3.ZARZĄDZANIE JAKOĝCIĄ DħWIĉKOWĄ W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ
3.1. Wprowadzenie
Zarządzanie to najogólniej sztuka osiągania celów. W odniesieniu do przestrzeni publicznej zarządzanie moĪna rozumieü jako sposób przemyĞla-nego, uporządkowaprzemyĞla-nego, skutecznego dziaáania prowadzący do celu jakim jest zachowanie i pomnoĪenie wartoĞci przestrzeni publicznych. Efektyw-noĞü zarządzania zaleĪy zarówno od wiedzy i umiejĊtnoĞci profesjonalistów, jak i poparcia spoáeczeĔstwa (w tym urzĊdników). Przedmiotem zarządzania powinna byü takĪe jakoĞü dĨwiĊkowa przestrzeni publicznej. Wspóáczesne czasy charakteryzuje bowiem wszechobecnoĞü haáasu, czyli niepoĪądanych, nieprzyjemnych bądĨ uciąĪliwych dĨwiĊków zazwyczaj o nadmiernym natĊĪeniu (zbyt gáoĞne) w danym miejscu i czasie. Efektem dáugotrwaáego oddziaáywania niepoĪądanych dĨwiĊków są uszkodzenia sáuchu oraz pogorszenie sprawnoĞci psychicznej i ogólnego stanu zdrowia. Haáas wkroczyá równieĪ do parków miejskich, czyli miejsc projektowanych dla wypoczynku mieszkaĔców.
Prawo Unii Europejskiej wymogáo koniecznoĞü sporządzania dla miast strategicznych map akustycznych, polegających na powiązaniu warstw emisyjnych z warstwami wpáywającymi na warunki propagacji dĨwiĊku wĞrodowisku zewnĊtrznym. Mają one sáuĪyü do ogólnej diagnozy haáasu z róĪnych Ĩródeá na danym obszarze oraz prognozowania zmian klimatu akustycznego. Istotne okazuje siĊ zarządzanie Ğrodowiskiem akustycznym, uwzglĊdniające m. in. rozkáad wskaĨników okreĞlających stopieĔ zagroĪenia haáasem, liczbĊ naraĪonych osób, funkcje terenu. Mapy akustyczne mają byü podstawą do sporządzenia Programu Ochrony ĝrodowiska przed haáasem. TreĞcią programu powinno byü zwáaszcza okreĞlenie podstawowych kierunków i zakresu dziaáaĔ niezbĊdnych do przywrócenia dopuszczalnych poziomów haáasu w Ğrodowisku. Niestety okazuje siĊ, Īe pomimo zwiĊksze-nia dbaáoĞci o akustyczny komfort w maáym stopniu zwraca siĊ uwagĊ na jakoĞü dĨwiĊku w przestrzeni publicznej, nie jest doceniane znaczenie dĨwiĊku dla uĪytkowników tej przestrzeni, dla kreowania toĪsamoĞci miasta,
jego klimatu i nastroju. Miasta upodabniają siĊ do siebie równieĪ w sferze dĨwiĊkowej. Kiedy w dowolnym mieĞcie zamkniemy oczy i usáyszymy dĨwiĊki dochodzące z ulicy, zaczynamy odnosiü wraĪenie, Īe jesteĞmy w przestrzeni, którą doskonale znamy, zaczynamy traciü orientacjĊ iĞwiadomoĞü, w którym wáaĞciwie jesteĞmy mieĞcie. WszĊdzie sáyszymy jednostajny szum motoryzacyjny przerywany sygnaáem karetki, rozbrzmiewa taka sama muzyka emitowana z wnĊtrz sklepów. OchronĊ przed haáasem ogranicza siĊ czĊsto do obudowania gáównych arterii komunikacyjnych ekranami akustycznymi, bądĨ wymiany stolarki okiennej. Zapomina siĊ o bardzo waĪnej roli planowania przestrzennego, wydzieleniu stref ciszy czy obszarów cichych, wyáączeniu bądĨ ograniczeniu ruchu pojazdów, wspiera-niu komunikacji pieszej czy teĪ o projektowawspiera-niu akustycznym przestrzeni publicznych. A przecieĪ w sferze dĨwiĊkowej istnieją duĪe moĪliwoĞci twórczego dziaáania. Podejmowanie wskazanych dziaáaĔ związane jest z koniecznoĞcią zapobiegania skargom i konfliktom, których Ĩródáem jest czĊsto haáas. O uciąĪliwoĞci dĨwiĊku nie decyduje jedynie jego natĊĪenie, ale takĪe subiektywna ocena haáasu, uwzglĊdniająca znaczenie dĨwiĊku dla uĪytkowników przestrzeni publicznych. Na jej podstawie dowiadujemy siĊ czĊsto, Īe konieczne są dziaáania przeciwhaáasowe pomimo Īe haáas pocho-dzi ze Ĩródáa które nie jest rozpatrywane na mapie akustycznej. àomot muzyki z dyskotek, ryczące silniki rozpĊdzonych motorów, szum urządzeĔ cháodniczych, taka sama muzyka emitowana w sklepach i kawiarniach itd. powodują czĊsto wiĊksze rozdraĪnienie niĪ jednostajny szum motoryzacyjny. Celem pracy jest przedstawienie dziaáaĔ w zakresie zarządzania jakoĞcią dĨwiĊkową przestrzeni publicznej. Artykuá oparto gáównie na analizie dostĊpnej literatury i stron internetowych. Zwrócono uwagĊ na waĪną rolĊ projektowania akustycznego. Empiryczną czĊĞcią pracy jest analiza ankiet na temat krajobrazów dĨwiĊkowych Lublina.
