Praca oryginalna Original paper
Podstawowym problemem higienicznym w bran¿y drobiarskiej pozostaje silne zanieczyszczenie mikro-biologiczne drobiu rzenego w trakcie procesu ubojo-wego (23). ¯aden zak³ad nie jest w stanie wyproduko-waæ miêsa ca³kowicie pozbawionego drobnoustrojów, ale zawsze nale¿y d¹¿yæ do tego, aby zanieczyszcze-nie mikrobiologiczne by³o na jak najni¿szym pozio-mie (7). Wed³ug Fehlhabera (11) oraz Daczkowskiej--Kozon (6), wilgotne tuszki i porowata powierzchnia ich skóry zapewniaj¹ lepsze warunki prze¿ycia bakterii. Drobnoustroje znajduj¹ce siê na powierzchni ¿ywych ptaków oraz w przewodzie pokarmowym w procesie uboju mog¹ byæ rozprowadzane na ca³¹ tuszkê (3).
Nastêpstwem ubijania wysokiej liczby ptaków w ci¹gu godziny, bez mo¿liwoci mycia i dezynfekcji maszyn miêdzy ubojami poszczególnych ptaków, jest rozpro-wadzenie na liczne tuszki drobnoustrojów patogen-nych, wystêpuj¹cych wyjciowo u niektórych tylko ptaków (11). W celu ograniczenia wzrostu drobno-ustrojów, skierowania przemian poubojowych zacho-dz¹cych w tkance miêniowej w po¿¹danym kierun-ku, gwarantuj¹cym uzyskanie pe³nowartociowego i trwa³ego miêsa, brojlery poddawane s¹ sch³adzaniu (13). Jest to etap postêpowania poubojowego, który w sposób znacz¹cy wp³ywa na jakoæ mikrobiologicz-n¹ (17). Dodawanie rodków bakteriobójczych czy
Efekt dzia³ania wybranych zwi¹zków
antybakteryjnych na zanieczyszczenie
mikrobiologiczne tuszek kurcz¹t
JACEK KIJOWSKI, ANNA POPIÓ£*, RENATA CEGIELSKA-RADZIEJEWSKA, ANNA KACZMAREK, JOLANTA BUDZYK**
Katedra Zarz¹dzania Jakoci¹ ¯ywnoci, Wydzia³ Nauk o ¯ywnoci i ¯ywieniu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznañ
*Ubojnia Drobiu Jolanta Chlebowska, Nieborza 48, 64-212 Siedlec **Zak³ad Higieny Weterynaryjnej, ul. Grunwaldzka 250, 60-166 Poznañ Kijowski J., Popió³ A., Cegielska-Radziejewska R., Kaczmarek A., Budzyk J.
Effect of selected antibacterial compounds on microbial contamination of chicken carcasses
Summary
The aim of the study was to determine the efficacy of acidified sodium chlorite (ASC), chlorine dioxide and trisodium phosphate (TSP) in the reduction of contamination levels regarding total microbial count, coliform bacteria, Staphylococcus aureus and Salmonella Enteritidis in chicken carcasses after a decontamination process. Experimental material comprised skin sections from the neck collected from chickens on the produc-tion line. Each sample consisted of skin secproduc-tions coming from three carcasses, each at approx. 20 g. Next each section was divided into two parts, one being the control and the other was the tested sample. Samples were decontaminated by immersion in solutions of analyzed antimicrobial compounds. Control samples and samples after decontamination were subjected to microbiological analysis in which total microbial count, coliform bacteria and Staphylococcus aureus were determined in accordance with the standards PN-EN ISO 4833:2004, PN-ISO 4831:1998, PN-EN-ISO 6888-1:2001 and PN-EN-ISO 6888-1:2001/A:2004, while Salmonella Enteritidis was determined according to the recommendations of the manufacturer of the Chromagar Salmonella Plus medium. An effective antibacterial effect of the applied compounds was found in the limita-tion of bacterial counts on chicken carcasses. The greatest reduclimita-tion of total bacterial count, amounting to approx. 25%, was shown when applying acidified sodium chlorite. Trisodium phosphate was the most effective agent against coliform bacteria, reducing their number by 92%. The best antibacterial effect in relation to Staphylococcus aureus was obtained using chlorine dioxide. A 44% reduction of the count of Salmonella Enteritidis was observed for all the applied compounds. A considerable decrease in the level of microbial contamination in poultry carcasses, including pathogens, effectively enhances the standard of health safety in poultry meat.
