Olszta, Ireneusz
Działalność Okręgowej Komisji
Badania Zbrodni Hitlerowskich w
Olsztynie w latach 1965-1984
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 461-467
1985
Ireneusz Olszta
D Z I A Ł A L N O Ś Ć O K R Ę G O W E J K O M I S J I
B A D A N I A Z B R O D N I H I T L E R O W S K I C H W O L S Z T Y N I E W L A T A C H 1 9 6 5 — 1 9 8 4
G łó w n ą K o m isję B a d a n ia Z b rod n i H itle r o w sk ic h i jej te r e n o w e o d d z ia ł y — k o m is je o k r ę g o w e — p o w o ła n o d e k r e te m z d n ia 10 listo p a d a 1945 r. Z o sta ł o n u c h y lo n y u sta w ą z 6 k w ie t n ia 1984 r., zm ien ia ją cą str u k tu r ę o r g a n iz a c y jn ą G łó w n e j K o m is ji i posze rza ją cą jej m e r y to r y c z n e zad an ia. O b ecn ie p e łn y t y tu ł b r z m i „ G łó w n a K o m isja B a d a n ia Z b ro d n i H itle r o w sk ic h w P o l s c e — In s ty tu t P a m ię c i N a r o d o w e j” (dalej G łó w n a K om isja).
U s ta w a jest p r z e ja w e m d ążeń i d zia ła ń z m ie r z a ją c y c h do u r z e c z y w istn ie n ia z o b o w ią z a ń u c z e s tn ik ó w k o a lic ji a n ty h itle r o w s k ie j, a b y „ścigać aż po k r a ń ce ś w ia t a ” w in n y c h z b ro d n i lu d o b ó jstw a , a b y z a p e w n ić p o sz a n o w a n ie e l e m e n ta r n y c h zasad p r a w a i m o r a ln o śc i o g ó ln o lu d z k ie j, d e le g a liz a c ji w o j n y i p r z e m o c y , jako śr odk a z a ła tw ia n ia sp o ró w m ię d z y n a r o d o w y c h w im ię p ok oju i b e z p ie c z e ń s tw a n aro d ó w , a ty m sa m y m u ch ro n ie n ia lu d z k o ści przed n o w ą z a gład ą.
Z b rod n ie h itle r o w s k ie n i e m a ją p r e c e d e n su w historii.
W o k u p o w a n y c h p rzez Trzecią R zeszę k r a ja ch E u ro p y stra ciło ż y cie 30 m in ludzi, w ty m 18,1 m in o sób lu d n o śc i c y w iln e j z o sta ło z a m o r d o w a n y c h p rzez h itle r o w c ó w w sp o só b p la n o w y i z p rem ed y ta c ją .
O b o zy h itle r o w sk ie , w sz c z e g ó ln o śc i o b o z y k o n c e n tr a c y jn e i ośrodki z a g ła d y st a ły się g łó w n y m in str u m e n te m w y n isz c z e n ia lu d n o śc i k r a jó w o k u p o w a n y c h p rzez Trzecią R zeszę N ie m ie c k ą . W p on ad c z tern a stu ty sią c a c h o b o z ó w i p od o b o zó w , g e t t i w ię z ie ń , z o r g a n iz o w a n y c h p rzez h itle r o w c ó w w o k u p o w a n e j E u ro p ie z g in ę ło co n a jm n ie j 11 m in ludzi. W o b ozach k o n c e n tr a c y j n y c h i ośr o dk a ch z a g ła d y t y lk o n a z ie m ia c h polskich: A u sc h w itz -B ir k e n a u , M ajd anek, S tu tth o f, G r o ss-R o sen (R ogoźnica), P ła sz ó w , T reb lin k a , B e łż e c , S o - bibór, C h ełm no n ad N e r e m — h itle r o w c y w y m o r d o w a li 6,7 m in w ię ź n ió w , g łó w n ie P o la k ó w , Ż y d ó w i o b y w a t e li ZSRR.
P o ls k a w w y n ik u o k u p a cji h itle r o w sk ie j stra ciła 6 m in 28 ty s. s w y c h o b y w a te li, w t y m p o n a d 2 m in 25 ty s. d zieci i m ło d z ie ży . Z a m o rd o w a n o w ie lu w y b itn y c h in te le k tu a listó w , tw ó r c ó w k u ltu r y , d z ia ła c z y s p o łe c z n o -p o lity c z n y c h i g o sp od arcz ych . S ą to n a jw ię k s z e stra ty , ja k ie p o n ió sł ja k ik o lw ie k kraj w o k r e s ie II w o j n y św ia to w e j, n i e m ó w ią c o str a ta c h m a te r ia ln y c h , w z a k r e sie k u ltu r y , o ś w ia t y i n auki.
