Medycyna Wet. 2010, 66 (8) 562
Praca oryginalna Original paper
Wcieklizna jest ostr¹ chorob¹ zakan¹, która pomi-mo intensywnego jej zwalczania stanowi nadal powa¿-ny problem epizootiologiczpowa¿-ny i epidemiologiczpowa¿-ny. Wy-nika to z faktu, ¿e powoduje zmiany zapalne mózgu, koñcz¹ce siê zejciem miertelnym (8, 13). Pierwsze próby ograniczenia zachorowañ podjêto po II wojnie wiatowej, kiedy wprowadzone zosta³y obowi¹zkowe szczepienia psów przeciwko wcieklinie. Pocz¹wszy od tego okresu liczba zachorowañ zaczê³a gwa³townie spadaæ, jednak w latach 60. zanotowano wzrost przy-padków wcieklizny zwierz¹t wolno ¿yj¹cych, g³ów-nie lisów.
Do 1993 r. g³ównym sposobem zwalczania wciek-lizny by³o tworzenie tzw. okrêgów zapowietrzonych i zagro¿onych. Polowania sanitarne w okrêgach zagro-¿onych okaza³y siê ma³o efektywne, w zwi¹zku z czym od 1993 r. wprowadzona zosta³a doustna immunizacja lisów wolno ¿yj¹cych przeciwko wcieklinie, a w 2002 r. akcj¹ t¹ objêto teren ca³ego kraju (7, 14, 15). Od tego okresu znacznie spad³a liczba przypadków wcieklizny w skali kraju, z jednoczesnym znacznym wzrostem liczebnoci lisów wolno ¿yj¹cych, przy w miarê usta-bilizowanym poziomie ³owieckiej eksploatacji tego gatunku (2). W województwie lubelskim pierwsze
dzia³ania immunizacyjne podjête zosta³y w 1998 r., gdy akcj¹ profilaktyczn¹ objêto tereny gminy Janowiec i czêæ gminy Pu³awy, znajduj¹ce siê po lewej stronie Wis³y. Wiosn¹ 2001 r. akcjê szczepieñ profilaktycznych rozszerzono na tereny lene miasta Lublina, za na ob-szarze ca³ego województwa immunizacjê wprowadzo-no od 2002 r., w ramach ogólwprowadzo-nokrajowego programu zwalczania wcieklizny zwierz¹t dzikich. Pocz¹wszy od tego okresu uodpornianie lisów wolno ¿yj¹cych pro-wadzone jest 2 razy w ci¹gu roku (wiosna i jesieñ) po-przez zrzucanie z samolotów szczepionki w iloci 20 dawek na 1 km2.
Celem badañ by³o okrelenie sytuacji epizootiologicz-nej i epidemiologiczepizootiologicz-nej u zwierz¹t dzikich oraz domo-wych na terenie województwa lubelskiego w okresie prowadzenia doustnej immunizacji lisów wolno ¿yj¹-cych. Dodatkowo dokonano analizy dynamiki liczeb-noci lisów wolno ¿yj¹cych w okresie prowadzenia immunizacji na tle ³owieckiej eksploatacji gatunku w tym okresie.
Materia³ i metody
Analizy oraz oceny sytuacji epizootycznej w latach 2002--2009 na terenie województwa lubelskiego dokonano
Wcieklizna w województwie lubelskim
w latach 2002-2009 na tle dynamiki liczebnoci
lisów wolno ¿yj¹cych
MARIAN FLIS
Zak³ad Ekologii i Hodowli Zwierz¹t £ownych Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Flis M.
Rabies in the Lublin region in 2002-2009 in the context of a free-living fox population
Summary
The paper presents the rabies epizootic of animals in the Lublin region during oral immunization of free--living foxes. It also includes an analysis of the freefree--living fox population and systematic hunting of the species during prophylactic vaccination. During the eight years of oral immunization of foxes, the number of observed rabies cases in Lublin region decreased by 76 fold. In addition, rabies has been recently diagnosed almost exclusively in wild animals within the surveyed region. Despite such a significant decrease of animal morbidity, the remaining free-living foxes are the general reservoir of the rabies virus, and the Lublin region is still among the regions with the highest risk of rabies occurrence. In 2009 over 40% of all rabies cases reported in Poland were from the Lublin region. An increase of the fox population occurred in Lublin region during the oral immunization of the species, which directly affected the increase of hunting obtention of the species that became twice as high in the studied period. Despite intensified hunting of the fox population during the investigated period, an over 70% increase of the population was observed, which had negative effects on the small animals population (hare, pheasant, and partridge).