3.2. Przegląd literatury przedmiotu
W pionierskich studiach Ğrodowiska dĨwiĊkowego miast M. Southworth (1969) badaá reakcje róĪnych grup ludzi podczas wycieczki dookoáa Bostonu i na tej podstawie wykazaá, Īe ocena Ğrodowiska zaleĪy od informacyjnej zawartoĞci dĨwiĊku, kontekstu w którym jest spostrzegany. Istotne są równieĪ interakcje dĨwiĊków i obrazów. L. M. Anderson i in. (1983) dowiedli,Īe dĨwiĊki mogą poprawiü ocenĊ krajobrazu jeĞli są związane, np. z roĞlinnoĞcią i wodą. Mogą teĪ wzmocniü ocenĊ negatywną jeĞli chaotycz-nej i intensywchaotycz-nej zabudowie towarzyszy haáas.
WaĪny zwrot w rozpoznaniu Ğrodowiska dĨwiĊkowego miast przyniosáy badania kanadyjskiego kompozytora i muzykologa R.M. Schafera, który juĪ w latach 60. zauwaĪyá, Īe miasto zmienia swe melodie w coraz szybszym
tempie, proporcjonalnym do wzrostu poĪądania za nowymi wynalazkami. Sposobem na przeciwstawienie siĊ inwazji wszechogarniającego haáasu jest rozwijanie wraĪliwoĞci sáuchowej oraz podniesienie jakoĞci estetycznej krajobrazu dĨwiĊkowego poprzez projektowanie akustyczne (soundscape
design). PodstawĊ dla decyzji projektanta powinno stanowiü rozpoznanie dĨwiĊków piĊknych, wartoĞciowych, znaczących, które chcemy zachowaü, rozwinąü, pomnoĪyü a nastĊpnie wyodrĊbnienie dĨwiĊków szkodliwych, nuĪących, które musimy wyeliminowaü. Istotne jest przy tym uwzglĊdnianie opinii publicznej, co oznacza, Īe projektowanie akustyczne nigdy nie powinno byü projektowaniem odgórnym. SpoáeczeĔstwo powinno uczestni-czyü w projektowaniu poprzez wybory, które są podejmowane w jego zakresie (Schafer 1976).
Oprócz prac teoretycznych poĞwiĊconych projektowaniu akustycznemu na uwagĊ zasáuguje zainicjowanie przez R. M. Schafera nowego kierunku badawczego zwanego ekologią dĨwiĊkową, przejawiającego siĊ w podejmo-waniu badaĔ krajobrazu dĨwiĊkowego w wielu krajach i wspóápracą interdyscyplinarną w ramach MiĊdzynarodowego Forum Na Rzecz Ekologii DĨwiĊkowej (World Forum for Acoustic Ecology). Początek tego ruchu naleĪy wiązaü z badaniami interdyscyplinarnej grupy badawczej pod kierunkiem R. M. Schafera nazwanej „PrzedsiĊwziĊciem Krajobrazu DĨwiĊkowego ĝwiata” (World Soundscape Project). Badania te prowadzono najpierw w kanadyjskim mieĞcie Vancouver (Vancouver Soundscape 1974) dokumentując związek miĊdzy ludĨmi i Ğrodowiskiem akustycznym w którym Īyją w okresie przeáomu epoki przemysáowej i informacyjnej. SpoĞród licznych publikacji z zakresu ekologii dĨwiĊkowej na uwagĊ zasáugują prace H. Westerkamp oparte na koncepcji spacerów dĨwiĊkowych (soundwalks) jako podstawowej metody poznania krajobrazów dĨwiĊko-wych. Autorka scharakteryzowaáa m. in. krajobraz dĨwiĊkowy Queen Elizabeth Park w Vancouver (Westerkamp 1974) oraz porównaáa krajobraz dĨwiĊkowy dwóch stolic Brasilii i Delhi (Westerkamp 1994). Przeprowadzo-ne studia wykazaáy odmiennoĞü dĨwiĊkową wymienionych stolic, związaną z czynnikami przyrodniczymi i spoáeczno-gospodarczymi. Brasilia charakte-ryzuje siĊ wystĊpowaniem kontrastowych krajobrazów dĨwiĊkowych (haáas komunikacyjny i intensywne odgáosy przyrody) wyraĪających caákowitą izolacjĊ miasta. Delhi natomiast cechuje obecnoĞü licznych dĨwiĊków kulturowych (zawoáania muezina, dzwony, gáosy ludzkie, klaksony, dĨwiĊki mechaniczne), wielowarstwowoĞü krajobrazów dĨwiĊkowych, wyraĪających wszystkie aspekty indyjskiej kultury, historii, spoáeczeĔstwa i gospodarki.
