Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 99
Praca oryginalna Original paper
Sporód zwierz¹t domowych najbardziej wra¿liwe na obecnoæ zearalenonu w rodkach ¿ywienia zwie-rz¹t s¹ winie. Do typowych objawów klinicznych mikotoksykozy zearalenonowej u niedojrza³ych p³cio-wo loszek zalicza siê wyst¹pienie objawów rujowych bez odruchu tolerancji (7). Sekcyjnie stwierdza siê powiêkszenie masy macicy, natomiast badaniami mi-kroskopowymi, dysfunkcjê jajników, wyra¿aj¹c¹ siê atrezj¹ pêcherzyków jajnikowych, w których obrêbie warstwa ziarnista ulega rozpadowi i jest PCNA (pro-lifering cell nuclear antygen) ujemna (1). B³ona luzo-wa macicy jest rozpulchniona i zaczerwieniona (15). Komórki gruczo³owe i nab³onek pokrywaj¹cy b³onê luzow¹ jest PCNA dodatni, co w sposób poredni wiadczy³oby o gotowoci przyjêcia zap³odnionej ko-mórki jajowej (8). Miêniówka macicy jest równie¿ przekrwiona, a liczne jej komórki s¹ PCNA dodatnie. U starszych loch obserwuje siê wystêpowanie ci¹¿ rze-komych, poronieñ we wczesnym okresie ci¹¿y, a tak-¿e rodzenie ma³o licznych miotów, czêsto s³abych lub
martwych. Podobne objawy kliniczne (czas wyst¹pie-nia objawów rujowych) oraz zmiany histopatologicz-ne w macicy obserwowano u owariektomizowanych niedojrza³ych p³ciowo loszek po podaniu im per os zearalenonu przez 7 dni.
Celem badañ by³o okrelenie wp³ywu niskiej dawki zearalenonu podawanego per os przez okres siedmiu dni (intoksykacja krótkoterminowa) na zmiany mor-fometryczne organów uk³adu rozrodczego niedojrza-³ych p³ciowo loszek: fizjologicznie sprawnych i owa-riektomizowanych.
Materia³ i metody
Wszystkie czynnoci zwi¹zane z wykonywaniem do-wiadczeñ na zwierzêtach by³y prowadzone w sposób res-pektuj¹cy normy prawne obowi¹zuj¹ce w Polsce.
Do dowiadczenia u¿yto 12 loszek w wieku 4 miesiêcy, o masie cia³a 38-45 kg, pochodz¹cych z fermy tuczu prze-mys³owego. Zwierzêta po przywiezieniu do zwierzêtarni przy Wydziale Medycyny Weterynaryjnej UWM w Olsz-tynie umieszczono w indywidualnych klatkach ze sta³ym dostêpem do wody. Paszê pe³noporcjow¹ podawano
2-krot-Zmiany morfometryczne uk³adu rozrodczego loszek
podczas mikotoksykozy zearalenonowej*
)
EWA JAKIMIUK, GRA¯YNA KUCIEL-LISIECKA*, WOJCIECH ZWIERZCHOWSKI, MAGDALENA GAJÊCKA, KAZIMIERZ OBREMSKI, £UKASZ ZIELONKA,
EWA SKORSKA-WYSZYÑSKA, MACIEJ GAJÊCKI
Zespó³ Profilaktyki Weterynaryjnej i Higieny Pasz Katedry Weterynaryjnej Ochrony Zdrowia Publicznego Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 2, 10-718 Olsztyn
*Samodzielny Publiczny Zespó³ Pulmonologii i Onkologii, Al. Wojska Polskiego 37, 10-228 Olsztyn Jakimiuk E., Kuciel-Lisiecka G., Zwierzchowski W., Gajêcka M., Obremski K.,
Zielonka £., Skorska-Wyszyñska E., Gajêcki M.