Medycyna Wet. 2010, 66 (8) 563 w oparciu o stwierdzone przypadki zachorowañ zwierz¹t
z terenu województwa oraz z terenu kraju.
W celu okrelenia efektywnoci wyk³adania szczepion-ki, ocenianej poprzez pryzmat wzrostu liczebnoci lisów, bêd¹cych podstawowym rezerwuarem wirusa, dokonano oceny liczebnoci oraz ³owieckiego pozyskania tego ga-tunku w okresie prowadzenia immunizacji w obwodach ³owieckich województwa. Dane dotycz¹ce liczebnoci oraz ³owieckiego pozyskania zwierz¹t uzyskano ze sprawozdaw-czoci ³owieckiej, za dane dotycz¹ce liczby przypadków wcieklizny uzyskano z biuletynów stanu zakanych cho-rób zwierzêcych G³ównego Inspektoratu Weterynarii.
Wyniki i omówienie
W roku objêcia akcj¹ szczepieñ profilaktycznych te-renu ca³ego województwa lubelskiego wyst¹pi³y 282 przypadki wcieklizny u zwierz¹t dzikich oraz 22 przy-padki u zwierz¹t domowych (tab. 1). W porównaniu z 2001 r. w rejonie województwa lubelskiego liczba ta by³a blisko 2-krotnie mniejsza (12). Z kolei w odnie-sieniu do liczby stwierdzonych przypadków na terenie kraju wielkoæ ta kszta³towa³a siê na poziomie 25,5%, co na tle innych województw stanowi³o wysoki odse-tek zachorowañ i porównywalne by³o z województwem wielkopolskim, gdzie odsetek zachorowañ by³ zawsze wysoki (6, 11, 16).
Najwiêcej przypadków wystêpowania wcieklizny u zwierz¹t dzikich na terenie województwa lubelskie-go ok. 70% stwierdzono w miesi¹cach zimowych i wczesnowiosennych, tj. w styczniukwietniu. Sytu-acjê tak¹ powi¹zaæ mo¿na w pewnym stopniu ze zwiêk-szonym odstrza³em lisów w tym okresie, a tym samym wiêksz¹ liczb¹ próbek przeznaczonych do badañ. Wy-stêpowanie wcieklizny u zwierz¹t dzikich w pierw-szym roku prowadzenia immunizacji lisów na terenie ca³ego województwa lubelskiego koncentrowa³o siê g³ównie w po³udniowych i centralnych powiatach wo-jewództwa, tj. bi³gorajskim, krasnostawskim, lubelskim, ³êczyñskim, widnickim, tomaszowskim i zamojskim. Wród zwierz¹t dzikich g³ównym rezerwuarem wirusa by³y lisy, u których wystêpowa³o 91,5% wszystkich przypadków. Kolejnymi gatunkami pod wzglêdem licz-by stwierdzonych przypadków licz-by³y kuny 3,5% i je-noty 3,2%. W 2002 r. liczba stwierdzonych przypad-ków wcieklizny u zwierz¹t domowych by³a niewielka i w skali roku stanowi³a 7,2%, za zachorowania stwier-dzono u kotów (74% wszystkich przypadków) i psów 26%. Najwiêcej przypadków wcieklizny u zwierz¹t domowych stwierdzonych zosta³o na terenie powiatu tomaszowskiego (5 przypadków) oraz bi³gorajskiego i bialskopodlaskiego, po 3 przypadki.
