Medycyna Wet. 2008, 64 (1) 20
Artyku³ przegl¹dowy Review
W Polsce jeszcze do niedawna nie by³o tradycji pro-dukcji miêsa wo³owego wysokiej jakoci, a wo³owina, jak¹ konsument móg³ dostaæ na rynku, pochodzi³a g³ów-nie z wybrakowanych ze stad krów mlecznych. Obec-nie sytuacja znaczObec-nie siê zmieni³a. Chów byd³a miês-nego, nastawionego na produkcjê miêsa wo³owego kulinarnego, w Polsce intensywnie siê rozwija; ronie liczba stad i populacja zwierz¹t. Istotnym problemem, na który obecnie zwraca siê coraz wiêksz¹ uwagê, jest rola cz³owieka w rodowisku zwierz¹t gospodarskich oraz jego wp³yw na ich zachowanie, dobrostan i pro-dukcyjnoæ.
Byd³o miêsne utrzymywane jest z regu³y w warun-kach bardziej zbli¿onych do naturalnych ni¿ byd³o mleczne. Niektórzy hodowcy praktykuj¹ ca³oroczny chów na wie¿ym powietrzu, a w innych gospodar-stwach zwierzêta, które utrzymywane s¹ w systemie ekstensywnym, okres zimowy najczêciej spêdzaj¹ w oborach. W obu przypadkach byd³o miêsne (po d³u-gim okresie pastwiskowym) nie jest przyzwyczajone do bliskiego kontaktu z ludmi. Konsekwencj¹ tego faktu mog¹ byæ wówczas problemy z obs³ug¹ tych zwierz¹t. £atwoæ obs³ugi zale¿y przede wszystkim od intensywnoci i czêstotliwoci kontaktów zwierzêcia z cz³owiekiem (6). Im czêciej cz³owiek przebywa w pobli¿u zwierz¹t, tym obs³uga staje siê ³atwiejsza. Zwierzêta przyzwyczajaj¹ siê do swoich opiekunów i nie reaguj¹ impulsywnie na ich poczynania.
W przypadku chowu oborowo-pastwiskowego czy ca³orocznego na wie¿ym powietrzu sytuacja wydaje siê nieco inna. Zbyt ma³y lub ograniczony kontakt z cz³owiekiem mo¿e mieæ fatalne skutki. Reakcja zwie-rz¹t na obs³ugê mo¿e siê wahaæ od ³agodnoci i obojêt-noci do przyjmowania przez nie postawy agresywnej
(6). Cech¹ preferowan¹ jest oczywicie ³agodnoæ, w przypadku agresji zwierz¹t zagro¿one zostaje bezpie-czeñstwo osób obs³uguj¹cych, a u zwierz¹t zak³ócony jest dobrostan (8, 14). Obs³uga zwierz¹t i przeprowa-dzanie zabiegów weterynaryjnych czy zootechnicznych przysparza wówczas trudnoci, czas potrzebny na wy-konanie jakiej czynnoci znacznie siê wyd³u¿a, a tym samym wzrastaj¹ koszty produkcji (11).
Na ³atwoæ obs³ugi zwierz¹t ma tak¿e wp³yw do-wiadczenie, jakie zwierzê naby³o w kontaktach z cz³o-wiekiem. U byd³a sta³a obs³uga powoduje spadek reak-tywnoci na ludzi (14). Brutalna obs³uga jest zapamiê-tywana przez zwierzêta i mo¿e staæ siê w przysz³oci czynnikiem stresogennym. Jest tak¿e bardziej szkodli-wa dla osobników z pobudliwym temperamentem w porównaniu do tych ³agodniejszych (9). Umieszcza-j¹c zwierzêta po raz pierwszy w nowym pomieszcze-niu (poskrom, korytarz przepêdowy) nie nale¿y stoso-waæ bolesnych zabiegów czy procedur (9). Wywo³any stres bêdzie wówczas na tyle silny, ¿e kolejnym razem bêd¹ one unika³y tych pomieszczeñ. Ju¿ samo nowe pomieszczenie jest bardzo silnym stresorem, zw³asz-cza gdy zwierzêta s¹ do niego wprowadzane z u¿yciem si³y.