Morphometric changes of the reproductive system in gilts during zearalenone mycotoxicosis
Summary
Oestrus status without standing reflex is enumerated among the typical clinical signs of zearalenone myco-toxicosis in sexually immature gilts. The aim of the study was to assess the influence of a low dose of zearalenone applied per os for 7 days on the morphometric results of the organs of the reproductive system in sexually immature gilts that were and that were not subjected to ovariectomy. Zearalenone and a-zearalenole were determined in blood plasma with the common use of separation methods with the columns of immunological affinity and high performance liquid chromatography with fluorescent detection. Tissues of the reproductive system were taken directly after the slaughter (on day 8 of the experiment) for morphometric examinations. The study was carried out on twelve 4 months old gilts, at 38-45 kg of body weight. The results obtained showed that per os application of zearalenone at a dose of 200 µg /kg b.w. for 7 days evoked signs of apparent sexual readiness without standing reflex in gilts after ovariectomy and in physiologically efficient gilts. The level of a-zearalenole had been significantly increased and zearalenone had been noted in blood serum before these signs appeared. Double and triple enlargement of the uterus was noted in both experimental groups. The mass and volume of the ovaries in physiologically efficient gilts diminished about 50%.
Keywords: zearalenone, gilts
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 100
nie w ci¹gu dnia w dawce 3 kg/dzieñ (o godz. 630 i 1500).
Pasza nie zawiera³a zearalenonu (ZEA) i innych mikotok-syn (ochratokmikotok-syny A, aflatokmikotok-syn, deokmikotok-syniwalenolu), co po-twierdzono badaniami z u¿yciem wysokosprawnej chroma-tografii cieczowej (20). Po czternastodniowej adaptacji cztery loszki zosta³y poddane owariektomii, wykonanej w znieczuleniu ogólnym, przed któr¹ przeprowadzono ba-danie status presens. Pozyskane jajniki zosta³y przekazane do Pracowni Histopatologicznej Wydzia³u Medycyny We-terynaryjnej UWM w Olsztynie w celu oceny ich status quo. Po kolejnych czterech dniach wszystkie zwierzêta u¿yte w dowiadczeniu poddano zabiegowi kaniulizacji ¿y³y, w celu umo¿liwienia wielokrotnego pobierania krwi, bez koniecznoci stresogennego poskramiania zwierz¹t. Za-stosowano poliwinylowe kaniule o rednicy wewnêtrznej 1,2 mm i rednicy zewnêtrznej 1,6 mm, umieszczaj¹c je w odga³êzieniu ¿y³y szyjnej zewnêtrznej (12). Zwierzêta podzielono na 3 grupy: grupê dowiadczaln¹ 1 (D1, n = 4), stanowi³y loszki otrzymuj¹ce w ¿elatynowych kapsu³kach per os 200 µg/kg m.c. ZEA i poddane zabiegowi owariek-tomii; grupê dowiadczaln¹ 2 (D2, n = 4), stanowi³y loszki otrzymuj¹ce w ¿elatynowych kapsu³kach per os 200 µg/kg m.c. ZEA; grupê kontroln¹ (K, n = 4), stanowi³y loszki otrzymuj¹ce ¿elatynowe kapsu³ki z placebo. Podawanie ZEA loszkom grup dowiadczalnych D1 i D2 oraz kapsu-³ek z placebo w grupie K, rozpoczêto w pierwszym dniu dowiadczenia, czyli w 21. dniu po przywiezieniu zwie-rz¹t. Loszki z grupy D1 i D2 otrzymywa³y przez siedem dni jeden raz dziennie, podczas porannego karmienia o godz. 630 ZEA (Zearalenone [17924924]ICN
Pharma-ceuticals, Inc. USA) w ¿elatynowych kapsu³kach w daw-ce: 200 µg/kg m.c., co odpowiada³o
10 mg/zwierzê. Podczas 8 dni do-wiadczenia przez wprowadzone uprzednio kaniule krew pobierano jednokrotnie w ci¹gu doby o godzinie 830 podczas siedmiu pierwszych dni
oraz ósmego dnia równie¿ o godzinie 830 bezporednio przed ubojem
zwie-rz¹t. Ka¿dorazowo pobierano 20 ml krwi. Ubytek jej by³ uzupe³niany po-dobn¹ iloci¹ p³ynu izotonicznego. Oznaczanie ZEA i a-zearalenolu (ZOL) w osoczu krwi przeprowadzo-no, stosuj¹c ³¹czne techniki separacji z u¿yciem kolumienek powinowactwa immunologicznego (Zearala-TestTM
Zearalenone Testing System, G1012, VICAM, Watertown, USA) i wyso-kosprawnej chromatografii cieczowej z detekcj¹ fluoroscencyjn¹ (detektor fluoroscencyjny Hewlett Packard serii 1100, FLD G1321A).