Keywords: chicken carcasses, decontamination, acidified sodium chlorite, chlorine dioxide trisodium phosphate
bakteriostatycznych w czasie operacji immersyjnego wych³adzania wstrzymuje rozwój mikroflory i dopro-wadza do jej redukcji na tuszce (2). W ubojniach Ameryki Pó³nocnej poddawanie tuszek po uboju dzia-³aniu rodków antybakteryjnych w celu redukcji licz-by drobnoustrojów jest normalnym zabiegiem. Wiele z nich jest zatwierdzonych przez Agencjê do Spraw ¯ywnoci i Leków (FDA) w zak³adach przetwórczych drobiu jako zwi¹zki powszechnie uznane za bezpiecz-ne (8, 18).
Zespó³ zajmuj¹cy siê dodatkami do ¿ywnoci, aroma-tami, rodkami pomocniczymi w przetwarzaniu oraz materia³ami maj¹cymi kontakt z ¿ywnoci¹ Europej-skiego Urzêdu ds. Bezpieczeñstwa ¯ywnoci (EFSA) w 2005 r. poinformowa³, ¿e odka¿anie tuszek drobio-wych przy u¿yciu fosforanu trójsodowego, zakwaszo-nego chlorynu sodu, dwutlenku chloru lub roztworów peroksooctowych, zgodnie z warunkami u¿ycia zaapro-bowanymi przez FDA, nie stanowi zagro¿enia dla zdro-wia ludzkiego (9).
Za³o¿eniem badañ by³o okrelenie poziomu ilocio-wego zanieczyszczenia drobnoustrojami naturalnie wystêpuj¹cymi na tuszkach kurcz¹t lub sztucznie za-szczepionymi kulturami bakteryjnymi po przeprowa-dzonym zabiegu dekontaminacji wybranymi roztwo-rami zwi¹zków chemicznych.
Materia³ i metody
Surowcem wykorzystywanym do oceny skutecznoci zastosowanych substancji antybakteryjnych by³y wycinki skóry szyi kurcz¹t pobrane po
wych³o-dzeniu tuszek (wodne i wodno-natry-skowe) o temp. 4°C, w rzeni drobiu. Próbki do badañ pobierano losowo, za-wsze z jednej partii produkcyjnej. Na ka¿d¹ z próbek sk³ada³y siê wycinki skór pochodz¹ce z trzech tuszek, ka¿dy po ok. 20 g. Nastêpnie ka¿dy z wycin-ków podzielono na dwie czêci przy u¿yciu ja³owych no¿yczek. Pozyskane w ten sposób czêci stanowi³y: pierw-sza próbkê kontroln¹, a druga prób-kê badan¹. Wycinki skór umieszczono w sterylnych pojemnikach, które trans-portowano w temp. 0-4°C do laborato-rium, gdzie traktowano je zwi¹zkami antybakteryjnymi poprzez imersjê w roztworach wodnych (150 mg/kg za-kwaszonego chlorynu sodu przez 8 sek., 120 g/kg fosforanu trójsodowego przez 15 sek. oraz 5 ppm dwutlenku chloru przez 30 min).
Stê¿enie badanych zwi¹zków i czas dezynfekcji by³y zgodne z projektem Rozporz¹dzenia Komisji Wspólnoty Europejskiej z dnia 28.02.2006 r. (26). Po procesie odka¿ania próbki podda-no ocenie mikrobiologicznej, któr¹
wy-konano w laboratorium Zak³adu Higieny Weterynaryjnej w Poznaniu. Oznaczenia ogólnej liczby drobnoustrojów (OLD), liczby bakterii z grupy coli oraz Staphylococcus aureus przeprowadzono zgodnie z obowi¹zuj¹cymi norma-mi ISO (20-22). Ilociowe oznaczenie Salmonella Enteriti-dis wykonano na podstawie instrukcji przygotowanej przez producenta pod³o¿a Chromagar Salmonella Plus. Do in-okulacji wybranych próbek u¿yto Salmonella Enteritidis (szczep wzorcowy ATCC 13076), Staphylococcus aureus (szczep wzorcowy ATCC 25923). Oba szczepy pochodzi³y z kolekcji ZHW w Poznaniu. Dla badanych roztworów zwi¹zków antybakteryjnych wykonano po 20 oznaczeñ w kierunku ogólnej liczby drobnoustrojów, bakterii z gru-py coli, Staphylococcus aureus i Salmonella Enteritidis. Takiej samej procedurze badawczej poddano równie¿ kon-trolne próbki skóry szyi kurcz¹t nie poddanych zabiegowi odka¿ania.
