpuszczalnoci i mo¿liwoci bez-poredniego zastosowania. Wzrost wiadomoci kon-sumentów odnonie do jakoci i zdrowotnoci ¿yw-noci zmusza do stosowania w technologii ¿yw¿yw-noci jedynie takich rodków chemicznych, które natural-nie wystêpuj¹ w przyrodzie.
Wród preferowanych dodatków niszcz¹cych florê bakteryjn¹ na tuszkach, spor¹ grupê stanowi¹ kwasy organiczne i ich sole. Kwasy organiczne powszechnie uwa¿ane s¹ za bezpieczne. W polskim przemyle spo-¿ywczym dopuszczone jest stosowanie nastêpuj¹cych kwasów organicznych: askorbinowego, cytrynowego, mlekowego, octowego, winowego oraz ich soli (14). Kwas cytrynowy u¿ywany jest jako regulator kwaso-woci i przeciwutleniacz. Mo¿na go uzyskaæ z owo-ców cytrusowych, ale zdecydowanie czêstsz¹ i tañsz¹ metod¹ jego pozyskania jest fermentacja utleniaj¹ca. W przebiegu tej fermentacji produkt rozpadu glukozy
Unieszkodliwianie kwasem cytrynowym pa³eczek
Salmonella w pod³o¿ach mikrobiologicznych
i tuszkach indyczych
ANITA MIKO£AJCZYK
Zak³ad Neurobiologii i Anatomii Cz³owieka Wydzia³u Nauk Medycznych UWM, ul. Warszawska 30, 10-082 Olsztyn
Miko³ajczyk A.
Elimination of Salmonella spp. in bacteriological media and in turkey carcasses with citric acid Summary
The aim of this study was to determine the influence of citric acid in different concentrations on Salmonella spp. in microbiological media and in turkey carcasses. The influence of 0.01%, 0.02%, 0.03%, 0.05%, 0.1%, 0.25%, 0.5%, 1%, 1.5%, 2.0% citric acid concentrations in nutrient agar on Salmonella Enteritidis no. 33/66, Salmonella Anatum no. 30/93, Salmonella Typhimurium no. 227/84, was studied. Citric acid in 0.1% concen-tration agar media totally inhibits the growth of all Salmonella strains studied. At the concenconcen-tration of 0.05% the bacteria count of S. Anatum, compared with the control, decreased by 2 logarithmic cycles and the count of S. Enteritidis, and S. Typhimurium by 1 logarithmic cycles only. Additional investigations were carried out on 150 turkey breast samples bought from poultry plants. The samples were contaminated with Salmonella Enteritidis no. 33/66. Afterwards, each sample was moved to 1%, and 2% citric acid solution for a period of 15 minutes. The results obtained after immersing turkey carcass elements in citric acid indicate that detecting Salmonella spp. in the samples was dependent on the inoculum of these bacteria on the poultry carcass surface. Salmonella spp. were not found when the surface of an element of a turkey carcass was contaminated with 101 Salmonella spp. colony-forming-units (cfu) and immersed for 15 minutes in 1% and 2% citric acid
aqueous solution, while at a 102 cfu contamination, Salmonella spp. was detected in a smaller number of
samples compared with the control samples. The inhibiting influence of citric acid on Salmonella spp. in bacterial substrates can also occur on poultry carcasses. The unfavourable action of this compound on Salmonella bacteria was stronger in bacterial media than in poultry carcasses.
Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 60
ulega czêciowemu utlenieniu kosztem tlenu atmos-ferycznego do kwasu cytrynowego. Powszechnie kwas cytrynowy uznaje siê za bezpieczny i naturalnie wy-stêpuj¹cy w rodowisku. Stanowi on czêæ integraln¹ metabolizmu komórkowego jako metabolit cyklu Krebsa. Maksymalna dawka kwasu cytrynowego do-dawanego do ¿ywnoci okrelana jest jako quantum satis (14). Nie wyznaczaj¹c ¿adnego poziomu maksy-malnego dla zastosowania tego kwasu w produkcji ¿ywnoci (w tym równie¿ w produktach przeznaczo-nych dla niemowl¹t i ma³ych dzieci), kwas cytrynowy jako dodatek stosuje siê zgodnie z dobr¹ praktyk¹ wytwarzania, w dawkach nieprzekraczaj¹cych dawki koniecznej do uzyskania zamierzonego celu, pod wa-runkiem niewprowadzania w b³¹d konsumenta. St¹d tak czêsto, na wielu produktach spo¿ywczych u¿ywa-na jest pe³u¿ywa-na u¿ywa-nazwa kwas cytrynowy lub widnieje napis E 330, bêd¹cy oznaczeniem wymienionego kwa-su zgodnym z numerycznym systemem oznaczeñ Unii Europejskiej.
Maj¹c na uwadze powszechnoæ u¿ywania kwasu cytrynowego w przemyle spo¿ywczym oraz z³o¿onoæ problemu poszukiwania metod unieszkodliwiania pa-³eczek Salmonella na linii ubojowej i w trakcie obrób-ki miêsa drobiowego, postanowiono okreliæ wp³yw ró¿nych stê¿eñ kwasu cytrynowego na prze¿ywalnoæ pa³eczek Salmonella w pod³o¿ach mikrobiologicznych i na tuszkach drobiowych.
Materia³ i metody
Badano wp³yw stê¿eñ 1%, 2% kwasu cytrynowego w agarze od¿ywczym na: Salmonella Enteritidis nr 33/66, Salmonella Anatum nr 30/93, Salmonella Typhimurium nr 227/84, otrzymanych z Muzeum Szczepów Bakteryjnych Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego w Pu³awach.
Kwas cytrynowy wyja³awiano przy u¿yciu filtra Milli-por (Millex 9P, 022µ, Bedford), a nastêpnie dodawano go w odpowiednich stê¿eniach do gor¹cego pod³o¿a.
Badane szczepy wsiewano do 9 ml bulionu od¿ywczego i po 24-godzinnej inkubacji w temperaturze 37°C uzyski-wano hodowlê wyjciow¹ do dalszych badañ. Nastêpnie wykonywano z tej hodowli dziesiêciokrotne rozcieñczenia i ka¿dy szczep z ka¿dego rozcieñczenia wysiewano: na agar od¿ywczy bez substancji chemicznych (kontrola) oraz na agar od¿ywczy z dodatkiem ró¿nych iloci kwasu cytryno-wego. Stosowano posiew powierzchniowy. P³ytki inkubo-wano w temperaturze 37°C przez 24 do 48 godzin. Bada-nia dla ka¿dego szczepu powtórzono dziesiêciokrotnie i ob-liczono rednie ze wszystkich badañ.
Ponadto badania przeprowadzono na 150 próbkach z piersi indyczych zakupionych w zak³adach drobiarskich. Po dostarczeniu do laboratorium przetrzymywano je w ch³odni w temperaturze 4°C, a nastêpnie przygotowy-wano z nich 25 g próbki do dalszych badañ. W badaniach dotycz¹cych sprawdzenia naturalnej obecnoci pa³eczek Salmonella przeprowadzanych na próbkach wybieranych losowo (w iloci 20% wszystkich próbek pobieranych do badañ z ka¿dej, jednej zakupionej piersi) nie stwierdzano pa³eczek Salmonella. Pozosta³e próbki by³y celowo
konta-minowane. Do zaka¿enia próbek u¿yto szczepu Salmonel-la Enteritidis nr 33/66. Szczep najpierw wsiewano do bu-lionu od¿ywczego i inkubowano w temperaturze 37°C przez 24 godziny, a nastêpnie na ka¿d¹ próbkê nanoszono po 0,05 ml 24-godzinnej hodowli bulionowej S. Enteritidis roz-cieñczonej od 104 do 108. Okrelano wyjciowe inoculum
prób kontrolnych w ka¿dej serii badañ. Zawiesinê bakte-ryjn¹ rozprowadzano delikatnie, specjaln¹, szerok¹ ez¹, mo¿liwie na jak najwiêkszej powierzchni próbki. Po na-niesieniu bakterii wszystkie próbki przetrzymywano przez 20 minut w lodówce w temperaturze 4°C, w celu ca³kowi-tego wysuszenia zawiesiny. Nastêpnie ka¿d¹ próbkê prze-noszono do ja³owych zlewek z 250 ml roztworu 1% i 2% kwasu cytrynowego na okres 15 minut. Z metod zaleca-nych do wykrywania pa³eczek Salmonella z tuszek drobio-wych, podrobów i produktów drobiarskich zastosowano metodê podan¹ w Europejskiej i Polskiej Normie (7, 12).