Obs³uga byd³a jest oczywicie spraw¹ ³atwiejsz¹, gdy osoba opiekuj¹ca siê zwierzêtami jest dowiadczona w pracy przy danym typie byd³a i potrafi w³aciwe wy-korzystaæ jego naturaln¹ cechê ³agodnoci. Dobre za-rz¹dzanie stadem wymaga utrzymania kontaktu cz³o-wieka ze zwierzêciem i sta³ej obs³ugi byd³a w³aciwie ju¿ od pocz¹tku chowu. Uczenie m³odych osobników tu¿ po odsadzeniu i przyzwyczajanie ich do obecnoci cz³owieka powoduje wyhodowanie ³agodniejszych zwierz¹t (3). W badaniach nad byd³em rasy aubrac,
Znaczenie temperamentu w hodowli byd³a miêsnego
MA£GORZATA KUNOWSKA-SLÓSARZ, JAN SLÓSARZZak³ad Hodowli Byd³a Wydzia³u Nauk o Zwierzêtach SGGW, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa
Kunowska-Slósarz M., Slósarz J.
Importance of temperament in beef cattle breeding
Summary
The influence of farmers creating an environment for domestic animals and its impact on their behaviour and welfare are recently a major area of research. The animal reaction to human presence depends on the previous experience and their genetic characteristics. Easily handled animals are much more desirable than nervous ones. Temperament is one of the natural traits of an animal influencing, among others, daily body weight gains up to weaning, as well as meat quality when slaughtered. Some of the results based on tempera-ment tests are summarized in the presented paper.
Medycyna Wet. 2008, 64 (1) 21
w pierwszym dowiadczeniu, zwierzêta kontrolne by³y porównywane z cielêtami obs³ugiwanymi przez okres dwóch tygodni. Obs³uga tych ciel¹t rozpoczyna³a siê ju¿ w momencie narodzin lub dopiero w wieku 6 ty-godni. W drugim eksperymencie kontrolne osobniki po-równywano z cielêtami obs³ugiwanymi równie¿ przez okres dwóch tygodni, ale w tym przypadku opieka roz-poczê³a siê, gdy osi¹gnê³y one dopiero wiek 6 i 12 ty-godni. Cielêta maj¹ce czêsty kontakt z cz³owiekiem by³y bardziej oswojone ni¿ kontrolne. Obs³uga rozpoczêta w 6. tygodniu po urodzeniu da³a lepsze rezultaty ni¿ tu¿ po urodzeniu albo w wieku 12 tygodni. W ostatnim dowiadczeniu porównywano 15-miesiêczne ja³ówki ze zwierzêtami obs³ugiwanymi tu¿ po odsadzeniu (7 mie-siêcy) lub 6 tygodni po odsadzeniu (oko³o 9 miemie-siêcy). Ja³ówki, które mia³y kontakt z cz³owiekiem by³y ³agod-niejsze ni¿ zwierzêta kontrolne, a obs³uga w momencie odsadzenia by³a bardziej efektywna ni¿ obs³uga wpro-wadzona w póniejszym wieku (3).