N a d to w P o ls c e zg in ę ło co n a jm n ie j 2-— 2,5 m in o b y w a t e li 30 p a ń stw i 51 n a ro d o w o śc i E u rop y, A m e r y k i, A z ji i A fr y k i, w ty m 800 ty s. je ń c ó w ra d z ie c kich , 22 600 w ło sk ic h , k ilk a n a ś c ie t y s ię c y fra n cu sk ich , a n g ie lsk ic h i a m e r y k a ń sk ich . C ała P o lsk a , a n ie ty lk o A u sc h w itz -B ir k e n a u , sta ła się n a jw ię k s z y m cm e n ta r z e m II w o j n y ś w ia to w e j.
462 K ronika n a u k o w a
M ając na w z g lę d z ie p r z y to czo n e w y ż e j dane, P o ls k a od la t d om aga się, ab y w s z y s c y sp r a w c y zbrod n i p r z e c iw lu d z k o ści p o n ie śli za służ o ną karę.
M a m y sz c z e g ó ln e p ra w o i o b o w ią zek , b y p rzy p o m in a ć św ia tu , czy m b y ł i do c zeg o d o p r o w a d z ił fa szy zm . M a m y r ó w n ie ż p r a w o p r z e c iw s ta w ia ć się w s z e lk im u siło w a n io m fa łsz o w a n ia h isto rii II w o j n y św ia to w e j.
N ie m c y h itle r o w s k ie z ła m a ły b o w ie m o b o w ią z u ją c e p raw o n a ro d ó w k o n w e n c ję h ask ą z 1907 r. i k o n w e n c ję g e n e w s k ą iz 1929 r.
P o lsk a , jako jed no z p ie r w s z y c h p a ń stw , w y d a ła sp e c ja ln ą u sta w ę karn ą d o ty c zą cą o d p o w ie d z ia ln o śc i za zb ro d n ie T r zeciej R z e sz y N ie m ie c k ie j, a m ia n o w ic ie d ek ret z 31 sie rp n ia 1944 r. — o w y m ia r z e k a r y dla f a sz y s to w s k o - -h itle r o w s k ic h zb rod n iarzy. U s ta w a z 22 k w ie tn ia 1964 r. o w s tr z y m a n iu b ie g u p r z e d a w n ie n ia zbrod n i h itle r o w sk ic h d o p r o w a d ziła do p o d p isa n ia przeiz w i e l e p a ń stw k o n w e n c ji O N Z z 26 listo p a d a 1968 r. w sp r a w ie n ie p r z e d a w - n ie n ia zbrod n i w o j e n n y c h i z b ro d n i p r z e c iw k o lu d zk ości. R F N pod n a c isk iem o p in ii p u b lic z n e j p r z e d łu ż y ła na czas n ie o k r e ś lo n y n ie p r z e d a w n ia n ie śc ig a n ia
sp r a w c ó w m ord ów .
S ą d y k o a lic ji a n ty h itle r o w s k ie j, tj. W ie lk ie j B r y ta n ii, F ra n cji, U S A , Z SR R oraz P o lsk i, C zec h o sło w a cji, H olan d ii, B e lg ii, D anii, N o r w e g ii, J u g o s ła w ii, a ta k ż e są d y N R D , R FN , A u strii, B e r lin a Z a c h o d n ieg o s k a z a ły od 1944 r. o k o ło 50 tys. h itle r o w c ó w za p o p e łn io n e zb rod n ie w o j e n n e i p rze c iw k o lu d z kości.
N a te r y to r iu m R F N wsizczęto d o ch o d zen ia p rze c iw k o 84 403 osobom . Do 1 sty c z n ia 1984 r. za p a d ło ty lk o 6456 w y r o k ó w . N a to m ia st w sto su n k u do 74 263 osób, tzn. 8 8 % p o d ejr za n y ch , z a k o ń c z o n o p o stę p o w a n ie p rzez u n ie w in n ie n ie , z a w ie s z e n ie b ą d ź u m o r zen ie. O b e c n ie łą c z n y czas p o stę p o w a n ia trw a p o n a d 12 lat. Z brodniarze w o je n n i są tr a k to w a n i p rzez są d y n ie m ie c k ie coraz ła g o d n iej. N a to m ia st s ą d y p o lsk ie w y m ie r z y ły k a r ę 5325 zb rod n iarzom h i t l e r o w sk im p o ch o d zen ia n ie m ie c k ie g o .