Tab. 1. Wystêpowanie wcieklizny w województwie lubelskim w poszczególnych miesi¹cach 2002 r.
y t a i w o P e i k iz d a t ê z r e i w Z Zwierzêtadomowe e c ¹ i s e i m e n l ó g e z c z s o P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII a k s a l d o P a ³ a i B 4 2 2 1 1 1 1 j a r o g ³i B 1 5 4 1 4 2 2 3 6 1 2 m ³ e h C 1 2 1 1 2 1 w ó z s e i b u r H 3 1 3 1 2 1 1 1 i k s l e b u L w ó n a J 1 1 2 1 w a t s y n s a r K 2 10 5 2 1 1 1 1 k i n a r K 3 2 1 4 2 1 1 2 1 1 w ó tr a b u L 1 1 2 1 1 1 n il b u L 2 4 6 4 3 1 1 1 1 1 1 a n z c ê £ 8 13 6 6 2 2 w ó k u £ 1 3 4 1 1 1 1 e i k s l e b u L e l o p O 1 1 1 2 3 1 2 1 1 w e z c r a P 2 2 1 1 1 y w a ³ u P 2 4 1 1 1 1 i k s a l d o P ñ y z d a R 1 1 1 i k y R 2 1 1 1 k i n d i w 2 4 2 2 1 1 i k s l e b u L w ó z s a m o T 4 7 2 6 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 a w a d o ³ W 4 2 3 1 1 æ o m a Z 2 4 6 2 1 1 3 1 m e ³ ó g O 40 64 41 45 24 8 6 13 10 8 15 8 5 2 1 4 1 3 1 3 2
Medycyna Wet. 2010, 66 (8) 564
W kolejnych latach ocenianego okresu liczba stwierdzonych przypadków wciek-lizny uleg³a zmniejszeniu, zarówno wród zwierz¹t dzikich, jak i domowych (ryc. 1). W rok po objêciu akcj¹ szczepieñ terenu ca³ego województwa liczba przypadków wcieklizny znacznie spad³a. W 2003 r. na terenie województwa stwierdzono ³¹cznie 39 zachorowañ, z czego 29 przypadków do-tyczy³o zwierz¹t wolno ¿yj¹cych, a 10 przy-padków zwierz¹t domowych. W 2004 r. ³¹cznie na terenie województwa stwierdzo-no 27 przypadków wcieklizny, z czego 78% przypadków stwierdzonych zosta³o u zwie-rz¹t wolno ¿yj¹cych. Po znacz¹cym spadku liczby zachorowañ w latach 2003-2004 w kolejnych latach ocenianego okresu liczba zachorowañ ulega³a dalszemu zmniejszaniu, przy czym nadal podstawowym rezerwuarem wirusa pozostawa³y zwierzêta dzikie, g³ów-nie lisy. W 2005 r. na tereg³ów-nie województwa lubelskiego stwierdzono 3 przypadki wciek-lizny i by³ to pierwszy rok, w którym choro-by tej nie wykazano u zwierz¹t domowych. W 2006 i 2007 r. wciekliznê stwierdzano równie¿ wy³¹cznie u zwierz¹t dzikich, a licz-ba odnotowanych przypadków wynosi³a, od-powiednio, 12 i 10. W kolejnym roku na terenie województwa wcieklizna wyst¹pi³a u 6 lisów i 1 kota. W 2009 r. na terenie województwa lubelskiego stwierdzono ³¹cz-nie 4 przypadki wcieklizny, z czego jeden w styczniu u lisa w powiecie tomaszowskim,
dwa przypadki w marcu równie¿ u lisów w powiecie Radzyñ Podlaski i jeden przypadek w maju u nietope-rza, na terenie miasta Lublina. U zwierz¹t domowych na terenie województwa lubelskiego w 2009 r. wciek-lizny nie stwierdzono.