Tkanki uk³adu rozrodczego pobie-rano bezporednio po uboju zwierz¹t (w ósmym dniu dowiadczenia) w celu wykonania badañ morfometrycznych. Wyniki dowiadczenia przedsta-wiono jako wartoæ redni¹ (x) ± od-chylenie standardowe (SD). W celu
statystycznej weryfikacji rezultatów zastosowano analizê wariancji, a w przypadku odrzucenia hipotezy zerowej ró¿-nice weryfikowano testem istotnoci t-Studenta. Statystycz-n¹ analizê uzyskanych wyników stê¿enia ZEA w plazmie krwi loszek oparto o test Duncana, przy p < 0,01 (10). Po-wy¿sze analizy wykonano stosuj¹c program komputerowy Statistica® firmy Statsoft.
Wyniki i omówienie
W tab. 1 przedstawiono rednie stê¿eñ ZEA, ZOL i ZON (rednie wartoci sumy stê¿enia ZEA i ZOL) w osoczu krwi loszek w poszczególnych dniach do-wiadczenia. Najwy¿sze stê¿enie ZON odnotowano pi¹tego dnia w grupie D2 (8,16 ± 2,49 ng/ml), nato-miast w grupie D1 w czwartym dniu dowiadczenia (5,62 ± 4,93 ng/ml) (niezale¿nie od pierwszego dnia dowiadczenia). Przedstawione koncentracje ZON u loszek dowiadczalnych powodowa³y wyst¹pienie klinicznych objawów rujowych, lecz bez odruchu to-lerancji. Wartoci ZEA i ZOL równie¿ by³y najwy¿-sze w tych samych terminach (odpowiednio w gru-pach) oraz porównywalne do pierwszego dnia dowiad-czenia.
Podczas badañ histologicznych jajników pobranych od loszek poddanych owariektomii (D1), przed roz-poczêciem dowiadczenia stwierdzono liczne, drob-ne, prawid³owo zbudowane pêcherzyki jajnikowe. W tab. 2 przedstawiono wyniki badañ morfometrycz-nych jajników loszek z grupy K i D2. Ró¿nic staty-stycznych nie stwierdzono, lecz wartoci rednie
ñ e iz D ZEA ZOL ZON 1 D D2 D1 D2 D1 D2 . 1 6,22A±3,95 4,17C±3,61 9,09A±5,96 8,11A±1,24 7,65A±2,03 6,14B±2,78 . 2 2,44B±1,19 1,76E±0,49 8,66A±2,30 7,16B±0,25 5,55B±4,39 4,46C±3,82 . 3 1,94B±1,52 1,54E±0,73 7,47B±2,60 6,13B±1,88 4,70C±3,91 3,83D±3,25 . 4 2,13B±0,80 1,00F±0,15 9,11A±3,85 4,16C±1,73 5,62B±4,93 2,58E±2,23 . 5 5,23A±3,34 9,92A±1,69 5,49C±2,62 6,40B±2,52 5,36B±0,19 8,16A±2,49 . 6 2,09B±0,62 7,63B±1,98 4,50D±2,68 5,90B±2,38 3,29D±1,70 6,76B±1,22 . 7 1,41B±0,45 9,05A±0,92 2,74E±1,07 2,86D±1,55 2,08E±0,94 5,96B±4,38 . 8 0,81C±0,09 2,96D±1,30 2,71E±0,96 1,08E±0,26 1,76E±1,34 2,02E±1,33
Tab. 1. Stê¿enie ZEA, ZOL i ZON (ng/ml) w surowicy krwi loszek w grupach K, D1 i D2 w poszczególnych dniach dowiadczenia (n = 4; x ± S)
Objanienie: A, B, C, D, E, F grupy jednorodne przy p £ 0,01
a k s W inik Prawyjajnik Lewyjajnik K D2 D2/K K D2 D2/K m c ( w ó k i n j a j æ o t ê j b O 3) 3,33±1,53 1,73±0,64 51,95 3,67±1,15 2,00±1,00 54,49 ) g ( w ó k i n j a j a s a M 3,20±1,53 1,62±0,64 50,62 3,51±1,15 1,61±1,00 45,86 ) m c ( a k i n j a j æ o g u ³ D 2,63±0,51 2,00±0,50 76,04 2,73±0,25 2,03±0,38 74,35 ) m c ( a k i n j a j æ o k o r e z S 1,53±0,35 1,47±0,42 96,07 1,80±0,61 1,43±0,32 79,44
Tab. 2. Wyniki badañ morfometrycznych jajników loszek nale¿¹cych do grupy K i D2 (x ± S)
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 101
wszystkich badanych wskaników wykazuj¹ tenden-cjê wzrostow¹ w grupie K. Ró¿nice te wynosz¹ od 45,86% w masie lewego jajnika do 96,07% w szero-koci prawego jajnika.