WspóáczeĞnie zauwaĪana jest potrzeba badaĔ w zakresie ekologii dĨwiĊ-kowej miast, w tym dokumentowania i projektowania akustycznego, uwzglĊdniającego subiektywne i estetyczne aspekty (kontekst dĨwiĊku). TeoriĊ projektowania akustycznego, stanowiącego odpowiedĨ na pytanie: „jak powinny brzmieü przestrzenie publiczne?”, przedstawiá m. in. D. Barret
(2005) i A. L. Brown (2003). Konieczne jest wyjaĞnienie funkcji i aktywno-Ğci, w których dĨwiĊk siĊ objawia. W zaleĪnoĞci od funkcji miejsc konieczne jest róĪnicowanie celów projektowania akustycznego, np. w obszarach kontemplacji nie powinny wystĊpowaü dĨwiĊki ludzkie (gáosy, kroki) bądĨ powinny byü maskowane przez inne akceptowane. DĨwiĊki przyjemne (chciane) powinny byü wzmacniane i utrzymywane, zaĞ nieprzyjemne (niechciane) – eliminowane i kontrolowane. Konieczne jest zachowanie wysokiej jakoĞci brzmienia, powiązanie dĨwiĊków z otoczeniem i ich akceptacja przez mieszkaĔców, waĪne jest uwzglĊdnianie informacyjnej zawartoĞci dĨwiĊku oraz dowartoĞciowanie ciszy. DĨwiĊk powinien wzmac-niaü geograficzną i kulturową toĪsamoĞü miejsc. Dostrzega siĊ, Īe w ulepszaniu jakoĞci krajobrazu miejskiego konieczne jest uwzglĊdnienie znaczeniowej zawartoĞci dĨwiĊku (semantyczne podejĞcie), por. Raimbault, Dubois 2005. WaĪna jest dbaáoĞü o róĪnorodnoĞü krajobrazu dĨwiĊkowego i dĨwiĊkową toĪsamoĞü. Istotna jest takĪe identyfikacja Ĩródeá haáasu, rozpoznanie jego charakteru, interakcji, przebiegu w czasie oraz dokonanie pomiarów. UwzglĊdnienie powyĪszych kryteriów ksztaátuje zrównowaĪony krajobraz dĨwiĊkowy (Adams i in. 2006).
W badaniach jakoĞciowych krajobrazu dĨwiĊkowego wypracowanych w Intytucie Cresson (Grenoble, Francja) poprzez zastosowanie metody ankietowej i mapy myĞli (acoustic cognitive map) wskazano najbardziej znaczące miejsca i sytuacje, które skáadają siĊ na krajobraz dĨwiĊkowy Madrytu (Barrio, Carles 1995). NastĊpnie poddano je dalszym analizom uwzglĊdniającym róĪne doĞwiadczenia akustyczne (nagrania, wywiady, reaktywne sáuchanie). Madryt okazaá siĊ mozaiką záoĪoną z róĪnorodnych krajobrazów dĨwiĊkowych, dalekich od haáasu. Tworzą ją miejsca reprezen-tacyjne, ekspresyjne (wyraĪające szczególny sposób doĞwiadczania miasta, sąsiedzką atmosferĊ) i delikatne (odczucia Īycia miejskiego, miejsca spotkaĔ). Znalazáy siĊ wĞród nich m. in. podziemia, park, maáe place, gáówna miejska arteria komunikacyjna, wielkie centrum handlowe, tradycyjny bar. To ostatnie miejsce najlepiej charakteryzują specyfikĊ Madrytu.
W japoĔskim mieĞcie Fukuoka rozpoznano emblematyczne krajobrazy dĨwiĊkowe w odczuciu zagranicznych studentów (Iwamiya, Yanagihara 1998). Dodatkowo przeprowadzono studia przypadku w zakresie relacji miĊdzy spoáecznoĞcią akustyczną i publicznym systemem ostrzegawczym (Nagahata 2001). Przypadek wyspy Futuoi wykazaá, Īe funkcjonowanie spoáecznoĞci wymaga dĨwiĊku, który powinien byü sáyszalny w jej obrĊbie, nawet jeĞli to bĊdzie uciąĪliwy w naszym odczuciu dĨwiĊk syreny alarmo-wej. Akustyczna informacja odgrywa pozytywną rolĊ w Īyciu mieszkaĔców. Wedáug K. Nagahaty (2001) studia nad krajobrazem dĨwiĊkowym, z uwagą jak jest rozumiany przez spoáeczeĔstwo, mogą rozwiązaü problemy spoáecz-ne związaspoáecz-ne z haáasem.