Postêpowanie ze zwierzêciem w m³odoci bêdzie mia³o wp³yw na jego reakcje na bodce (stresory) w póniejszym wieku (9). Oswojenie mo¿e znacznie obni¿yæ fizjologiczn¹ wra¿liwoæ uk³adu nerwowego. Nie zawsze jednak mo¿na przewidzieæ reakcje zwie-rz¹t. Czêsto w³anie oswojone zwierzêta wykazuj¹ chêæ ucieczki, gdy znienacka w ich polu widzenia pojawi siê nieznany obiekt, który postrzegany jest przez nie jako zagro¿enie. Czêsto zwierzêta ³agodne i w swoim rodowisku ³atwe w obs³udze (uleg³e wobec cz³owie-ka) staj¹ siê ekstremalnie pobudzone, kiedy znajd¹ siê w innych warunkach na wystawach czy aukcjach. A zatem zachowania zwierz¹t nie mo¿na generalizo-waæ. Stopniowe, nie gwa³towne oswajanie zwierz¹t z nowym obiektem pozwoli im na szybsze przyzczajenie siê do tego bodca, który wczeniej móg³ wy-wo³ywaæ u nich reakcjê ucieczki. Byd³o mo¿e siê szyb-ko przyzwyczaiæ do procedur obojêtnych, ale czêsto po-wtarzanych, takich jak np. wa¿enie. Nigdy jednak zwie-rzêta nie przyzwyczaj¹ siê do procedur niekorzystnych, powoduj¹cych silny ból. Oswojone zwierzêta, które s¹ przyzwyczajone do czêstej obs³ugi i kontaktu z ludmi s¹ zwykle mniej zestresowane ni¿ zwierzêta, które rzad-ko widuj¹ ludzi.
Kolejnym niezwykle wa¿nym czynnikiem wp³ywa-j¹cym na ³atwoæ obs³ugi zwierz¹t jest czynnik gene-tyczny. Uwarunkowany genetycznie temperament jest t¹ cech¹ charakteru, natury zwierzêcia, która odgrywa du¿¹ rolê w kontakcie z cz³owiekiem i wydaje siê cech¹ sta³¹ w czasie. Grandin (7) zaobserwowa³, ¿e u europejskich mieszañców byd³a niektóre osobniki sta-j¹ siê ekstremalnie pobudzone za ka¿dym razem, gdy s¹ poskramiane, natomiast inne osobniki s¹ zawsze ³a-godne. Pobudliwe zwierzêta nie potrafi³y adaptowaæ siê do tych warunków, mimo powtarzania procedury po-skramiania. Byd³o z bardzo pobudliwym temperamen-tem mo¿e mieæ wiêcej trudnoci z zaadaptowaniem siê do powtarzalnych bolesnych procedur ni¿ byd³o z ³a-godnym temperamentem. Te dwa typy zwierz¹t mog¹
ró¿niæ siê miêdzy sob¹ fizjologicznymi i behawioral-nymi reakcjami na tê sam¹ procedurê. Zwierzêta ³agodne szybciej siê adaptuj¹ i staj¹ siê mniej zestresowane, gdy zabieg zostanie powtórzony, natomiast zwierzêta z bar-dzo pobudliwym temperamentem mog¹ staæ siê jesz-cze bardziej zestresowane z ka¿dym nastêpnym powtó-rzeniem zabiegu.
Zaobserwowano równie¿ ró¿nice w temperamencie miêdzy rasami byd³a. Stwierdzono, ¿e byd³o rasy brah-man jest mniej ³agodne ni¿ byd³o europejskie (5), nato-miast ³atwiej kieruje siê byd³em rasy angus ni¿ buhaja-mi i wo³abuhaja-mi rasy limousin (18).
Temperament jest cech¹, która pozostaje w cis³ej relacji z produkcyjnoci¹ zwierz¹t, zw³aszcza produk-cj¹ miêsa oraz z cechami takimi, jak np. dzienne przy-rosty. Buhaje z ³agodniejszym temperamentem maj¹ o 0,19 kg/dzieñ wy¿sze przyrosty ni¿ buhaje z pobudli-wym temperamentem (20). Zatem im zwierzê jest spo-kojniejsze, tym wiêkszy jest dzienny przyrost i wiêk-sza produkcja miêsa. Ponadto byd³o z pobudliwym temperamentem daje tusze o miêsie twardszym i ciem-niejszym od tusz zwierz¹t ³agodnych (21). Selekcja zwierz¹t w kierunku ³agodnego temperamentu mo¿e staæ siê zatem kluczem do osi¹gniêcia wiêkszych zysków z produkcji byd³a miêsnego. Wobec tego hodowcy po-winni uwzglêdniaæ temperament swoich zwierz¹t pod-czas procesu produkcji.