Analizê danych przeprowadzono w pakiecie statystycz-nym Statistica 6.0 Pl, stosuj¹c test Tukeya. Wszystkie obliczenia wykonano na poziomie istotnoci p £ 0,05. Wartoci liczbowe poziomu zanieczyszczenia podano w lo-garytmach.
Wyniki i omówienie
Wyniki badañ dotycz¹ce poziomu zanieczyszczenia tuszek kurcz¹t podano w tab. 1, natomiast dotycz¹ce redukcji na ryc. 1.
Przeprowadzony eksperyment wykaza³ zanieczysz-czenie ogóln¹ liczb¹ drobnoustrojów próbek kontrol-nych tuszek wych³adzakontrol-nych mieszanym systemem (wodne i wodno-powietrzne) na poziomie od 5,7 jtk/g
Ryc. 1. Redukcja poziomu bakteryjnego zanieczyszczenia kurcz¹t brojlerów po zabiegu dekontaminacji z uwzglêdnieniem badanych rodków antymikrobiologicz-nych
Objanienia: a, b, c, d, e, f rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,05
do 6,63 jtk/g. Zanieczyszczenie bakteryjne tuszek kurcz¹t po uboju jest wynikiem postêpowa-nia z drobiem przed ubojem oraz w czasie poszczególnych etapów procesu ubojowego (19). Stwier-dzony w badaniach w³asnych wysoki poziom zanieczyszcze-nia OLD w 1 g skóry szyi kur-cz¹t jest zwi¹zany zapewne ze sposobem pobierania próbek do badañ, na które sk³ada³ siê fragment skóry zawsze znacznie bardziej zanieczyszczonej ni¿ g³êbokie warstwy tkanki
miê-niowej. Wynika to g³ównie z zanieczyszczeñ krzy¿o-wych, do których dochodzi podczas mieszanego sys-temu wych³adzania tuszek w zak³adzie (wych³adza-nie wodne i wodno-natryskowe). Za(wych³adza-nieczyszczenia mikrobiologiczne s¹ raczej ograniczone do zewnêtrz-nych i wewnêtrzzewnêtrz-nych powierzchni tuszki, natomiast w miêniach stwierdza siê niewielk¹ liczbê bakterii do 102/g (11).
W próbkach kontrolnych nie potraktowanych zakwa-szonym chlorynem sodu rednie zanieczyszczenie OLD kszta³towa³o siê na poziomie 6,63 jtk/g (tab. 1), podczas gdy w próbkach, wobec których zastosowano roztwór zakwaszonego chlorynu sodu by³o o 1,67 cy-klu log ni¿sze, co odpowiada³o 25% redukcji zanie-czyszczenia OLD próbek odka¿anych w stosunku do próbek kontrolnych (ryc. 1). Sinhamahapatra i wsp. (29) uzyskali redukcjê zanieczyszczenia OLD na po-ziomie 1,08 cyklu log po zastosowaniu zanurzania tuszek drobiowych w roztworze zakwaszonego chlo-rynu sodu. Wed³ug opinii Komitetu Naukowego ds. rodków Weterynaryjnych dotycz¹cych Zdrowia Publicznego Sub-Committee on Veterinary Public Heath (SCVPH) z 2003 r., stosuj¹c w warunkach komercyjnych roztwór zakwaszonego chlorynu sodu mo¿na osi¹gn¹æ na tuszkach drobiowych redukcjê zanieczyszczenia OLD od 1 do 2 cykli log (27).
Wed³ug Rio i wsp. (24), redukcja liczby OLD wyno-si³a 1,91, a wed³ug Kempa i wsp. (14) 0,77 cyklu log. Ci ostatni autorzy równie¿ wykazali, ¿e stê¿enie 1200 ppm zakwaszonego chlorynu sodu zastosowane do zanurzania tuszek brojlerów w czasie 5 s jest najefek-tywniejsze w ograniczaniu ogólnej liczby bakterii (14). W przypadku próbek traktowanych roztworem dwu-tlenku chloru redukcja poziomu zanieczyszczenia OLD wynios³a 0,81 cyklu log (tab. 1) i by³a na poziomie 14,4% (ryc. 1). Badania dotycz¹ce wykorzystania dwu-tlenku chloru jako rodka antybakteryjnego wykaza³y, ¿e jego skutecznoæ jest w mniejszym stopniu hamo-wana przez materia³ biologiczny ni¿ ma to miejsce w przypadku chloru (27, 30).