Oprócz wymienionych powyĪej, bardzo ciekawe studia krajobrazów dĨwiĊkowych przeprowadzono m. in. w miastach Indonezji (Colombiju 2007), peruwiaĔskim Cajamarca (Kent 1994), brytyjskim Newcastle (John 2003) oraz w japoĔskich miastach Kyoto (Hiramatsu 2000) i Saga (Ge, Hokao 2005). L. Maffei (2008) podjąá studia obszarów cichych w wáoskich miastach. W. Yang i J. Kang (2005) przeprowadzili badania preferencji krajobrazów dĨwiĊkowych w obrĊbie placów 14 europejskich miast. G. Jian i in. (2005) wykorzystując koncepcjĊ krajobrazów dĨwiĊkowych przedstawili projekt otwartej przestrzeni w centrum chiĔskiego Shengzhou. A. Gidlof-Gunnarsson i E. Ohstrom (2007) przeprowadzili studia percepcji krajobrazów dĨwiĊkowych szwedzkich miast z perspektywy jakoĞci Īycia, aspektów zdrowotnych. M. Rychtarikova i in. (2008) zaproponowali metodologiĊ oceny przestrzeni publicznych w multidyscyplinarnym kontekĞcie uwzglĊd-niającym parametry akustyczne uzyskane z pomiarów i znaczenie dĨwiĊku uzyskane z ankiet. W. Jang i J. Kook (2005) przedstawili kryteria oceny nowych dĨwiĊków dla ulepszenia krajobrazów dĨwiĊkowych przestrzeni publicznych. Historyczne ujĊcie prezentuje praca L. Allena (2007) dotycząca krajobrazów dĨwiĊkowych Nowego Yorku lat 30 XX w. oraz D. Garriocha (2003) odnosząca siĊ do miast europejskich XVII–XIX w.
SpoĞród licznych projektów zagranicznych na uwagĊ zasáuguje jeszcze projekt SILENCE. Badaniami objĊto place, parki miejskie oraz historyczne centra czterech europejskich miast (Bruksela, Barcelona, Bristol, Genua), w których wykonano pomiary akustyczne i przeprowadzono obserwacje podczas spacerów dĨwiĊkowych, przeanalizowano wpáyw elementów struktury urbanistycznej (uksztaátowanie powierzchni, roĞlinnoĞü, zabudowa) i poszczególnych rodzajów aktywnoĞci (transport, aktywnoĞü ludzka, mechaniczna aktywnoĞü, woda, powietrze, zwierzĊta) na krajobraz dĨwiĊko-wy, przeprowadzono studia percepcji dĨwiĊkowej metodą ankietową i w oparciu o nie i studia terenowe (pomiary akustyczne) wskazano reko-mendacje dla ksztaátowania nowej jakoĞci dĨwiĊkowej. W poradniku Local
Noise Action Plans, bĊdącym rezultatem projektu SILENCE wpisano badania krajobrazów dĨwiĊkowych jako integralną czĊĞü programu walki z haáasem.
Liczne odniesienia, choü ogólne, do dĨwiĊku w przestrzeni publicznej znajdujemy takĪe w polskich publikacjach z zakresu architektury i urbanisty-ki. W. Szolginia (1981) analizując estetykĊ miasta, zwraca uwagĊ, Īe miasto dla przebywających w nim ludzi stanowi ciągáoĞü wraĪeĔ zmysáowych, w której wystĊpujące w Ğrodowisku miejskim widoki, dĨwiĊki, zapachy zlewają siĊ w záoĪoną i ustawicznie zmieniającą siĊ caáoĞü o dodatnich i ujemnych cechach estetycznych. K. Wejchert (1993) zauwaĪa, Īe przestrzeĔ we wspomnieniach jest peána gáosów, zapachów, barw, zdarzeĔ, przygód. Gwar, róĪne haáasy, odgáosy, melodie, powiedzonka zespalają siĊ takĪe z ksztaátem przestrzeni. Z obrazami niektórych ulic zrastaáy siĊ dĨwiĊki ulicznych Ğpiewaków i kapel podwórkowych. Stąd wyraĪa Īal, Īe dĨwiĊk nie
jest wykorzystywany przez wáadze miast do nadania ulicom lub obiektom swoistego uroku.
Architekci krajobrazu i urbaniĞci podkreĞlają, Īe konieczne jest wzboga-cenie przestrzeni o przyjemne dĨwiĊki i eliminacja Ĩródeá haáasu. WaĪną rolĊ odgrywa sygnaá akustyczny (szumiąca woda, dzwonki wietrzne), umoĪliwia-jący oznaczenie aktualnej pozycji i uáatwiaumoĪliwia-jący odnalezienie wáaĞciwego kierunku. Szczególnie istotna jest obecnoĞü wody, najlepiej tak zaprojekto-wanej by dawaáa szum zagáuszający odgáosy miasta. Przyjazne dĨwiĊki są waĪnym czynnikiem skáadającym siĊ na swojskoĞü miejsca, jak równieĪ tworzącym jego magiĊ (Pawáowska 2001). „Kod dĨwiĊkowy” czĊsto pozwala jednoznacznie zidentyfikowaü miasto, któremu ono przynaleĪy, jak np. hejnaá mariacki – Kraków (Gut 1994).
Na konferencji „Pro-revita 2004” w àodzi zaproponowana zostaáa metoda „wraĪliwej pomocy” jako sposób ustalania nowej toĪsamoĞci miejsc w szczególnoĞci w odniesieniu do rewitalizacji obszarów poprzemysáowych (Sepe 2006). Na „wraĪliwą pomoc” skáada siĊ 5 etapów sáuĪących identyfi-kacji zestawu elementów skáadających siĊ na wspóáczesną toĪsamoĞü miejsca przedstawionych na záoĪonej mapie, bĊdącej Ĩródáem wiedzy dla mieszkaĔ-ców oraz narzĊdziem wspomagającym wstĊpne studia wykonalnoĞci dla planistów. WaĪną rolĊ odgrywa tu pomoc percepcyjna, czyli badanie dĨwiĊku, zapachu, smaku, doznaĔ dotykowo-wizualnych oraz związanych z caáoĞciową percepcją. Konieczne jest rozpoznanie lokalizacji, rodzaju, iloĞci (obecnych w niskim, Ğrednim, wysokim procencie) oraz jakoĞci (odczucie odbierane jako obojĊtne, przyjemne, denerwujące) poszczególnych bodĨców.