Jak zatem zmierzyæ tê cechê u byd³a? Temperament jest cech¹ trudn¹ do oceny, do ujêcia jej w konkretne ramy czy normy. Pomiary tej cechy s¹ raczej pomiara-mi subiektywnypomiara-mi. Temperament mo¿na okrelaæ po-przez punktacjê zachowania siê zwierz¹t w rozmaitych testach sytuacyjnych. Naukowcy starali siê rozwin¹æ szereg metod, które u³atwi³yby zmierzenie tej behawio-ralnej cechy. Najczêciej wykorzystywanymi testami s¹: stopniowanie temperamentu, kiedy zwierzêta przeby-waj¹ w poskromie, pomiary dystansu ucieczki czy testy obs³ugi, czyli okrelenie reakcji zwierzêcia na ob-s³ugê (uleg³oæ wobec cz³owieka).
Le Neindre i wsp. (15) w celu obserwacji indywidu-alnych ró¿nic w ³agodnoci u ja³ówek rasy limousin zastosowali test obs³ugi. Omiomiesiêczne ja³ówki ob-serwowano w dwóch ma³ych zagrodach (5 m × 5 m) po³¹czonych furtk¹. Test by³ przeprowadzany w jednej z zagród, natomiast w drugiej przebywa³a grupa 8 ja³ó-wek. Ka¿da ja³ówka (indywidualnie) by³a przepêdzana do drugiej pustej zagrody (30 sekund) i przebywa³a tam w obecnoci nieruchomego cz³owieka przez kolejne 30 sekund. Ten okres nazywano okresem przed obs³ug¹. Podczas drugiego okresu trwaj¹cego 2 minuty osoba przebywaj¹ca z ja³ówk¹ próbowa³a zatrzymaæ j¹ przez 30 sekund w polu o wymiarach 2 m × 2 m (w rogu zagrody). Test by³ zakoñczony, jeli ja³ówka spêdzi³a 30 sekund w rogu. Jeli samica nie mog³a byæ utrzyma-na w rogu lub gdy wykazywa³a ozutrzyma-naki agresywnoci, rejestrowano ca³kowity czas testu. Ja³ówki uznawano za agresywne wtedy, gdy opuszcza³y g³owê, grozi³y lub szturmowa³y na cz³owieka. Jeli osobie przebywaj¹cej
Medycyna Wet. 2008, 64 (1) 22
z ja³ówk¹ uda³o siê przytrzymaæ j¹ w rogu, próbowa³a j¹ pog³askaæ.
Wyniki testów separacji ja³ówek od pozosta³ych osob-ników nie w pe³ni pozwala³y jednak dokonaæ pomia-rów tej cechy i okreliæ jednoznacznie temperament danego osobnika (15). Testy tego typu mog¹ wywo³y-waæ strach zwierzêcia. Izolacja mo¿e u niektórych zwie-rz¹t wzmóc ruchliwoæ i pobudzenie (7). Zwierzêta mog¹ równie¿ wykazywaæ agresywnoæ. Zosta³y bo-wiem odizolowane od swoich towarzyszy, od swojej grupy i by³y zmuszane do kontaktu z cz³owiekiem, cze-go skutkiem mo¿e byæ zachowanie agresywne skiero-wane ku cz³owiekowi (15).