Po 15 minutach dzia³ania roztworów kwasu cytrynowe-go, ka¿d¹ próbkê przenoszono do ja³owej zlewki i zalewa-no 225 ml zbuforowanej wody peptozalewa-nowej (pH 7,2), po czym inkubowano w temperaturze 37°C przez 20 godzin. Namna¿anie selektywne wykonywano na pod³o¿u seleni-nowo-cystynowym (SC, 0 68717-1, Difco Laboratories Detroit MI, USA) i pod³o¿u Müller-Kauffmana (MK) oraz w pod³o¿u Rappaport-Vassiliadis (RV, CM 669, Oxoid) a przesiewy na agarze z zieleni¹ brylantow¹ i czerwieni¹ fenolow¹ (BGA, CM 329, Oxoid) oraz na agarze bizmuta-wo-siarczynowym (BSA, 00 73-01-1, Difco Laboratories). Kolonie typowe lub podejrzane o przynale¿noæ do rodza-ju Salmonella by³y identyfikowane serologicznie i micznie. Do okrelenia charakterystycznych cech bioche-micznych pa³eczek Salmonella u¿yto testu API 20 E. Typy serologiczne okrelano w oparciu o zmodyfikowany sche-mat Kauffmanna-Whitea, zaproponowany przez Popoffa i Le Minora, z zastosowaniem surowic wyprodukowanych w Krajowym Orodku Salmonella.
Kontrolê stanowi³y próbki z piersi indyków zanieczysz-czone pa³eczkami Salmonella, które zanurzano w wodzie ja³owej przez 15 minut. Ka¿dy wariant dowiadczenia po-wtórzono dziesiêciokrotnie.
Wyniki opracowano statystycznie, pos³uguj¹c siê testem t-Studenta oraz analiz¹ korelacji. Do weryfikacji hipotez statystycznych przyjêto poziom istotnoci p = 0,10. Anali-za korelacji zosta³a przeprowadzona na liczbach logaryt-mowanych.
Wyniki i omówienie
Wp³yw kwasu cytrynowego na pa³eczki Salmonel-la w pod³o¿ach mikrobiologicznych przedstawiono w tab. 1 i na ryc. 1.
Dane zawarte w tab. 1 wskazuj¹, ¿e rednia liczba bakterii w próbkach kontrolnych bez dodatku kwasu cytrynowego wynosi³a dla S. Enteritidis 1,8 × 108,
S. Anatum 1,1 × 108, S. Typhimurium 2,0 × 108. Kwas
cytrynowy w pod³o¿u agarowym o stê¿eniu 0,1% ca³-kowicie hamowa³ wzrost wszystkich badanych szcze-pów Salmonella. Przy stê¿eniu 0,05% liczba bakterii w porównaniu z kontrol¹ zmniejszy³a siê o 2 cykle logarytmiczne w przypadku S. Anatum i o 1 cykl lo-garytmiczny w przypadku S. Enteritidis i S.
Typhimu-Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 61
rium. Liczba S. Anatum w porównaniu z kontro-l¹ przy stê¿eniu kwasu cytrynowego 0,03%, 0,02%, 0,01% zmniej-szy³a siê o jeden cykl lo-garytmiczny Natomiast S. Enteritidis i S. Typhi-murium ros³y w obec-noci 0,03%, 0,02% i 0,01% kwasu cytryno-wego w liczbach miesz-cz¹cych siê w tym sa-mym przedziale logaryt-micznym.
Wp³yw kwasu cytry-nowego na Salmonella
Enteritidis na elementach tuszek indyczych przedsta-wiono w tab. 2.