Redukcja poziomu zanieczyszczenia OLD próbek po dezynfekcji roztworem fosforanu trójsodowego
wynios³a 1,47 cykli log, co odpowiada³o redukcji za-nieczyszczenia OLD na poziomie 23,3% (ryc. 1). Uzy-skany rezultat znajduje potwierdzenie w badaniach innych autorów (27) wskazuj¹cych na redukcjê OLD na poziomie 1-2 log w wyniku zastosowania fosfora-nu trójsodowego. Wykazano równie¿, ¿e zafosfora-nurzenie tuszek kurcz¹t w 10% roztworze fosforanu trójsodo-wego umo¿liwia redukcjê liczby bakterii od 1,6 do 1,8 cyklu log (15). Bin Jasass i wsp. (1) uzyskali redukcjê OLD o 0,5; 1,0 i 1,7 cyklu log poprzez zastosowanie do odka¿ania tuszek brojlerów 8%, 10% i 12% roz-tworu fosforanu trójsodowego.
W wyniku zastosowania w badaniach w³asnych zakwaszonego chlorynu sodu do dezynfekcji tuszek drobiowych uzyskano równie¿ redukcjê zanieczysz-czenia bakterii z grupy coli o 2,14 cyklu log (tab. 1), co odpowiada redukcji na poziomie 53,9% (ryc. 1). Wykazano ró¿nice istotne statystycznie pomiêdzy pozio-mem zanieczyszczenia bakteriami z grupy coli w prób-kach kontrolnych i próbprób-kach poddanych zabiegowi odka¿ania (tab. 1). W badaniach Sinhamahapatra i wsp. (29) wykazano, ¿e sporód zastosowanych metod de-zynfekcji tuszek kurcz¹t, takich jak: zanurzenie tuszek w gor¹cej wodzie, spryskiwanie zakwaszonym chlory-nem sodu i kwasem mlekowym, spryskiwanie gor¹c¹ wod¹, zanurzenie w kwasie mlekowym, zanurzenie w chlorze i spryskiwanie chlorem, najefektywniejszym sposobem redukcji liczby bakterii z grupy coli by³o zanurzenie tuszek w zakwaszonym chlorynie sodu. Uzyskano redukcjê na poziomie 1,37 cyklu log. We-d³ug Rio i wsp. (24), redukcja bakterii z grupy coli wynosi³a 1,92, a wed³ug Schneidera i wsp. (28) od 0,96 do 1,3 cyklu log.
Redukcjê liczby bakterii z grupy coli uzyskano rów-nie¿, stosuj¹c do odka¿ania tuszek kurcz¹t dwutlenek chloru. Zanieczyszczenie bakteriami z grupy coli w próbkach poddanych zabiegowi dezynfekcji by³a o 2,57 cyklu log ni¿sza w porównaniu z zanieczysz-czeniem w próbkach kontrolnych (tab. 1).