Podobne badania przeprowadza³ Gauly i wsp. (6), którzy badali temperament rasy angus i simental, sto-suj¹c test obs³ugi, który poprzedzony by³ testem sepa-racji. Oprócz testu okrelono temperament zwierz¹t za pomoc¹ skali punktowej, w której 1 punkt oznacza³ tem-perament ³agodny, a 5 punktów bardzo pobudliwy. Notowano równie¿ czêstoæ defekacji, oddawania mo-czu oraz reakcje wokalizacji. Wyniki badañ by³y po-dobne dla obu ras i tylko kilka zwierz¹t okrelono jako agresywne. Odmienne wyniki otrzymali inni autorzy (3), którzy stwierdzili ró¿nice w parametrach testu separa-cji dla rasy limousin. Rasa ta jest znana z pobudliwego temperamentu, co uzewnêtrznia siê w szczególnych warunkach. W przypadku rasy simental i angus ekstre-malny temperament zosta³ prawdopodobnie wyelimi-nowany przez selekcjê zwierz¹t lub test by³ ma³o pro-wokuj¹cy dla tych ras i przez to ró¿nice miêdzy nimi nie by³y widoczne. Odmiennie ni¿ w tecie separacji, wiêkszoæ parametrów testu poskramiania wykaza³o ró¿nice miêdzy rasami i miêdzy osobnikami. Osobniki rasy simental by³y bardziej pobudliwe, co wyra¿a³o siê chodzeniem, dreptaniem, tendencj¹ do wokalizacji, de-fekacji i oddawania moczu w wyniku czego uzyskiwa-³y wy¿sze punkty za temperament (byuzyskiwa-³y bardziej ner-wowe). Simentale w przesz³oci by³y utrzymywane w bardziej intensywnych systemach produkcji ni¿ nie-mieckie angusy. Dlatego te¿ by³y bardziej przyzwycza-jone do kontaktu z ludmi (6). Grandin (8) zaobserwo-wa³, ¿e nerwowy temperament jest bardziej powszech-ny u byd³a utrzymywanego w intensywpowszech-nych warunkach chowu, poniewa¿ w tym systemie genetycznie pobud-liwy temperament jest maskowany przez intensywn¹ ob-s³ugê.
Gauly i wsp. (6) zaobserwowali ujemn¹ genetyczn¹ korelacjê miêdzy dziennymi przyrostami a temperamen-tem, co sugeruje, ¿e mniej ³agodne zwierzêta s¹ mniej produkcyjne. Byd³o rasy simental mia³o gorsze dzienne przyrosty, co jest zgodne z wynikami badañ Voisineta i wsp. (20). Selekcja w kierunku cech zale¿nych od tem-peramentu mo¿e prowadziæ zatem do wzrostu produk-cyjnoci i podwy¿szenia koñcowej masy cia³a (6).
P³eæ równie¿ mia³a wp³yw na temperament. Samce charakteryzowa³y siê ³agodniejszym temperamentem ni¿ odsadzone samice, co wykazano podczas testu separa-cji i obs³ugi (6). Odmienne zachowanie siê samic
mog-³o wynikaæ ze zmian hormonalnych zwi¹zanych z doj-rzewaniem p³ciowym (4). Zmiennoæ w temperamen-cie zwierz¹t zale¿y w istotnym stopniu od czynników genetycznych (14). Temperament byd³a jest bowiem cech¹ dziedziczn¹. Odziedziczalnoæ ró¿nych cech tem-peramentu w tecie obs³ugi waha³a siê od 0 do 0,61 u rasy angus i od 0 do 0,55 u rasy simental (6). Odzie-dziczalnoæ temperamentu u rasy limousin wynosi³a 0,18-0,22 (15).