W trakcie wykonywania badañ morfometrycznych macicy loszek (tab. 3) stwierdzono ró¿nicê statystycz-nie istotn¹ jedystatystycz-nie w wartociach masy macicy miê-dzy loszkami grupy K a D2. Odnotowano jedynie ten-dencjê wzrostu d³ugoci rogu macicy lewego i prawe-go, podobnie jak w poprzednich wynikach obser-wowano ró¿nice w wartociach rednich pozosta³ych badanych wskaników (wy¿sze wartoci w grupie D1 i D2 w porównaniu z grup¹ K).
Fizjologicznie u dojrzewaj¹cych loszek, w czasie wzrostu i ró¿nicowania siê pêcherzyków jajnikowych, maj¹ miejsce liczne zale¿noci o charakterze para-i autokrynnym, w których dochodzi do autoregulacji przebiegu tego procesu na poziomie jajnika (9). O stop-niu dojrza³oci pêcherzyków decyduje, miêdzy inny-mi, obecnoæ receptorów FSH (hormon folikulotropo-wy) w komórkach warstwy ziarnistej, reaguj¹cych na podwy¿szony poziom tej gonadotropiny w mikrooto-czeniu pêcherzyka. Dzia³anie FSH polega na stymula-cji podzia³ów mitotycznych komórek warstwy ziarnis-tej, indukcji w³asnego receptora, a tak¿e na uaktyw-nieniu systemu aromataz. Dziêki tym zmianom pêche-rzyk jajnikowy staje siê zdolny do produkcji estroge-nów (24). Wzmo¿ona synteza estradiolu, a tak¿e pro-dukowana przez komórki ziarniste dominuj¹cych pê-cherzyków inhibina, hamuj¹ sekrecjê FSH (3, 22). Obni¿ony poziom FSH upoledza rozwój pozosta³ych pêcherzyków, które gorzej wyposa¿one w system aro-mataz ulegaj¹ atrezjii (13).
Nadmiar substancji o charakterze estrogennym (endo- i egzogennych) w organizmie niedojrza³ych p³ciowo loszek (grupa D2), spowodowany ekspery-mentalnie przez podawanie ZEA, prawdopodobnie zahamowa³ sekrecjê FSH (29). Dowodem pored-nim na wyst¹pienie takiej sytuacji s¹ zmieniaj¹ce siê wartoci morfometryczne jajników badanych loszek (tab. 2), które by³y zdecydowanie mniejsze w grupie D2 oraz posiada³y mniejsz¹ masê w porównaniu z gru-p¹ K.