S ą d y n ie m ie c k ie o p iesz a ło ść w p o stę p o w a n iu tłu m a czą sp e c y fik ą sp ra w , tr u d n o śc ia m i o b ie k ty w n y m i oraz n ie d o sta te c z n ą p om oc ą p a ń stw , n a te r e n ie k tó r y c h zb ro d n ie z o s ta ły d o k o n a n e . T e g o rod zaju sy tu a c ja n ie m a o d n ie sie n ia do P o lsk i. G łó w n a K o m isja od 1959 r. u sta w ic z n ie u d ziela R F N w s z e c h str o n n e j p o m o c y p r a w n e j, a w ię c od czasu, k ie d y P o lsk a i R F N n ie n a w ią z a ły jeszc ze sto s u n k ó w d y p lo m a ty c z n y c h .
W R F N są trzy c e n tr a le śc ig a n ia z b rod n iarzy w o je n n y c h , z k tó r y m i G łó w na K o m isja n a w ią z a ła szeroką w sp ó łp ra cę , tj. w L u d w ig sb u r g u , K o lo n ii i D ortm u n d zie. C e n tra lo m ty m d o ty c h c za s p rzek azan o pon ad 130 ty s. k la te k m ik r o film ó w d o k u m e n tó w o r a z 31 400 p r o to k o łó w p rzesłu c h a n ia ś w ia d k ó w w sp r a w ie zbrod n i h itle r o w sk ic h w P olsce.
Z g o d n ie z in fo r m a cją M in iste r stw a S p r a w ie d liw o śc i R e p u b lik i F e d e r a ln e j N ie m ie c , z w io s n y 1984 г . , 90% m a te r ia łó w d o ty c z ą c y c h zb ro d n i h itle r o w sk ic h z o k r e su II w o j n y św ia to w e j, ja k ie w p ł y n ę ł y do R F N w z w ią z k u z ob rotem z zagran icą, p o ch o d zi z P o lsk i.
Od w ie lu lat z u p e łn ie b ez k a r n ie p o c zy n a ją sobie w R F N r u c h y sk ra jn ie p r a w ic o w e . O ne przyctzyniły się do tego, że w ie lu w y ż s z y c h fu n k c jo n a r iu sz y S S i p o lic ji o d p o w ie d z ia ln y c h za z b r o d n ie na o k u p o w a n y c h ziem ia c h p o lsk ich czuło się n a jb e z p ie c z n ie j w R F N . D o ty ch cza s n ie p o c ią g n ięto do o d p o w ie d iz a l- n o śc i k a rn ej ta k ic h zbrodniarzy, jak W. K op p e, H. R e in e fa r th , W. W en tzk i, J. T h u m m le r oraz k ie r o w n ic tw a refe r a tu p o lsk ie g o w R S H A i w ie lu in n y c h fu n k c jo n a r iu sz y a d m in istr a c ji w o j s k o w e j i c y w iln e j.
Kronika n a u k o w a 463
P o w o d e m ta k ie g o sta n u r z ec zy jest p o p ie r a n ie r u c h ó w n a c jo n a lis ty c z n y c h p rzez o so b y o fic ja ln e w R FN . D e p u to w a n y do B u n d e s ta g u H erb e r t H u b k a na sp o tk a n iu „ Ś lą z a k ó w ” w H a n o w e r z e ozn a jm ił, ż e u w a ż a u z n a n ie g r a n ic y na Odrze i N y s ie Ł u ż y c k ie j za sp rz eczn e z p ra w em . T w ie r d z ił też, iż „ Ś lą z a c y ” n ie ch cą sią p o god zić z ra b u n k ie m ich o jc zy zn y . N a to m ia s t p r z e sie d le n ie N ie m c ó w n a z y w a zb ro d n ia m i w y p ę d z e n ia („ F ra n k fu r ter R u n d sc h a u ” z 20 czer w c a 1984 r.). N a ty m ż e sp o tk a n iu m in iste r f e d e r a ln y do sp r a w sto s u n k ó w w e w n ą tr z n ie m ie c k ic h , H ein rich W in d e le n (CDU) z a k o m u n ik o w a ł, iż zw r ó c ił się do m in istr ó w o ś w ia t y k r a jó w fe d e r a ln y c h (land ów ), że do h isto ry czn ej p ra w d y , k tóra m u s i b y ć p r z e k a z y w a n a uczn iom , n a leżą n ie ty lk o zb ro d n ie N ie m c ó w , a le r ó w n ie ż zb rod n ie p o p e łn io n e n a N iem ca ch .