Znaczn¹ redukcjê liczby bakterii z grupy coli o 3,33 cyklu log uzyskano równie¿, wykorzystuj¹c do odka-¿ania tuszek kurcz¹t roztwór fosforanu trójsodowego. Objanienia: a, b, c, d rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,05 Tab. 1. Poziom zanieczyszczenia mikrobiologicznego tuszek kurcz¹t przed i po zabiegu odka¿ania z uwzglêdnieniem wybranych rodków antymikrobiologicznych
i k b ó r p j a z d o R dOrogbónlnoausilcrtozjbóaw g / k tj g o l y p u r g z e ir e t k a B L P N g o l il o c a ll e n o m l a S s i d it ir e t n E g / k tj g o l s u c c o c o l y h p a t S s u e r u a g / k tj g o l a n l o rt n o K 6,63c g4,00c,d 6,66b 3,98c C S A 4,96a 1,86b 3,69a g3,08a,b a n l o rt n o K 5,70b 4,39d 6,65b g3,46b,c O l C 2 4,89a 1,84b 3,71a 2,39a a n l o rt n o K 6,30c 3,63c 6,95b 4,14c P S T 4,83a 0,29a 3,87a 3,13b
Zanieczyszczenie próbek bakteriami z grupy coli zo-sta³o zredukowane o 91,7% (ryc. 1). Wykazano ró¿ni-ce istotne statystycznie pomiêdzy liczb¹ bakterii z gru-py coli w próbkach kontrolnych i traktowanych roz-tworem fosforanu trójsodowego. Uzyskane wyniki potwierdzaj¹ rezultaty badañ innych autorów, wska-zuj¹ce równie¿ na znaczn¹ redukcjê liczby bakterii z grupy coli, w wyniku zastosowania do odka¿ania tuszek kurcz¹t fosforanu trójsodowego. Wed³ug Fa-brizio i wsp. (10), redukcja liczby bakterii z grupy coli by³a na poziomie 4 cykli log poprzez wykorzystanie do procesu wych³adzania tuszek kurcz¹t wodnego roz-tworu fosforanu trójsodowego. Colin i Salvat (4) przy zastosowaniu 10% roztworu fosforanu trójsodowego do odka¿ania tuszek kurcz¹t w czasie 15 s uzyskali redukcjê liczby bakterii z grupy coli o 1,8 cyklu log, a wed³ug Coppen i wsp. (5) redukcja liczby bakterii z grupy coli by³a na poziomie 2,7 cyklu log przy za-stosowaniu fosforanu trójsodowego.
Zastosowane w badaniach w³asnych metody odka-¿ania tuszek kurcz¹t umo¿liwi³y redukcjê liczby bak-terii Staphyloccocus aureus (tab. 1). Redukcjê liczby bakterii Staphyloccocus aureus o 1,08 cyklu log uzy-skano stosuj¹c dwutlenek chloru. Zbli¿ony rezultat otrzymano wykorzystuj¹c do odka¿ania tuszek kurcz¹t roztwór fosforanu trójsodowego. W tym przypadku redukcja liczby bakterii Staphyloccocus aureus wyno-si³a 1,02 cyklu log, natomiast poddaj¹c tuszki kurcz¹t dzia³aniu zakwaszonego chlorynu sodu uzyskano re-dukcjê liczby bakterii Staphyloccocus aureus o 0,91 cyklu log. Rodriguez de Ledesma i wsp. (25), którzy do dezynfekcji tuszek kurcz¹t wykorzystali roztwór zakwaszonego chlorynu sodu i fosforanu trójsodo-wego, uzyskali zbli¿ony poziom redukcji oko³o 1 cy-klu log.
Efektywne przeciwbakteryjne dzia³anie wykorzysta-nych w badaniach w³aswykorzysta-nych metod odka¿ania stwier-dzono równie¿ w przypadku pa³eczek Salmonella Enteritidis (tab. 1). W wyniku zastosowania zarówno zakwaszonego chlorynu sodu, dwutlenku chloru, jak i fosforanu trójsodowego uzyskano redukcjê liczby Salmonella Enteritidis o 3 cykle log. Wed³ug Mehyara i wsp. (16), redukcja pa³eczek Salmonella wynosi³a 1,1 cyklu log na zaszczepionych udach kurcz¹t po ich odka¿aniu zakwaszonym chlorynem sodu. Xiong i wsp. (32) wykazali redukcjê zanieczyszczenia na po-ziomie 1,5-1,9 cyklu log próbek filetów drobiowych inokulowanych pa³eczkami Salmonella Typhimurium i traktowanych roztworem zakwaszonego chlorynu. Wed³ug Wanga i wsp. (31), redukcja Salmonella Ty-phimurium wynosi³a 1,5-2,5 cyklu log, a Yanga i wsp. (33) redukcja Salmonella Typhimurium 2 cykle log, stosuj¹c zakwaszony chloryn sodu do dezynfekcji in-okulowanych tuszek drobiowych. Giese (12) wykaza³ przydatnoæ zastosowania fosforanu trójsodowego jako skutecznego rodka dezynfekuj¹cego w ograniczaniu wzrostu bakterii z rodzaju Salmonella.