Wyniki badañ uzyskane po zanurzeniu elementów tuszek indyczych w kwasie cytrynowym wykaza³y, ¿e wykrycie pa³eczek Salmonella z próbek zale¿y od ino-culum tych bakterii na powierzchni tuszki drobiowej. Przy kontaminacji 10 jtk pa³eczek Salmonella na po-wierzchni elementu tuszki indyczej i zanurzeniu jej na 15 minut w wodnych roztworach 1% i 2% kwasu cytrynowego nie stwierdzono pa³eczek Salmonella.
Przy kontaminacji 102 jtk pa³eczek Salmonella
En-teritidis na powierzchni czêci tuszki indyczej i zanu-rzeniu jej na 15 minut w wodnym roztworze 1% lub 2% kwasu cytrynowego powodowa³y zmniejszanie siê liczby próbek, w których wykryto pa³eczki Salmo-nella, w stosunku do liczby próbek kontrolnych. Przy 103 jtk na powierzchni tuszki indyczej zanurzonej
w 1% i 2% kwasie cytrynowym nie stwierdzono ich wp³ywu na wykrywalnoæ pa³eczek Salmonella.
Dotychczasowe badania (5, 10, 18) nad eliminowa-niem pa³eczek Salmonella pod wp³ywem czynników chemicznych na tuszkach drobiowych mia³y na celu w pierwszym etapie zniszczenie mikroflory towarzy-sz¹cej, np. poprzez promieniowanie ultrafioletowe, a nastêpnie zanieczyszczenie ich pa³eczkami Salmo-nella. Dziêki temu mo¿liwe by³o w dalszym etapie sto-sowanie nieselektywnych po¿ywek, które pozwala³y na wykrycie uszkodzonych pa³eczek Salmonella pod wp³ywem substancji chemicznych (2). Wszystkie wy-mienione badania wskazuj¹, ¿e stosowany w nich uk³ad dowiadczalny daleko odbiega³ od rzeczywistych
spo-sobów naturalnego zanieczyszczania tuszek pa³eczka-mi Salmonella oraz warunków ich przechowywania. W badaniach w³asnych okrelono wp³yw 1% i 2% kwasu cytrynowego na pa³eczki Salmonella w warun-kach najbardziej zbli¿onych do naturalnych, czyli na tuszkach drobiowych pochodz¹cych bezporednio z zak³adów drobiarskich, nie poddawanych w labora-torium jakimkolwiek procesom zmierzaj¹cym do zlik-widowania mikroflory towarzysz¹cej. Na podstawie wyników uzyskanych w badaniach w³asnych stwier-dzono, ¿e hamuj¹cy wp³yw kwasu cytrynowego na pa-³eczki Salmonella w pod³o¿ach bakteryjnych mo¿e mieæ równie¿ miejsce na tuszkach drobiowych. Nie-korzystne dzia³anie tych zwi¹zków w stosunku do bak-terii Salmonella by³o silniejsze w pod³o¿ach bakteryj-nych ni¿ w tuszkach drobiowych. W dostêpnym pi-miennictwie brak jest szczegó³owych danych o wp³y-wie kwasu cytrynowego na ró¿n¹ wyjciow¹ liczbê
pa-a ll e n o m l a S )l m / k tj ( ii n o l o k a b z c i L ) % ( o g e w o n y rt y c u s a w k e i n e ¿ ê t S 0 0 , 0 0,01 0,02 0,03 0,05 0,1 0,25 0,5 1 1,5 2 m u t a n A 1 × 0,1 1 8 4 × 0,6 1 7 7 × 0,0 1 7 5 × 0,3 1 7 7 × 0,0 1 6 0 0 0 0 0 0 s i d it ir e t n E 1 × 0,8 1 8 1 × 0,9 1 8 1 × 0,2 1 8 1 × 0,4 1 8 4 × 0,0 1 7 0 0 0 0 0 0 m u ir u m i h p y T 2 × 0,0 1 8 2 × 0,0 1 8 2 × 0,3 1 8 1 × 0,7 1 8 7 × 0,2 1 7 0 0 0 0 0 0
Tab. 1. Wzrost pa³eczek Salmonella na pod³o¿u agarowym z dodatkiem kwasu cytrynowego (n = 10)