Propozycje projektowe w zakresie wykorzystania siá wody i wiatru do tworzenia kojących przestrzeni dĨwiĊkowych w przestrzeni publicznej Warszawy przedstawiá J. Skalski (2008). Są to „dĨwiĊkowe koáo wodne” i „dĨwiĊki podcieni”. Pierwszy z projektów wykorzystuje siáĊ nurtu Wisáy do emisji naturalnych dĨwiĊków jakie wywoáuje woda, zaĞ drugi naturalne ruchy powietrza do poruszania i zderzania siĊ ze sobą rur w przestrzeni Placu Teatralnego.
Muzyka w przestrzeni publicznej Wrocáawia jest przedmiotem badaĔ prowadzonych przez R. Losiaka (2008). Badania te nie ograniczają siĊ do dokumentacji jej obecnoĞci ale zakáadają interpretacjĊ kulturoznawczą, okreĞlającą funkcje i wartoĞü muzyki w audiosferze miejskiej i odpowiadają-cą na pytanie o foniczną toĪsamoĞü miasta. M. Madurowicz i I. Szumacher (2007) przeprowadzili studia percepcji w ramach warsztatów studenckich w Warszawie i Tatrach. W Ğwietle badaĔ percepcji wtórnej w Warszawie rozpoznawalne byáy dĨwiĊki oryginalne i wyjątkowe, związane tylko z jednym miejscem, dĨwiĊki charakterystyczne, znane i czĊsto sáyszane, dĨwiĊki jednoznaczne, jednorodne, werbalne.
3.3. Wyniki badaĔ
Badaniami ankietowymi przeprowadzonymi w pierwszej poáowie 2009 r. objĊto 62 respondentów w wieku od 20 do 78 lat, reprezentujących dwie grupy spoáeczne: emerytów – sáuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW) oraz studentów Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej (UMCS) w Lublinie. Udziaá w badaniach tak róĪnych wiekowo grup umoĪliwiá porównanie odpowiedzi ze sobą. Pierwszą grupĊ stanowiáo 11 osób (kobiety) w wieku 62–78 lat, mieszkających w Lublinie od co najmniej 38 lat. Druga grupa reprezentowana byáa przez 13 studentów geografii oraz 38 studentów ochrony Ğrodowiska w wieku 20–24 lat. LiczebnoĞü przedstawicieli poszcze-gólnych páci byáa nieproporcjonalna (41 kobiet, 10 mĊĪczyzn). WiĊkszoĞü respondentów jest mieszkaĔcami Lublina od mniej niĪ 5 lat (34 osoby). Pozostali mieszkają w Lublinie od powyĪej 20 lat (10 osób), bądĨ codziennie dojeĪdĪają na studia (7 osób).
Ankieta umoĪliwiáa zidentyfikowanie miejsc przyjemnych i nieprzyjem-nych pod wzglĊdem fonicznym. NajwiĊcej osób wytypowaáo Ogród Bota-niczny UMCS (6 emerytów, 29 studentów). Ponadto licznie wskazywano Ogród Saski (2 emerytów, 20 studentów), Zalew Zemborzycki (1 emeryt, 22 studentów), Muzeum Wsi Lubelskiej, czyli skansen (2 emerytów, 11 studentów). Wymieniane byáy równieĪ cenne obiekty przyrodnicze (lasy, wąwozy) oraz dzielnice Lublina (m. in. Czuby, LSM, Czechów, Kalinowsz-czyzna, Sáawin, ĝródmieĞcie, Wieniawa, Majdanek, WĊglin, Konstantynów, Abramowice). Niektóre miejsca byáy wskazywane wyáącznie przez jedną grupĊ, co związane jest z odmiennoĞcią ĞcieĪek Īyciowych. Są to m. in.: cmentarz przy ul. Lipowej i na Majdanku (emeryci), miasteczko akademickie i Stare Miasto (studenci). Jako przyczyny atrakcyjnoĞci podawane byáy gáównie cisza, spokój, obecnoĞü przyrody (obszary zieleni, ptaki). DĨwiĊki są áagodne, przyjemne, sprzyjają odprĊĪeniu od zgieáku miasta.
Nieprzyjemne pod wzglĊdem fonicznym byáy okolice dworca autobuso-wego (3 emerytów, 21 studentów) i dworca kolejoautobuso-wego (3 emerytów, 6 studentów) oraz ulice o duĪym natĊĪeniu ruchu, zwáaszcza Al. Racáawic-kie, Al. KraĞnicka, Al. Tysiąclecia, Al. Warszawska, ul. Krakowskie PrzedmieĞcie, ul. Kunickiego. Wskazywane teĪ byáo ĝródmieĞcie, hipermar-kety, miasteczko akademickie. Gáówną przyczyną obniĪenia atrakcyjnoĞci wymienionych jest intensywnoĞü haáasu komunikacyjnego związanego z duĪym natĊĪeniem ruchu pojazdów. Czáowiek czuje siĊ zagubiony, dĨwiĊki draĪnią, zakáócają spokój. Przed haáasem ankietowani uciekają do miejsc wskazanych jako atrakcyjne, ale takĪe do domu, koĞcioáa, kawiarni czy teĪ wyjeĪdĪają z miasta.