Odnosz¹c dane dotycz¹ce liczby stwierdzanych przy-padków wcieklizny na terenie województwa lubelskie-go do danych z terenu ca³elubelskie-go kraju (ryc. 2) nasuwa siê spostrze¿enie, ¿e w pierwszym roku prowadzenia im-munizacji lisów wolno ¿yj¹cych na terenie ca³ego kra-ju odsetek zachorowañ zwierz¹t domowych dla terenu województwa lubelskiego wynosi³ 7,2%, a w skali kraju wielkoæ ta kszta³towa³a siê na poziomie 12,8%. W 2003 i 2004 r. odsetek stwierdzonych przypadków wcieklizny u zwierz¹t domowych na terenie woje-wództwa lubelskiego przekroczy³ 20%, a w skali kraju wielkoæ ta kszta³towa³a siê na poziomie 17-19%. W 2005 r. na terenie województwa lubelskiego wciek-lizny u zwierz¹t domowych nie stwierdzono, za w skali kraju odsetek stwierdzonych przypadków u tej grupy zwierz¹t wynosi³ 26%. Na podkrelenie zas³uguje rów-nie¿ fakt, ¿e w skali kraju województwo lubelskie by³o jednym z 11 województw, w których nie stwierdzono wcieklizny u zwierz¹t domowych (13). W 2006 i 2007 r. równie¿ na terenie województwa lubelskiego wciekliz-ny u zwierz¹t domowych nie stwierdzono, za liczba
zachorowañ w tej grupie zwierz¹t w skali kraju kszta³-towa³a siê na poziomie nieco przekraczaj¹cym 22%. W kolejnym roku oceny odsetek zachorowañ zwierz¹t dzikich na terenie województwa i kraju by³ zbli¿ony i wynosi³, odpowiednio, 85,7% i 83,3%. W 2009 r., za-równo województwie lubelskim, jak i na terenie kraju, wciekliznê stwierdzono wy³¹cznie u zwierz¹t dzikich. W ocenianym okresie nast¹pi³ znaczny wzrost liczeb-noci populacji lisów wolno ¿yj¹cych, co w sposób bez-poredni przek³ada³o siê na wskanik zagêszczenia po-pulacji tego gatunku (ryc. 3). Wed³ug danych sprawo-zdawczoci ³owieckiej, w sezonie ³owieckim 2001/2002
0 2 4 6 8 10 12 2001/ 2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 zagêszczenie n/1000 pozyskanie n/1000
Ryc. 3. Zagêszczenie i pozyskanie lisów na terenie wojewódz-twa lubelskiego w sezonach ³owieckich 2001/2002-2008/2009
282 22 29 10 21 6 3 0 12 0 10 0 6 1 4 0 0 50 100 150 200 250 300 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 zwierzêta domowe zwierzêta dzikie
Ryc. 1. Wystêpowanie wcieklizny u zwierz¹t dzikich i domowych w woje-wództwie lubelskim w latach 2002-2009
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie
kraj kraj kraj kraj kraj kraj kraj kraj
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
zwierzêta domowe zwierzêta dzikie
Ryc. 2. Wystêpowanie wcieklizny u zwierz¹t dzikich i domowych w woje-wództwie lubelskim i w kraju w latach 2003-2009
Medycyna Wet. 2010, 66 (8) 565
zagêszczenie populacji lisów na terenie województwa kszta³towa³o siê na poziomie 4,9 osobnika na 1000 ha powierzchni. W kolejnych sezonach ³owieckich wska-nik zagêszczenia zwiêksza³ siê i w sezonie ³owieckim 2005/2006 osi¹gn¹³ wielkoæ 9,7 osobnika na 1000 ha powierzchni. Pocz¹wszy od tego okresu wielkoæ wskanika zagêszczeñ uleg³a niewielkiemu zmniejsze-niu i w kolejnych sezonach ³owieckich ocenianego okre-su, oscylowa³a w granicach 8 osobników na 1000 ha powierzchni.
Wraz ze wzrostem wskanika zagêszczenia popula-cji lisów na terenie województwa zwiêkszeniu ulega³o ³owieckie pozyskanie tego gatunku w przeliczeniu na 1000 ha powierzchni terenu. W sezonie ³owieckim 2001/2002 wielkoæ pozyskania stanowi³a 2,3 osobni-ka z 1000 ha powierzchni, co w odniesieniu do liczeb-noci populacji w tym okresie wskazywa³o na poziom eksploatacji ³owieckiej gatunku na poziomie ok. 47%. W kolejnych sezonach polowañ ³owiecka eksploatacja populacji lisów ulega³a zwiêkszaniu, a najwy¿szy po-ziom osi¹gnê³a w sezonie ³owieckim 2005/2006, kiedy wielkoæ pozyskania stanowi³a 64,7% wiosennego sta-nu liczebnego. W sezonie tym z 1000 hektarów po-wierzchni terenu pozyskano 6,3 osobnika. W kolejnych sezonach ³owieckich ocenianego okresu ³owiecka eks-ploatacja populacji ustabilizowa³a siê na poziomie ok. 55% szacowanego stanu populacji, co stanowi³o wiel-koæ pozyskania wynosz¹c¹ ok. 4,5 osobnika z 1000 ha terenu.