Pomimo to ZEA i jego metabolity to zwi¹zki nie-sterydowe, ale posiadaj¹ce zdolnoæ do wi¹zania siê z receptorami estrogenowymi (ER). Na drodze wspó³-zawodnictwa z 17b-estradiolem (E2) o specyficzne
miejsca wi¹zania na ER, ZEA mo¿e wywo³ywaæ dzia-³anie estrogenopodobne w organizmie zwierz¹t wra¿-liwych, jakimi s¹ winie (21). Estrogeny i ER odgry-waj¹ szczególnie wa¿n¹ rolê w prawid³owym rozwo-ju i funkcjonowaniu, miêdzy innymi, jajników (14, 23). ZEA po utworzeniu kompleksu z receptorem inicjuje w nim zmiany konformacyjne prowadz¹ce do zwi¹za-nia z ERE (oestrogen-responsive elements) na DNA. Konsekwencj¹ tego jest indukcja/hamowanie trans-krypcji genów wra¿liwych na estrogeny (16). W przy-padku fitoestrogenów stwierdzono, ¿e aktywacja trans-krypcji ER mo¿e wystêpowaæ ju¿ przy koncentracjach 1-10 nM (4). Powinowactwo wi¹zania ZEA do ER w docelowych tkankach i komórkach stanowi 1-10%
w porównaniu z E2. Aktywnoæ ZEA i ZOL w
tkan-kach docelowych zale¿y tak¿e od subtypu ER. ZEA ma wiêksze powinowactwo i aktywnoæ w stosunku do ERa ni¿ ERb bêd¹c jego mocnym agonist¹ (19). Aktywnoæ mikotoksyny wzglêdem ERb ma charak-ter mieszany w zale¿noci od koncentracji. Zestawie-nie wyników badañ (26, 27) odnoZestawie-nie do lokalizacji rodzajów ER w jajniku oraz (11) odnonie do ich dys-trybucji w macicy i jajniku wskazuj¹, ¿e zmiany ob-serwowane w obrêbie wymienionych tkanek uk³adu rozrodczego mog¹ byæ nastêpstwem oddzia³ywania ZEA i jego metabolitów poprzez ERb w jajniku oraz ERa w macicy (26, 27). Obie formy ER s¹ ró¿nymi bia³kami kodowanymi przez dwa odrêbne geny zlo-kalizowane na ró¿nych chromosomach (30). Oba re-ceptory pod wzglêdem budowy i oddzia³ywañ na poziomie molekularnym s¹ podobne do siebie. Wy-stêpuj¹ce miêdzy nimi ró¿nice wskazuj¹ na specyficzne dla ka¿dego z nich funkcje biologiczne. Dominuj¹c¹ form¹ ER w jajniku pod wzglêdem iloci mRNA jest ERb (23). Uwa¿a siê, i¿ ten typ receptora jest niezbêdny we wczesnych stadiach rozwoju pêcherzyka. Ponadto wskazuje siê na jego dzia³anie neutralizuj¹ce (prze-ciwdzia³aj¹ce) w stosunku do ERa (19). ERb zlokali-zowany jest przede wszystkim w komórkach ziarnis-tych we wszystkich typach pêcherzyków (2). Przypusz-cza siê, ¿e to w³anie ERb poredniczy w dzia³aniu estrogenów podczas regulacji wzrostu i rozwoju pê-cherzyka jajnikowego (25). Fakt pobudzenia ERb móg³ staæ siê przyczynkiem do zmiany profilu metabolicz-nego (ujemmetabolicz-nego) wra¿liwych na tê mikotoksynê ko-mórek ziarnistych pêcherzyków wiñ z grupy D2. In-teresuj¹ce jest, ¿e u zwierz¹t zmiana profilu metabo-licznego mia³a równie¿ miejsce w grupie D1, czyli owariektomizowanych. Póniejsze wyst¹pienie obja-wów rujowych (równie¿ bez odruchu tolerancji) i to-warzysz¹ce temu zmiany morfotyczne w macicy, w po-równaniu z grup¹ K, potwierdzaj¹ sugestie, ¿e ZEA, a szczególnie jego metabolit ZOL, przyczyniaj¹ siê do indukcji ERa, nasilenia syntezy DNA (5) i zwiêksze-nia proliferacji komórkowej w tkance podcieliskowej (dodatni profil metaboliczny), co mog³o spowodowaæ zwiêkszenie masy badanego narz¹du (18, 28).