Najbardziej odpowiednie pod wzglĊdem akustycznym byáy w Ğwietle opinii ankietowanych: poranek (4 emerytów, 18 studentów), wieczór (4 emerytów, 16 studentów), noc (1 emeryt, 14 studentów).
WiĊkszoĞü ankietowanych uznaáa, Īe najbardziej charakterystycznym zjawiskiem fonicznym dla Lublina jest haáas komunikacyjny, ale takĪe wskazywane są: hejnaá, odgáos trolejbusów, muzyka uliczna itd. Stąd najbardziej charakterystycznym miejscem pod wzglĊdem fonicznym są okolice dworca PKS i gáówne ulice oraz Stare Miasto, ĝródmieĞcie z deptakiem, Ogród Saski i Ogród Botaniczny.
WiĊkszoĞü ankietowanych uznaáa Īe warunki akustyczne w Lublinie pogorszyáy siĊ w ciągu ostatnich 5 lat (6 emerytów, 11 studentów). ĩadnych zmian nie zauwaĪyáo 13 studentów, 1 emeryt. Bardzo cenne są propozycje redukcji haáasu i tworzenia nowej jakoĞci dĨwiĊkowej. NajczĊĞciej wymie-nianymi rozwiązaniami byáy: budowa obwodnicy, ekranów akustycznych, wyáączenie pewnych obszarów z ruchu pojazdów lub jego ograniczenie, zakáadanie parków i terenów zielonych. Dostrzegana byáa waĪna rola instrumentów planistycznych, jak oddzielenie ciągów pieszych od koáowych, lepsze zagospodarowanie terenu. Ponadto proponowane jest upowszechnie-nie trolejbusów, komunikacji rowerowej, wprowadzeupowszechnie-nie zakazu reklam dĨwiĊkowych czy teĪ kar pieniĊĪnych dla osób haáasujących. Zwrócono takĪe uwagĊ na waĪną rolĊ akcji edukacyjnych, jak „dzieĔ bez samochodu”.
Jako uzupeánienie przedstawionych powyĪej badaĔ potraktowano badania ankietowe przeprowadzone w pierwszej poáowie 2007 r., którymi objĊto 131 respondentów w wieku od 17 do 25 lat, reprezentujących dwie grupy o podobnym statusie (Bernat 2007). Byli to studenci Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej (kierunek geografia, ochrona Ğrodowiska) oraz ucznio-wie II Liceum Ogólnoksztaácącego im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie. Udziaá przedstawicieli poszczególnych páci byá zbliĪony (50,4% kobiety, 48,1% mĊĪczyĨni, 1,5% nie okreĞliáo páci). WiĊkszoĞü responden-tów byáo mieszkaĔcami Lublina (52,7%) w okresie od 0,5 do 24 lat.
ĝrodowisko akustyczne Lublina byáo w wiĊkszoĞci oceniane negatywnie (57,3%). Jedynie 26% respondentów oceniaáo go pozytywnie, zaĞ 16,8% nie zajĊáo stanowiska w tej kwestii. DĨwiĊki zwykle sáyszalne w Lublinie to syreny alarmowe, okrzyki ludzkie, gáoĞne rozmowy, sygnaáy karetek oraz sygnalizacja Ğwietlna, odgáosy samochodów, ruchu ulicznego (szum miasta). Oprócz typowych dla wiĊkszoĞci duĪych miast dostrzegane są takĪe dĨwiĊki wyjątkowe, jak: cichy szum trolejbusów, brzmienie dzwonów, melodia hejnaáu, muzyka ulicznych grajków, choü są to tylko pojedyncze wskazania. Miejsca z interesującymi dĨwiĊkami w Lublinie to Ogród Saski i inne parki (21 wskazaĔ), deptak i Starówka (13), Ogród Botaniczny (10), las Stary Gaj (7), doliny rzeczne Bystrzycy i Czerniejówki oraz Zalew Zemborzycki (7), a takĪe miasteczko akademickie, poligon, centra handlowe. Odpowiedzi na pytanie o miejsca z interesującymi dĨwiĊkami udzieliáo tylko 54 responden-tów.
Propozycje zmian w krajobrazie dĨwiĊkowym Lublina nie byáy zbyt liczne (64 odpowiedzi). NajczĊĞciej postulowane byáo wprowadzenie
(wzbogacanie) dĨwiĊków przyrody poprzez tworzenie nowych parków, obszarów zieleni oraz eliminacja haáasu komunikacyjnego poprzez wyáącze-nie pewnych obszarów (np. centrum miasta, miasteczka akademickiego) z ruchu samochodowego lub jego ograniczenie, a takĪe budowĊ obwodnicy i ekranów akustycznych. Dodatkowo proponowane jest Ğciszenie sygnalizacji dĨwiĊkowej, eliminacja odgáosów róĪnych maszyn, zakaz reklam dĨwiĊko-wych, wprowadzenie muzyki z gáoĞników (radio, kolĊdy, muzyka klasyczna lub związana z Lublinem), hejnaáu, brzmienia dzwonów, przejaĪdĪek konnych po kostce brukowej oraz zachowanie muzyki ulicznych grajków.