Dynamiczny wzrost populacji lisów wolno ¿yj¹cych powi¹zaæ mo¿na bezporednio z ich uodpornieniem poprzez zabiegi immunizacji, a tym samym wyelimi-nowaniem podstawowego czynnika redukuj¹cego po-pulacjê tego gatunku (5). Jednoczenie wzrost liczeb-noci lisów wolno ¿yj¹cych, bêd¹cych podstawowym czynnikiem ograniczaj¹cym populacje poszczególnych gatunków zwierzyny drobnej, poci¹gn¹³ za sob¹ dras-tyczny spadek liczebnoci zajêcy, kuropatw i ba¿antów. Wzmo¿one drapie¿nictwo lisów w odniesieniu do za-jêcy by³o jednym z podstawowych czynników reduku-j¹cych populacjê tego gatunku, tak ¿e w niektórych re-gionach kraju wskanik zagêszczenia osi¹gn¹³ przedzia³ poni¿ej tzw. wartoci progowej warunkuj¹cej prawid³o-we funkcjonowanie populacji zajêcy (1, 4, 9). Drapie¿-nictwo lisów jest równie¿ podstawowym czynnikiem ograniczaj¹cym populacjê kuropatw, zw³aszcza w okre-sie lêgowym. W niektórych rejonach kraju liczebnoæ kuropatw uleg³a tak znacznemu zmniejszeniu, ¿e wska-nik wiosennego zagêszczenia kszta³tuje siê na pozio-mie 2-3 osobników na 100 ha powierzchni. Jednocze-nie w okresie gniazdowania kuropatw drapie¿nictwo lisów jest najwiêksze w rejonach o niskim zagêszcze-niu kuropatw, co niew¹tpliwie prowadzi do dalszego ograniczania liczebnoci tych ptaków (3, 10).
Przedstawione dane upowa¿niaj¹ do stwierdzenia, ¿e w okresie 8 lat stosowania immunizacji lisów wolno ¿yj¹cych na terenie ca³ego kraju nast¹pi³ drastyczny spadek liczby zachorowañ zwierz¹t dzikich na wciek-liznê, co w sposób bezporedni prze³o¿y³o siê na
zmniej-szenie liczby przypadków wcieklizny u zwierz¹t do-mowych. W ocenianym okresie liczba zachorowañ tych zwierz¹t na wciekliznê obni¿y³a siê w skali kraju 132--krotnie. Ogólnopolska tendencja do zmniejszenia licz-by przypadków wcieklizny zaznaczy³a siê równie¿ w rejonie województwa lubelskiego, które we wcze-niejszych latach cechowa³a znaczna liczba zachorowañ zwierz¹t. W ci¹gu ocenianego 8-letniego okresu na te-renie województwa lubelskiego liczba stwierdzonych przypadków wcieklizny spad³a 76-krotnie. Dodatko-wo w tym okresie w ci¹gu 4 lat na terenie Dodatko- wojewódz-twa nie odnotowano zachorowañ zwierz¹t domowych. Jednak w tych samych latach liczba zdiagnozowanych przypadków wcieklizny u zwierz¹t dzikich w rejonie województwa na tle zachorowañ w skali kraju by³a w dalszym ci¹gu znaczna i w ostatnim roku stanowi³a ponad 44%.