Podsumowanie
Skuteczna inaktywacja zanieczyszczenia mikrobio-logicznego tuszek kurcz¹t ze wzglêdu na porowat¹ powierzchniê skóry jest istotnym problemem. Natu-ralnie wysoki stopieñ zanieczyszczenia tuszek drobio-wych drobnoustrojami, w tym patogenami, warunki rodowiskowe sprzyjaj¹ce ich rozwojowi, rosn¹ce stan-dardy wymagañ higienicznych to tylko niektóre czyn-niki wp³ywaj¹ce na poszukiwania metod mog¹cych skutecznie podnieæ bezpieczeñstwo zdrowotne miêsa drobiowego. Odka¿anie zastosowanymi zwi¹zkami chemicznymi podczas wych³adzania jest metod¹ obie-cuj¹c¹. Analizuj¹c fakt, ¿e istotnym parametrem wp³y-waj¹cym na czas przydatnoci miêsa kurcz¹t do spo-¿ycia jest wstêpne zanieczyszczenie mikrobiologiczne tuszek po uboju stwierdzono, ¿e zastosowane rodki chemiczne: zakwaszony chloryn sodu, dwutlenek chlo-ru i fosforan trójsodowy skutecznie obni¿aj¹ poziom ogólnej liczby drobnoustrojów, liczbê bakterii z grupy coli, liczbê Staphylococcus aureus i Salmonella Ente-ritidis. Znaczne obni¿enie zanieczyszczenia drobno-ustrojami, zw³aszcza patogennymi, mo¿e spowodowaæ spadek zatruæ pokarmowych u konsumenta, dlatego te¿ przeprowadzone badania nale¿a³oby rozpatrywaæ równie¿ w kategoriach zarz¹dzania ryzykiem i oceny nara¿enia konsumenta na ryzyko.
Pimiennictwo
1.Bin Jasass F. M.: Effectiveness of trisodium phosphate, lactic acid, and acetic acid in reduction of E. coli and microbial load on chicken surfaces. Afr. J. Microbiol. Res. 2008, 2, 50-55.
2.Bolder N. M.: The microbiology of the slaughter and processing of poultry. The Microbiology of Meat and Poultry. Blackie Academic & Professional, London 1998.
3.Cegielska-Radziejewska R., Kijowski J.: Wystêpowanie i drogi przenoszenia Campylobacter u drobiu. Przem. Spo¿. 1997, 1, 36-38.
4.Colin P., Salvat G.: Decontamination of poultry carcasses using trisodium phosphate treatment, [w:] Hinton M. H., Rowlins C. (wyd.): Factors affec-ting the microbial quality of meat. Microbial Methods for the Meat Industry. Vol. 4, University of Bristol Press, Bristol 1996, 227-237.
5.Coppen P., Fenner S., Salvat G.: Antimicrobial efficacy of AvGard-carcase wash under industrial processing conditions. Br. Poult. Sci. 1998, 39, 229--234.
6.Daczkowska-Kozon E.: Epidemiologia zaka¿eñ wywo³anych przez pa³eczki z rodzaju Campylobacter. II ¯ywnoæ pochodzenia zwierzêcego jako nonik Campylobacter sp. Post. Mikrobiol. 2002, 41, 147-166.
7.Danyluk B., Pyrcz J.: Bezpieczeñstwo zdrowotne miêsa i wyrobów miêsnych. Gosp. Miês. 2012, 1, 12-14.
8.Dincer A. H., Baysal T.: Decontamination techniques of pathogen bacteria in meat and poultry. Critic. Rev. Microbiol. 2004, 30, 197-204.
9.EFSA: Opinion of the scientific panel on food additives, flavourings, proces-sing aids and materials in contact with food (AFC) on a request from the Commision related to treatment of poultry carcasses with chlorine dioxide, acidified sodium chlorite, trisodium phosphate and peroxyacids. EFSA Jour-nal 2005, 297, 1-27.
10.Fabrizio K. A., Sharma R. R., Demirci A., Cutter C. N.: Comparison of elec-trolyzed oxidizing water with various antimicrobial interventions to reduce Salmonella species on poultry. J. Poultry Sci. 2002, 81, 1598-1605. 11.Fehlhaber K.: Problemy mikrobiologiczne u drobiu rzenego z punktu
widzenia higieny ¿ywnoci. Sympozjum PTNW: Drób Rzeny produkcja, przetwórstwo, patologia, epidemiologia i regulacje prawne. Materia³y sesji, Lublin 1996, s. 15-22.
12.Giese J.: Experimental process reduces Salmonella on poultry. Food Tech-nol. 1992, 46, 110-112.