a k s W inik K D1 D2 ) g ( y c i c a m a s a M 38,63±4,39 64,10±8,33 99,54*±23,48 y c i c a m u g o r æ o g u ³ D ) m c ( y w e l 25,00±5,00 36,50±12,02 30,67±6,35 y c i c a m u g o r æ o g u ³ D ) m c ( y w a r p 28,33±2,89 36,50±12,02 33,67±5,77
Tab. 3. Wyniki badañ morfometrycznych macicy loszek nale-¿¹cych do grup K, D1 i D2 (x ± S)
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 102
Tego rodzaju przypuszczenia mo¿na przedstawiæ równie¿ na podstawie zmiennoci wartoci ZEA i ZOL w osoczu krwi zwierz¹t w obu grupach dowiadczal-nych, w poszczególnych dniach eksperymentu. Kilka-krotne zwiêkszenie wartoci ZOL w stosunku do ZEA przed wyst¹pieniem objawów rui mo¿e dowodziæ, w sposób poredni, destrukcyjnej aktywnoci metabo-litu tego ksenobiotyku w odniesieniu do endogennych hormonów estrogennych (endocrine disruptors EDs) (6, 17).
Na podstawie uzyskanych wyników mo¿na stwier-dziæ, i¿ ZEA podawany per os w niskich dawkach, mimo fizjologicznej niedojrza³oci uk³adu rozrodcze-go loszek spowodowa³ wyst¹pienie pozornej rozrodcze- gotowo-ci p³gotowo-ciowej (bez odruchu tolerancji). Podawany eks-perymentalnie ZEA poprzez aktywacjê ER typu a i b powodowa³ powiêkszenie masy uk³adu rozrodczego badanych loszek (w tym równie¿ u loszek owariekto-mizowanych) z wyj¹tkiem jajników, co potwierdza³o-by sugestie innych badaczy (22, 25, 26).
Pimiennictwo
1.Amsterdam A., Sasson R., Keren-Tal I., Aharoni D., Dantes A., Rimon E., Land A., Cohen T., Dor Y., Hirsh L.: Alternative pathways of ovarian apopto-sis: death or life. Biochem. Pharmacol. 2003, 66, 1355-1362.
2.Bao B., Kumar N., Karp R. M., Garverick H. A., Sundaram K.: Estrogen Receptor-b Expression in Relation to the Expression of Luteinizing Hormo-ne Receptor and Cytochrome P450 Enzymes in Rat Ovarian Follicles. Biol. Reprod. 2000, 63, 1747-1755.
3.Belstra B. A., Diekman M. A., Richert B. T., Singleton W. L.: Effects of lacta-tion length and an exogenous progesterone and estradiol-17b regimen during embryo attachment on endogenous steroid concentrations and embryo survi-val in sows. Theriogenology 2002, 57, 2063-2081.
4.Benassayag C., Perrot-Applanat M., Ferre F.: Phytoestrogens as modulators of steroid action in target cells. J. Chromatogr. B 2002, 777, 233-248. 5.Diel P., Schmidt S., Vollmer G.: In vivo test systems for the quantitative and
qualitative analysis of the biological activity of phytoestrogens. J. Chroma-togr. B 2002, 777, 191-202.
6.Eertmans F., Dhooge W., Stuyvaert S., Comhaire F.: Endocrine disruptors: effects on male fertility and screening tools for their assessment. Toxicol. in Vitro 2003, 17, 515-524.
7.Gajêcki M.: Zearalenone undesirable substances in feed. Pol. J. Vet. Sci. 2002, 5, 117-122.
8.Haritha S., Rajagopalan G.: Follicular growth, endometrial thickness, and serum estradiol levels in spontaneous and clomiphene citrate-induced cycles. Int. J. Gynecol. Obstet. 2003, 81, 287-292.
9.Harlow C. R., Hillier S. G.: Connective tissue growth factor in the ovarian paracrine system. Mol. Cell. Endocrinol. 2002, 187, 23-27.
10.Jówiak J., Podgórski J.: Statystyka od podstaw. Polskie Wydawnictwo Eko-nomiczne. Warszawa 2000.
11.Korach K. S., Emmen J. M. A., Walker V. R., Hewitt S. C., Yates M., Hall J. M., Swope D. L., Harrel J. C., Couse J. F.: Update on animal models developed for analyses of estrogen receptor biological activity. J. Steroid. Biochem. Mol. Biol. 2003, 86, 387-391.