Tab. 2. Liczba próbek z elementów tuszek indyczych, podda-nych dzia³aniu kwasu cytrynowego, na których stwierdzono pa³eczki Salmonella Enteritidis (n = 10)
e i n e ¿ ê t S ) % ( s a z C a i n a ³ a iz d ) y t u n i m ( a ll e n o m l a S Enteiritdisnr33/66 ) m u l u c o n i( a i n e z c ñ e i c z o r 4 5 6 7 8 w ó k i n y w h c i n t a d o d a b z c i L 0 15 10 10 10 10 0 1 15 10 10 16 0 0 2 15 10 10 15 0 0
Ryc. 1. Wzrost pa³eczek Salmonella na pod³o¿u agarowym z dodatkiem ró¿nych iloci kwasu cytrynowego S. Anatum S. Enteritidis S. Typhimurium 1,00E+00 1,00E+01 1,00E+02 1,00E+03 1,00E+04 1,00E+05 1,00E+06 1,00E+07 1,00E+08 1,00E+09 0,00 0,01 0,02 0,03 0,05 0,10 0,25 0,50 1,00 1,50 2,00 Stê¿enie, % Liczba bakterii, jtk
Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 62
³eczek Salmonella na tuszkach indyczych. Z danych, jakie uzyskano z badañ w³asnych wynika, ¿e skutecz-noæ przeciwbakteryjnego dzia³ania kwasu cytrynowe-go jest zró¿nicowana i zale¿y od wyjciowej liczby pa³eczek Salmonella na tuszkach indyczych.
Mechanizm unieszkodliwiaj¹cego dzia³ania kwasu cytrynowego na pa³eczki Salmonella zwi¹zany jest z obecnoci¹ zdysocjowanych cz¹stek oraz z niskim pH kwasów (2). Wielu autorów (3, 4, 16, 18) wskazu-je, ¿e im wy¿sze jest stê¿enie kwasów organicznych, tym wiêksza jest ich efektywnoæ w stosunku do pa³e-czek Salmonella. W przypadku wysokiego stê¿enia kwasów w roztworach unieszkodliwiaj¹cych pojawiaj¹ siê w tuszkach zmiany organoleptyczne (9). Obserwo-wano zmiany, takie jak bladoæ skóry oraz nieprzy-jemny zapach przy stê¿eniu testowanych kwasów rów-nym b¹d wiêkszym ni¿ 2%.
Z przeprowadzonych badañ w³asnych wynika, ¿e istnieje mo¿liwoæ unieszkodliwiania pa³eczek Salmo-nella na tuszkach drobiowych poprzez naniesienie na jego powierzchniê 1% kwasu cytrynowego. Ta sub-stancja chemiczna powoduje zahamowanie namna¿a-nia siê pa³eczek Salmonella i nie powoduje zmiany zapachu i barwy miêsa. Zmierzaj¹c do ograniczenia niebezpieczeñstwa spowodowanego spo¿yciem ¿yw-noci zanieczyszczonej pa³eczkami Salmonella, spo-ród substancji dodatkowych potencjalnie mo¿liwych do dodawania do wody zraszaj¹cej tuszki drobiowe podczas procesu sch³adzania powietrzem, nale¿y roz-wa¿yæ tak¿e dzia³anie kwasu cytrynowego.
Pimiennictwo
1.Breen P. J., Salari H., Compadre C. M.: Elimination of Salmonella contami-nation from poultry tissues by cetylpyridinium chloride solutions. J. Food Prot. 1997, 60, 1019-1021.
2.Conner D. E., Bilgili S. F.: Skin attachment model for improved laboratory evaluation of potential carcass disinfectants for their efficacy against Salmo-nella attached to broiler skin. J. Food Prot. 1994, 57, 684-688.
3.Dickson J. S.: Acetic acid action on beef tissue surfaces contaminated with Salmonella typhimurium. J. Food Sci. 1992, 57, 297-301.