Inn¹ metod¹, która w bardzo prosty sposób pozwala oceniæ temperament u zwierzêcia, jest ustalenie po³o-¿enia tzw. wicherków (zmiany w u³o¿eniu sierci na g³owie mog¹ce przybieraæ ró¿ne formy proste, ster-cz¹ce, krêcone i faliste) na czêci twarzowej g³owy da-nego osobnika. Badania przeprowadzone przez Telling-ton-Jones w 1960 r. (cyt. 16) dostarczy³y po raz pierw-szy informacji o korelacji miêdzy pozycj¹ wicherków u konia a jego osobowoci¹ i temperamentem. Konie z pojedynczym wicherkiem powy¿ej lub miêdzy ocza-mi cechuje zazwyczaj nieskomplikowana natura, nato-miast konie z pojedynczym wicherkiem poni¿ej linii oczu maj¹ niezwykle bujn¹ fantazjê i s¹ inteligentne (17). Po³o¿enie wicherków jest tak¿e cile zwi¹zane z zachowaniem byd³a miêsnego (10). Grandin i wsp. (10) badali u m³odych zwierz¹t zamykanych w poskro-mie temperament wg czteropunktowej skali, gdzie 1 oznacza³a ³agodny temperament, natomiast 4 tempe-rament bardzo pobudliwy. Oceniano równie¿ ich za-chowanie w momencie opuszczania poskromu wg trzy-punktowej skali, gdzie 1 oznacza³o ³agodne wyjcie, natomiast 3 wyjcie gwa³towne. Ponadto notowano po³o¿enie wicherków. Okazuje siê, ¿e zwierzêta z wi-cherkami po³o¿onymi poni¿ej linii oczu s¹ ³agodniej-sze. Uk³ad wicherków na czêci twarzowej g³owy zwie-rz¹t mo¿e byæ wskanikiem temperamentu nawet wte-dy, gdy byd³o utrzymywane jest w systemie ekstensyw-nym i ma niewielki kontakt z ludmi. Wicherki na g³o-wie zg³o-wierzêcia mog¹ równie¿ pos³u¿yæ jako narzêdzie do oceny temperamentu byd³a na ringach aukcyjnych (13).
Podobne badania przeprowadzi³ Randle (16), który ocenia³ temperament i po³o¿enie wicherków przy wy-korzystaniu trzech ró¿nych testów. W pierwszym te-cie badano wp³yw obecnoci nieznanego obiektu na zachowanie siê zwierz¹t. W drugim tecie oceniano re-akcjê zwierz¹t na obecnoæ znanej i obcej osoby, notu-j¹c dystans ucieczki (FD) i reakcjê na cz³owieka (CH). Natomiast w trzecim tecie oceniano zdolnoci zwie-rz¹t do rozwi¹zywania problemów. Ponadto w bada-niach okrelono pozycjê wicherka w odniesieniu do li-nii oczu.
Z badañ Randle (16) wynika, ¿e tylko reakcja na ob-cego cz³owieka (tzw. dystans ucieczki, jak i zaintereso-wanie zwierz¹t obcym cz³owiekiem) by³a skorelowana z pozycj¹ wicherków na g³owie. Zwierzêta posiadaj¹ce wicherki poni¿ej linii oczu wykazywa³y wiêksze zain-teresowanie i mniejszy dystans ucieczki wobec ob-cego cz³owieka ni¿ osobniki maj¹ce wicherki
zlokali-Medycyna Wet. 2008, 64 (1) 23
zowane na linii oczu (du¿y FD i niskie CH). Inne mier-niki osobowoci (zdolnoæ rozwi¹zywania problemów) i temperament (reakcja na nieznany obiekt) nie by³y powi¹zane z u³o¿eniem wicherków na g³owie (16). Boivin i wsp. (2) twierdz¹, ¿e reakcja zwierzêcia na cz³owieka jest odbiciem temperamentu, natomiast re-akcja na nowy obiekt jest odbiciem ogólnej reaktyw-noci. A zatem wicherki na g³owie zwierzêcia mog¹ byæ uznane za wskanik temperamentu.
Reakcja byd³a na obs³ugê jest prawdopodobnie nie tylko reakcj¹ na cz³owieka, ale równie¿ zale¿y od nie-których czynników sytuacji (obecnoæ osobników tego samego gatunku, nowe rodowisko). Na zachowanie zwierz¹t wobec cz³owieka mo¿e mieæ wp³yw równie¿ system utrzymania (14). Ja³ówki trzymane w zagrodzie by³y ³agodniejsze ni¿ ja³ówki przebywaj¹ce na dworze. Du¿e znaczenie mo¿e odgrywaæ tak¿e czynnik spo-³eczny, gdy¿ byd³o jest gatunkiem stadnym i towarzy-skim. Obecnoæ w pobli¿u innych osobników mo¿e modyfikowaæ reakcjê byd³a na nowy obiekt. Widok tych osobników znacznie redukuje stres wywo³any pojawie-niem siê nowego obiektu (1). Zwierzêta czuj¹ siê pew-niej. Ja³ówki rasy aubrac przeniesione do nowego ro-dowiska w grupie 4 sztuk wykazywa³y mniej prób ucieczki ni¿ jedna izolowana ja³ówka (19).