Przedstawione odpowiedzi udzielone w ankietach dotyczących krajobrazu dĨwiĊkowego Lublina wskazują, Īe miasto Lublin pod wzglĊdem akustycz-nym jest oceniane w wiĊkszoĞci negatywnie. Wskazania miejsc o charaktery-stycznych krajobrazach dĨwiĊkowych są podobne dla wszystkich ankietowa-nych grup. WiĊkszą róĪnorodnoĞü odpowiedzi prezentują studenci. Wytypo-wane miejsca to gáównie tereny zieleni, sprzyjające odprĊĪeniu od zgieáku miasta. Podobne byáy teĪ propozycje zmian w krajobrazie dĨwiĊkowym Lublina. Niektóre z propozycji, jak, np. emisja muzyki z gáoĞników (nawet klasycznej), są dyskusyjne. Niestety rzadko proponowane byáo wprowadze-nie pewnych dĨwiĊków charakterystycznych i projektowanie akustyczne przestrzeni publicznej.
3.4. Podsumowanie
W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie ksztaátowaniem przestrzeni publicznych w miastach. PrzestrzeĔ publiczna zaczĊáa nabieraü coraz wiĊkszego znaczenia w Ğwietle powrotu do toĪsamoĞci, specyfiki i niepowta-rzalnoĞci miejsc. Atrakcyjne miasta oferują wysoki komfort zamieszkania jego rezydentów. NastĊpuje powrót do struktur wielofunkcyjnych, záoĪonych i rozwiązaĔ interaktywnych, waĪną rolĊ przypisuje siĊ czynnikom spoáecz-nym, historycznym i kulturowym, rewitalizacji centrów miejskich, wzmoc-nieniu konkurencyjnoĞci przestrzeni. W centrach polskich miastach powstają deptaki z elementami maáej architektury w nie wkomponowanymi (fontanny, áaweczki, drzewka). W konsekwencji poprawia siĊ jakoĞü krajobrazu dĨwiĊkowego. Z reprezentacyjnych budynków rozlegają siĊ hejnaáy (sygnaáy rozpoznawcze), na placach, deptakach coraz czĊĞciej moĪna usáyszeü muzykĊ. PrzestrzeĔ publiczna miast zaczyna brzmieü wielogáosowo. Jednak nie wszystko jest harmonijnie wpisane w przestrzeĔ. CzĊsto jest przypad-kiem, ubocznym produktem innych dziaáaĔ.
W przedstawionym kontekĞcie wzrasta ranga projektowania akustyczne-go. PodstawĊ dla projektowania akustycznego powinno stanowiü rozpozna-nie dĨwiĊków piĊknych, wartoĞciowych, znaczących lub rozpozna-niemiáych oraz identyfikacja miejsc szczególnych. Istotne jest przy tym uwzglĊdnianie opinii
publicznej, co oznacza, Īe projektowanie akustyczne nigdy nie powinno byü projektowaniem odgórnym. W ramach projektowania akustycznego dokony-wana jest ocena nowych dĨwiĊków przed ich wprowadzeniem, ocena zgodnoĞci funkcji z istniejącym lub oczekiwanym krajobrazem dĨwiĊko-wym, ochrona pewnych dĨwiĊków charakterystycznych (soundmark) oraz tworzenie atrakcyjnego, bodĨcowego Ğrodowiska akustycznego poprzez uĪycie róĪnorodnoĞci dĨwiĊków. Projektowanie akustyczne nastĊpuje w fazie planowania projektu, w przeciwieĔstwie do kontroli haáasu, które podąĪają za procesem planowania. Projektowanie akustyczne wprowadza trzeci wymiar w procesie planowania, uwzglĊdnia interaktywne funkcje, zwraca uwagĊ na subiektywne i estetyczne aspekty, doceniane jest ludzkie doĞwiadczenie, znaczenie dĨwiĊków dla mieszkaĔców. DziĊki projektowaniu akustycznemu uáatwiona jest rozpoznawalnoĞü miejsc, wzmacniana jest ich geograficzna i kulturowa toĪsamoĞü, specyfika i niepowtarzalnoĞü, krajobraz zyskuje nową jakoĞü. DĨwiĊki powinny odznaczaü siĊ wysoką jakoĞcią brzmienia, stosownym czasem trwania, powinny áączyü siĊ z otoczeniem i byü akcepto-wane przez mieszkaĔców; konieczne jest dostrzeganie informacyjnej zawartoĞci dĨwiĊku. UwzglĊdnianie projektowania akustycznego w urbani-styce i planowaniu przestrzennym jest potrzebą wspóáczesnych czasów zdominowanych przez haáas. Zasadne jest prowadzenie rewitalizacji akustycznej, czyli kompleksowych dziaáaĔ odnoszących siĊ do przebudowy przestrzeni, oĪywienia spoáeczno-gospodarczego i kulturowego w zdegrado-wanych czĊĞciach miast, ze szczególnym naciskiem na ksztaátowanie nowej jakoĞci dĨwiĊkowej, mających na celu sáuĪyü poprawie warunków Īycia ludzi, przywróceniu áadu przestrzennego, oĪywieniu gospodarczemu i odbudowie wiĊzi spoáecznych. Proces ten moĪe odegraü waĪną rolĊ w uporządkowaniu przestrzeni, przy uwzglĊdnieniu uwarunkowaĔ natural-nych (zróĪnicowanie rzeĨby, pokrycie, warunki meteorologiczne) oraz kontekstu kulturowego wáaĞciwego dla miejsca. PierwszeĔstwo wskazanych dziaáaĔ przysáugiwaü powinno obszarom zaniedbanym, stwarzającym moĪliwoĞci tworzenia wyjątkowych przestrzeni publicznych.