12.Kotwica J., Krzymowski T., Dêbek J.: Kaniulizowanie naczyñ ¿ylnych u wiñ do badañ endokrynologicznych. Medycyna Wet. 1978, 44, 118-120. 13.Krzysiek J., Gregoraszczuk E., Milewicz T., Klimek R.: Kontrola wzrostu
i atrezji pêcherzyków jajnikowych. Gin. Prakt. 1996, 4, 39-41.
14.Madej J. A.: Estrogeny w nowotworach narz¹dów p³ciowych. Medycyna Wet. 2004, 60, 6-11.
15.Marsden D. E., Hacker N. F.: The classification, diagnosis and management of endometrial hyperplasia. Rev. Gynecol. Pract. 2003, 3, 89-97.
16.Mayr U., Butsch A., Schneider S.: Validation of two in vitro test systems for estrogenic activities with zearalenone, phytoestrogens and cereal extracts. Toxicology 1992, 74, 135-149.
17.Mikamo E., Harada S., Nishikawa J., Nishihara T.: Endocrine disruptors induce cytochrome P450 by affecting transcriptional regulation via pregna-ne X receptor. Toxicol. Appl. Pharmacol. 2003, 193, 66-72.
18.Mueller S. O.: Overview of in vitro tools to assess the estrogenic and antie-strogenic activity of phytoestrogens. J. Chromatogr. B 2002, 777, 155-165. 19.Mueller S., Simon S., Chae K., Metzler M., Korach K. S.: Phytoestrogens and their human metabolites show distinct agonistic and antagonistic pro-perties on estrogen receptor a (ERa) and ERb in human cells. Toxicol. Sci. 2004, 80, 14-25.
20.Olsen M. E., Pettersson H., Sandholm K. A., Kiessling K. C.: Quantitative liquid chromatographic method using fluorescence detection for determi-ning zearalenone and its metabolites in blood plasma and urine. J. Assoc. Anal. 1985, 68, 632-635.
21.Ouanes Z., Ayed-Boussema I., Baati T., Creppy E. E., Bacha H.: Zearalenone induces chromosome aberrations in mouse bone marrow: preventive effect of 17-estradiol, progesterone and Vitamin E. Mutat. Res-Gen. Tox. En. 2005, 565, 139-149.
22.Ptaszyñska M.: Hormonalna regulacja cyklu owulacyjnego, ci¹¿y i porodu u wiñ. Medycyna Wet. 2001, 76, 641-645.
23.Rosenfeld C. S., Wagner J. S., Roberts R. M., Lubahn D. B.: Intraovarian actions of estrogen. Reproduction 2001, 122, 215-226.
24.Roulillier P., Matton P., Dufour M., Sirard M. A., Guilbault L. A.: Steroid production, cell proliferation, and apoptosis in cultured bovine antral and mural granulose cells: development of an in vitro model to study estradiol production. Mol. Reprod. Dev. 1998, 50, 170-177.
25.S³omczyñska M.: Dynamika rozmieszczenia receptorów hormonów steroido-wych w jajniku. Postêpy Biol. Kom. 2002, 29, 27-46.
26.S³omczyñska M.: The effect of phytoestrogens on the reproductive tract. Pol. J. Vet. Sci. 2004, 7, 223-226.
27.S³omczyñska M., Woniak J.: Differential distribution of estrogen receptor -b and estrogen receptor -a in the porcine ovary. Exp. Clin. Endocrinol. Diabe-tes 2001, 109, 238-244.
28.Tiemann U., Tomek W., Schneider F., Vanselow J.: Effects of mycotoxins a-and b-zearalenol on regulation of progesterone synthesis in cultured granulo-se cells from porcine ovaries. Reprod. Toxicol. 2003, 17, 673-681. 29.Tiemann U., Viergutz T., Jonas L., Schneider F.: Influence of the mycotoxins
a- and b-zearalenol and deoxynivalenol on the cell cycle of cultured porcine endometrial cells. Reprod. Toxicol. 2003, 17, 209-218.
30.Tkaczyk M., Kalita K.: Receptor estrogenowy-b budowa, regulacja i funkcja. Post. Biochem. 2001, 47, 72-78.
Adres autora: lek. wet. Ewa Jakimiuk, ul. Jarocka 77c/57, 10-950 Olsztyn; e-mail: ewa.jakimiuk@uwm.edu.pl