14.Kemp G. K., Aldrich M. L., Waldroup A. L.: Acidified sodium chlorite anti-microbial treatment of broiler carcasses. J. Food Prot. 2000, 63, 1087-1092. 15.Kim J. W., Slavik M. F., Pharr M. D., Raben P., Lobsinger C. M., Tsai S.: Reduction of Salmonella on post-chill chicken carcasses by trisodium phos-phate (Na3PO4) treatment. J. Food Safety 1994, 14, 9-17.
16.Mehyar G., Blank G., Han J. H., Hydamaka A., Holley R. A.: Effectiveness of trisodium phosphate, lactic acid and commercial antimicrobials against pathogenic bacteria on chicken skin. Food Prot. Trends 2005, 25, 351-362. 17.Molenda J.: Mikrobiologia ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. WUP,
Wroc³aw 2010, 273-280.
18.Oyarzabal O. A.: Reduction of Campylobacter spp. by commercial anti-microbials applied during the processing of broiler chickens: a review from the United States perspective. J. Food Prot. 2005, 68, 1752-1760. 19.Pitcovski J., Pinchasov Y., Meron M., Malka I.: The influence of sex,
climate, and body weight on skin tears and muscle damage during pecking of broiler chickens. Poult. Sci. 1994, 73, 733-738.
20.PN-EN ISO 4833:2004. Horyzontalna metoda oznaczania liczby drobnoustro-jów metoda p³ytkowa w temperaturze 30°C.
21.PN-ISO 4831:1998. Ogólne zasady oznaczania liczby bakterii z grupy coli metoda najbardziej prawdopodobnej liczby.
22.PN-EN-ISO 6888-1:2001. Horyzontalna metoda oznaczania liczby gronkow-ców koagulazo-dodatnich oraz 6888-1:2001/A:2004 Horyzontalna metoda oznaczania liczby gronkowców koagulazo-dodatnich.
23.Rassachert G., Houf K., Van Hende J., De Zutter L.: Campylobacter conta-mination during slaughter in Belgium. J. Food Prot. 2006, 69, 27-33. 24.Rio E. del, Panizo-Moran M., Prieto M., Alonso-Calleja C., Capita R.:
Effect of various chemical decontamination treatments on natural microflora and sensory characteristics of poultry. Int. J. Food Microbiol. 2007, 115, 268--280.
25.Rodriguez de Ledesma A. M., Riemann M. R., Farber T. V.: Short-time treatment with alkali and/or hot water to remove common pathogenic and spoilage bacteria from chicken wing skin. J. Food Prot. 1996, 59, 746-750. 26.SANCO/2006/0048 Rev. 4 Draft Commission Regulation laying down
specific conditions for the antimicrobial treatment of fresh poultry carcasses. Brussels, Belgium 2006.
27.SCVPH: 2003. Opinion of the Scientific Committee on Veterinary Measures Relating to Public Health on the Evaluation of Antimicrobial Treatments for Poultry Carcasses. April 2003.
28.Schneider K. R., Kemp G. K., Aldrich M. L.: Antimicrobial treatment of air chilled broiler carcasses. Acidified sodium chlorite antimicrobial treatment of air chilled broiler carcasses. Dairy, Food Environ. Sanit. 2002, 22, 102-108. 29.Sinhamahapatra M., Biswas S., Das A. K., Bhattacharyya D.: Comparative study of different surface decontaminants on chicken quality. Br. Poult. Sci. 2004, 45, 624-630.
30.Vandekinderen I., Devlieghere F., van Camp J., Kerkaert B., Cucu T., Ragaert P.: Effects of food composition on the inactivation of foodborne microorganisms by chlorine dioxide. Int. J. Food Microbiol. 2009, 131, 138--144.
31.Wang W. C., Li Y., Slavik M. F., Xiong H.: Trisodium phosphate and cetyl-pyridinium chloride spraying on chicken skin to reduce attached Salmonella typhimurium. J. Food Prot. 1997, 60, 992-994.
32.Xiong H., Li Y., Slavik M. F., Walker J. T.: Spraying chicken skin with selec-ted chemicals to reduce attached Salmonella typhimurium. J. Food Prot. 1998, 61, 272-275.
33.Yang Z., Li Y., Slavik M.: Use of antimicrobial spray applied with an inside outside birdwasher to reduce bacterial contamination on prechilled chicken carcasses. J. Food Prot. 1998, 61, 829-832.
Adres autora: prof. dr hab. Jacek Kijowski, ul. Wojska Polskiego 31, 60-624 Poznañ; e-mail: kijowski@up.poznan.pl