4.Dickson J. S., Anderson M. E.: Microbiological decontamination of food animal carcasses by washing and sanitizing systems: a review. J. Food Prot. 1992, 55, 133-140.
5.Dickson J. S., Nettles Cutter C. G., Siragusa G. R.: Antimicrobial effects of trisodium phosphate against bacteria attached to beef tissue. J. Food Prot. 1994, 57, 952-955.
6.Dorsa W. J., Cutter C. N., Siragusa G. R.: Effects of acetic acid, lactic acid and trisodium phosphate on the microflora of refrigerated beef carcass sur-face tissue inoculated with Escherichia coli O157:H7, Listeria innocua, and Clostridium sporogenes. J. Food Prot. 1997, 60, 619-624.
7.ISO 6579: 1993(E). Microbiology General guidance on methods for the detection of Salmonella. International Organization of Standardization, Geneva, Switzerland.
8.Jetton J. P., Bilgili S. F., Conner D. E., Kotrola J. S., Reiber M. A.: Recovery of salmonellae from chilled carcasses as affected by rinse media and enume-ration method. J. Food Prot. 1992, 55, 329-333.
9.Kotula K., Thelappurate R.: Microbiological and sensory attributes of retail cuts of beef treated with acetic and lactic acid solutions. J. Food Prot. 1994, 57, 665-670.
10.Lillard H. S.: Effect of trisodium phosphate on salmonellae attached to chicken skin. J. Food Prot. 1994, 57, 465-469.
11.Miko³ajczyk A., Radkowski M.: Elimination of Salmonella spp. by lactic acid. Pol. J. Vet. Sci. 2002, 5, 139-143.
12.PN-ISO 6579 1998. Mikrobiologia. Ogólne zasady metod wykrywania pa³e-czek Salmonella.
13.Radkowski M., Miko³ajczyk A.: Wp³yw chlorku heksadecylopirydyniowego na unieszkodliwianie pa³eczek Salmonella w miêsie. Medycyna Wet. 2004, 60, 150-253.
14.Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki spo³ecznej z dnia 18 wrzenia 2008 r. w sprawie dozwolonych substancji dodatkowych wraz z za³¹czni-kami. Dz. U. 2008, nr 177 poz. 1094, z dnia 3 padziernika 2008 r. 15.Russell S. M., Fletcher D. C., Walker J. M., Bailey J. S.: The effect of
hydro-gen peroxide and sodium bicarbonate rinses on the recovery of bacteria from broiler carcasses. Poult. Sci. 1993, 72 (supp. 1), 190-193.
16.Sawaya W. N., Elnawawy A. S., Al-Zenki S., Al-Otaibi J., Al-Omirah I. I., Al-Amiri H.: Storage stability of chicken as affected by MAP and lactic acid treatment. J. Food Sci. 1995, 60, 611-614.
17.Smulders F. J. M., Upmann M.: Verminderung der bakteriellen Belastung auf frischem Fleisch. Fleischwirtschaft 2000, 80, 27-29.
18.Tamblyn K. C., Conner D. E.: Bactericidal activity of organic acids against Salmonella typhimurium attached to broiler chicken skin. J. Food Prot. 1997, 60, 629-633.
19.Tsai Y. W., Ingham S. C.: Survival of Escherichia coli O157:H7 and Salmo-nella spp. in Acidic condiments. J. Food Prot. 1997, 60, 751-755. 20.Wang W.-Ch., Li Y., Slavik M., Xiong H.: Trisodium phosphate and
cetyl-pyridinium chloride spraying on chicken skin to reduce attached Salmonella typhimurium. J. Food Prot. 1997, 60, 992-994.
21.Xiong H., Li Y., Slavik M. F., Walker J. T.: Spraying chicken skin with selec-ted chemicals to reduce attached Salmonella typhimurium. J. Food Prot. 1998, 61 , 272-275.
Adres autora: dr Anita Miko³ajczyk, ul. Warszawska 30, 10-082 Olsztyn; e-mail: anita.mikolajczyk@uwm.edu.pl