Akcja szczepieñ profilaktycznych lisów przynios³a efekt w postaci spadku liczby zachorowañ zwierz¹t dzikich i domowych, co radykalnie ograniczy³o mo¿li-woæ zachorowañ wród ludzi. Jednoczenie szczepie-nia przyczyni³y siê do znacznego wzrostu liczebnoci populacji lisów wolno ¿yj¹cych. Pomimo zwiêkszonej ³owieckiej eksploatacji lisów wskanik ich zagêszcze-nia wzrós³ ponad 1,5-krotnie, co rzutuje niekorzystnie na stan zwierzyny drobnej, tj. zajêcy, kuropatw i ba¿antów.
Pimiennictwo
1.Dziedzic R., Kamieniarz R., Dziedzic-Majer B., Wójcik M., Berger S., Flis M., Olszak K., ¯onta³a M.: Przyczyny spadku populacji zaj¹ca szaraka w Polsce. Wyd. Ministerstwo rodowiska, Fundacja Ekonomistów rodowiska i Zaso-bów Naturalnych, Warszawa 2000, 20-22.
2.Flis M.: Efekt szczepieñ przeciw wcieklinie a dynamika liczebnoci lisów. Medycyna Wet. 2009, 65, 175-178.
3.Flis M.: Zagêszczenie i wykorzystanie habitatu przez kuropatwy (Perdix perdix) na Wy¿ynie Lubelskiej w okresie jesieñ-wiosna 2006/2007. Notatki Ornitolog. 2009, 50, 143-146.
4.Flis M.: Zmiennoæ zagêszczeñ i preferencji siedliskowych zajêcy w warun-kach obwodu ³owieckiego w latach 1998-2008. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Zootech. 2009, 5, 139-147.
5.Goszczyñski J.: Lis monografia przyrodniczo-³owiecka. Oficyna Wyd. OIKOS sp. z o.o., Warszawa 1995.
6.Kamieniarz R., Kryñski A., Wielich T.: Wyniki szczepieñ lisów przeciw wciek-linie na tle danych o populacji tego gatunku w Wielkopolsce. Medycyna Wet. 2008, 64, 318-321.
7.Mól H.: Od wcieklizny ulicznej psów do lenej lisów. ¯ycie Wet. 2004, 79, 502-505.
8.Mól H.: Wcieklizna zwierz¹t w Polsce w latach 1999-2000 w przyrodniczej i urzêdniczej inwentaryzacji na koniec wieku. ¯ycie Wet. 2001, 76, 270-273. 9.Panek M.: Drapie¿nictwo lisów na zaj¹cach, [w:] Nauka ³owiectwu cz. 2.
Zaj¹cowi na ratunek. Wyd. Samorz¹d Woj. Mazowieckiego, Warszawa 2007, 96-105.
10.Panek M.: Wp³yw drapie¿ników na liczebnoæ kuropatw, [w:] Nauka ³owiec-twu cz. 3. Drapie¿nictwo na zwierzynie drobnej. Wyd. Samorz¹d Woj. Mazo-wieckiego, Warszawa 2007, 16-26.
11.Siemionek J., Szweda W., Radkowski M.: Sytuacja epizootyczna wcieklizny w województwie warmiñsko-mazurskim w latach 2001-2005. Medycyna Wet. 2007, 63, 700-702.
12.Smeja K.: Wcieklizna w województwie lubelskim w latach 1999-2004. Medy-cyna Wet. 2005, 61, 772-774.
13.Smreczak M.: Efekty doustnego uodparniania lisów przeciwko wcieklinie, [w:] Nauka ³owiectwu cz. 1. Kryzys zwierzyny drobnej i sposoby przeciwdzia³ania. Wyd. Samorz¹d Woj. Mazowieckiego, Warszawa 2007, 39-47.
14.Smreczak M.: Wcieklizna zwierz¹t w Polsce w latach 1983-2000. Medycyna Wet. 2003, 59, 474-477.
15.Smreczak M., ¯mudziñski J. F.: Wcieklizna w Polsce w 2007 roku. Medycyna Wet. 2009, 66, 617-620.
16.Welz M., Dêbski P.: Wcieklizna zwierz¹t w województwie podkarpackim. ¯ycie Wet. 2003, 78, 225-226.
Adres autora: dr Marian Flis, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin; e-mail: marian.flis@up.lublin.pl