Cz³owiek (obs³uga) indukuje reakcjê strachu u zwie-rz¹t gospodarskich, jest czynnikiem stresogennym. Istot-na staje siê wówczas obecnoæ w pobli¿u zIstot-najomych osobników i wp³ywa znacz¹co na ich behawioralne re-akcje (12).
Socjalne rodowisko modyfikuje tak¿e zachowanie zwierz¹t podczas izolacji od grupy. W badaniach na obecnoæ partnera izolacja powodowa³a trwanie zwie-rzêcia w pozycji nieruchomej (12). Grignard i wsp. (12) sugeruj¹, ¿e wizualna obecnoæ partnerów modyfikuje stresow¹ odpowied zwierz¹t na nowe rodowisko. Wzrok redukuje bowiem behawioraln¹ panikê u zwie-rz¹t (1). Obecnoæ w zasiêgu wzroku znajomych osob-ników wp³ywa jednak tak¿e na postêpowanie ze zwie-rzêtami. W obecnoci innych osobników zwierzêta stoj¹ blisko siebie i trudniej nimi kierowaæ. Wzrasta te¿ czas potrzebny cz³owiekowi do kierowania zwierzêciem, gdy¿ w obecnoci znajomych osobników zwierzêta trud-niej poskromiæ.
Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹ jedno-znacznie, ¿e temperament zwierzêcia jest cech¹ nie-zwykle wa¿n¹ przy ekstensywnym systemie produkcji i wci¹¿ d¹¿y siê do uzyskania jak najliczniejszej popu-lacji osobników ³agodnych. Ras¹, u której czynnoci zmierzaj¹ce do polepszenia uleg³oci wobec cz³owieka s¹ najdalej posuniête, jest limousin. North American Limousin Foundation rozwinê³a system oceny tempe-ramentu. Wyznaczono skalê od 1 do 6, w której 1 wy-znacza zwierzê naj³agodniejsze, o uleg³ym temperamen-cie, a 6 osobnika bardzo agresywnego. Wed³ug danych wymienionej instytucji w 1993 r. by³o w hodowli limo-usin 73% zwierz¹t ³agodnych, a w 2003 roku ju¿ 91% (www.nalf.org/why_choose_limousin/limtechbull.pdf).
Obecnie, w wietle wyników badañ behawioru byd-³a miêsnego na ekstensywny system utrzymania zwie-rz¹t nale¿y spojrzeæ z nieco innej perspektywy. Okazu-je siê bowiem, ¿e niektóre czynniki rodowiskowe lub cechy zwierz¹t, które wczeniej nie by³y w ogóle brane pod uwagê, mog¹ stanowiæ przeszkodê w efektywnym i skutecznym prowadzeniu ekstensywnego chowu byd-³a lub s¹ szkodliwe dla dobrostanu zwierz¹t. Reakcja zwierz¹t na ludzi zale¿y od wielu czynników, zarówno genetycznych, jak i rodowiskowych. Z jednej strony, jednym z mo¿liwych rozwi¹zañ jest selekcja zwierz¹t w kierunku ³agodnego temperamentu, a z drugiej stro-ny, metoda wymagaj¹ca wiêcej pracy, ale przynosz¹ca efekty zw³aszcza u m³odych zwierz¹t czêsty kontakt cz³owieka ze zwierzêciem i oswajanie go z ró¿nymi warunkami i procedurami.
Pimiennictwo
1.Boissy A., Le Neindre P.: Social influences on the reactivity of heifers: implica-tions for learning abilities in operant conditioning. Appl. Anim. Behav. Sci. 1990, 25, 149-165.