W projektowaniu przestrzeni publicznych nie moĪna ograniczaü siĊ wy-áącznie do odbioru wizualnego. Zapachy i dĨwiĊki są bowiem istotnymi czynnikami wpáywającymi na zapamiĊtywanie przestrzeni. W estetycznym oddziaáywaniu krajobrazu waĪna jest synergia, wszystkie zmysáy uzupeánia-ją, kontrapunktują siĊ wzajemnie, skáadając siĊ na caáoĞciowy odbiór krajobrazu (wspólne dziaáanie daje wiĊkszy efekt). Niezwykle waĪną rolĊ odgrywają przykáady inicjatyw publiczno-prywatnych zachĊcające do ulepszania krajobrazu, równieĪ w warstwie sensorycznej. Na uwagĊ zasáugu-je troska wáadz miejskich Londynu o warstwĊ dĨwiĊkową krajobrazu (soundscape), zwáaszcza nadbrzeĪnych bulwarów, parków, skwerów jako rezerwuarów spokoju i równowagi. Zarządzanie jakoĞcią dĨwiĊkową jest waĪnym wyzwaniem Strategii walki z haáasem dla Londynu (Sounder City).
Poprzez partnerstwo publiczno-prywatne promowane są przykáadowe projekty ulepszania warstwy dĨwiĊkowej oraz poprzez wáaĞciwe planowanie minimalizowany jest haáas i zabezpieczane są najcenniejsze, unikalne krajobrazy dĨwiĊkowe. WaĪne jest takĪe wkomponowywanie festiwali muzycznych w przestrzeĔ miasta. Krajobraz dĨwiĊkowy jest postrzegany jako czĊĞü kultury miasta. W ramach programu Europejska Stolica Kultury 2009 austriackie miasto Linz realizuje m. in. kampaniĊ przeciw obecnoĞci haáasu i muzyki táa w przestrzeni publicznej. Projekt „miasto akustyczne” (Hörstadt) ma w zamierzeniu zachĊciü do Ğwiadomego sáuchania dĨwiĊków miasta i przeciwstawienia siĊ haáasowi poprzez codzienne wybory i projek-towanie akustyczne przestrzeni publicznych. Wymienione inicjatywy są przykáadami bardzo cennych dziaáaĔ wskazujących na potrzebĊ zarządzania jakoĞcią dĨwiĊkową w przestrzeni publicznej.
Zarządzanie jakoĞcią dĨwiĊkową związane jest z partycypacją spoáeczeĔ-stwa w jego ksztaátowaniu. Przy projektowaniu przestrzeni publicznych konieczne jest spytanie mieszkaĔców jakie dĨwiĊki chcą sáyszeü w przestrze-ni publicznej, które Ĩródáo haáasu jest szczególprzestrze-nie uciąĪliwe, które miejsca są atrakcyjne pod wzglĊdem fonicznym a które nieatrakcyjne? Subiektywna ocena uciąĪliwoĞci haáasowej i projektowanie akustyczne przestrzeni publicznych powinny byü integralnym elementem programów ochrony Ğrodowiska przed haáasem i programów rewitalizacji. Bardzo waĪną rolĊ odgrywa edukacja spoáeczeĔstwa i decydentów w zakresie projektowania akustycznego szczególnie poprzez akcje skierowane na ksztaátowanie wraĪliwoĞci dĨwiĊkowej z wykorzystaniem moĪliwoĞci Internetu. Zarządza-nie jakoĞcią dĨwiĊkową w przestrzeni publicznej to wyzwanie dla miast związane z troską o jakoĞü Īycia oraz kreowaniem przyjaznego wizerunku.
Abstract
Sound Quality Management in the Public Space
The main aim of the paper is presenting activities in the scope of sound quality management of the public space. The paper was based on analysis of available bibliography and internet pages. Important role of acoustic designing was also noticed. Analysis of Lublin soundscapes questionnaires is experiential part of the researches.
Sound quality management is connected to society participation at its shaping. While public space designing it is necessary to ask inhabitants what kind of sounds they would like to hear, or which source of noise would be especially bothersome. Subjective evaluation of noise bothersome and acoustic designing of the public space should be integral part of environmental protection against noise and revitalization programs. Education of society and decision-makers plays important in the scope of acoustic designing especially though the activities toward sound sensibility shaping using the possibilities of internet. Designing of sound walk pathway and introducing sound sculptures in the public space can be considered as fundamental for such kind of activities.