2.Boivin X., Le Neindre P., Chupin J. M.: Establishment of cattle-human relation-ships. Appl. Anim. Behav. Sci. 1992a, 32, 325-335.
3.Boivin X., Le Neindre P., Chupin J. M., Garel J. P., Trillat G.: Influence of breed and early management on ease of handling and open-field behaviour of cattle. Appl. Anim. Behav. Sci. 1992b, 32, 313-323.
4.Bouissou M. F., Gaudioso V.: Effect of early androgen treatment on subsequent social behavior in heifers. Horm. Behav. 1982, 16, 132-146.
5.Fordyce G., Goddart M. E., Tyler R., Williams G., Toleman A.: Temperament and bruising of Bos Indicus cross cattle. Aust. J. Exp. Agric. Anim. Husb. 1985, 25, 283-288.
6.Gauly M., Mathiak H., Hoffmann K., Kraus M., Erhardt G.: Estimating genetic variability in temperamental traits in German Angus and Simmental cattle. Appl. Anim. Behav. Sci. 2001, 74, 109-119.
7.Grandin T.: Assessment of stress during handling and transport. J. Anim. Sci. 1997, 75, 249-257.
8.Grandin T.: Behavioral agitation during handling is persistent over time. Appl. Anim. Behav. Sci. 1993, 36, 1-9.
9.Grandin T.: Behavioural principles of livestock handling. J. Anim. Sci. 1989, 5 (2), 1-11.
10.Grandin T.: Solving livestock handling problems Vet. Med. 1994, 89, 989-998. 11.Grandin T., Deesing M. J., Struthers J. J., Swinker A. M.: Cattle with hair whorl patterns above the eyes are more behaviorally agitated during restraint. Appl. Anim. Behav. Sci. 1995, 46, 117-123.
12.Grignard L., Boissy A., Boivin X., Garel J. P., Le Neindre P.: The social environ-ment influences the behavioural responses of beef cattle to handling. Appl. Anim. Behav. Sci. 2000, 68, 1-11.
13.Lanier J. L., Grandin T., Green R., Avery D., McGee K.: A note on hair whorl position and cattle temperament in the auction ring. Appl. Anim. Behav. Sci. 2001, 73, 93-101.
14.Le Neindre P., Boivin X., Boissy A.: Handling of extensively kept animals. Appl. Anim. Behav. Sci. 1996, 49, 73-81.
15.Le Neindre P., Trillet G., Sapa J., Menissier F., Bonnet J. N., Chupin J. M.: Individual differences in docility of Limousin cattle. J. Anim. Sci. 1995, 73, 2249-2253.
16.Randle H. D.: Facial hair whorl position and temperament in cattle. Appl. Anim. Behav. Sci. 1998, 56, 139-147.
17.Tellington-Jones L.: Getting in touch with horses. Kenilworth Press, Bucking-ham 1995.
18.Vanderwert W., Berger L. L., McKeith F. K., Baker A. M., Gonyou H. W., Bechtel P. J.: Influence of zeranol implants on growth, behavior and carcass traits in Angus and Limousin bulls and steers. J. Anim. Sci. 1985, 61, 310-319. 19.Veissier I., Le Neindre P.: Reactivity of Aubrac heifers exposed to a novel enviroment alone or in groups of four. Appl. Anim. Behav. Sci. 1992, 33, 11-15. 20.Voisinet B. D., Grandin T., OConnor S. F., Tatum J. D., Deesing M. J.: Bos indicus-cross feedlot cattle with excitable temperaments have tougher meat and a higher incidence of borderline dark cutters. Meat Sci. 1997, 46, 367-377. 21.Voisinet B. D., Grandin T., Tatum J. D., OConnor S. F., Struthers J. J.: Feedlot
cattle with calm temperaments have higher daily gains than cattle with excitable temperaments. J. Anim. Sci. 1997, 75, 892-896.
Adres autora: dr in¿. Ma³gorzata Kunowska-Slósarz, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa; e-mail: malgorzata_kunowska_slosarz@sggw.pl