M in ister sp r a w w e w n ę tr z n y c h , F ried rich Z im m erm a n n , w sw o im w y s t ą p ie n iu o p u b lik o w a n y m w „ V o lk sb o te ” z 17 ozerw ca 1983 r. stw ierd ził: „ w y p ę d z e n ie N ie m c ó w z ic h o jc z y z n y n a W sc h o d zie jest w y d a r z e n ie m h isto r y c z n y m w sk a li ś w i a t o w e j . Ta p o lity k a i lu d z k a k a ta stro fa n ie z n a la zła za g ran icą do d n ia d zisie jsz e g o u w a g i o d p o w ia d a ją c e j jej rozm ia ro m i s k u t k o m --- . U w a ż a m za n ie d o p u sz c z a ln e , a b y w k o n ie c z n e j h isto r y c z n e j d y s k u sji o m a so w y c h zb ro d n ia ch dru giej w o j n y św ia to w e j, w y p ę d z e n ie N ie m c ó w z E u r o p y śr o d k o w o -w s c h o d n ie j b y ło p o m ija n e ”. D a lej Z im m erm a n n stw ie r d z ił, iż sp o w o d o w a ł, a b y n a u k o w c y o p r a c o w a li „ d o k u m en ta cję w y p ę dzen ia N ie m c ó w z E u ro p y śr o d k o w o -w s c h o d n ie j”.
Z a tem n ie k tó r z y p o lity c y N ie m ie c z a ch o d n ich chcą n ieja k o zrzucić ciężar o d p o w ie d z ia ln o śc i za zb rod n ie p o p e łn io n e p rzez T rzecią R zeszę w o k r e sie II w o j n y ś w ia t o w e j na s w o je ofiary.
W o g ó ln ie p r z e d sta w io n e j s y tu a c ji sz c z e g ó ln e g o z n a czen ia nabiera d z ia ła ln o ść G łó w n e j i o k r ę g o w y c h K o m is ji B a d a n ia Z b rod n i H itle r o w sk ic h w P o lsce.
Z a c h o d zi k o n ie c z n o ść d a lsz e g o śc ig a n ia zb ro d n ia rzy h itle r o w sk ic h , z b ie r a n ia i za b ez p ie c z a n ia d o k u m e n ta c ji, p r o w a d z e n ia p ra c b a d a w c z y c h , p u b lik o w a n ia m a te r ia łó w d o ty c z ą c y c h zb ro d n iczej d zia ła ln o śc i T r zeciej R zeszy N ie m ie c k ie j i fa sz y z m u . W ied za o ty m je st k o n ieczn a , b y p o lity c y i w o jsk o w i p a ń stw im p e r ia lis ty c z n y c h m ie li św ia d o m o ść , ż e in s ta lo w a n ie śm ier c io n o śn y c h broni, ła m a n ie p r a w i z o b o w ią z a ń m ię d z y n a r o d o w y c h je st zbrod n ią, z a którą trzeba p o n o sić o d p o w ie d z ia ln o ść p rzed są d e m n a r o d ó w , ja k słu s z n ie tw ie r d z ił p o se ł D ą b e k w p r z e m ó w ie n iu se jm o w y m .
O b ch o d z im y d w u d z ie sto le c ie d z ia ła ln o śc i n a sz e j K o m isji. Z achod zi za te m p otr zeb a p r z e d s ta w ie n ia jej d o k o n a ń i o c e n y w ja kim za k r e sie p r z y c z y n iła się d o e f e k tó w p r a c y G łó w n e j K o m is ji w śc ig a n iu zb r o d n ia r z y h itle r o w sk ic h .
O k rę g o w a K o m is ja w O lsz ty n ie z o s ta ła r e a k ty w o w a n a 10 m a ja 1965 r. Z g o d n ie z e sta tu te m i r e g u la m in e m , o r g a n a m i u c h w a ło d a w c z y m i są p l e n u m i p r ezy d iu m , z a ś o r g a n e m w y k o n a w c z y m B iu ro K o m isji.
P r z e w o d n ic z ą c y K o m is ji je st p o w o ły w a n y p rzez m in istr a sp r a w ie d liw o śc i. K o le j n y m i p r z e w o d n ic z ą c y m i b y li w ic e p r e z e s i są d u w o je w ó d z k ie g o O sw a ld S z n e p f i J e r z y R u sz k o w sk i, p r ezes s ą d u w o je w ó d z k ie g o H e n r y k S z w a o z k o w - sk i i o b e c n ie t ę f u n k c ję już p rzez 9 la t sp r a w u ję ja.
A k tu a ln ie p le n u m lic z y 32 cz ło n k ó w , za ś p r e z y d iu m trzyn astu .
D o w y m ie n io n y c h o r g a n ó w p o w o ła n o d z ia ła c z y p o lity c z n y c h , sp o łe c z nych , k u ltu r a ln o -o św ia to w y c h , c z ło n k ó w Z B oW iD , O b y w a te lsk ie g o K o m ite tu O ch ro n y P o m n ik ó w W a lk i i M ęc z e ń stw a , h is to r y k ó w i p r a w n ik ó w .
464 Kr onika n a u k o w a
w ie sp o łe c z n y m , z a in te r e so w a n y m p r o b le m a ty k ą o k u p a c ji i z b r o d n i h itle r o w sk ic h ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m te r e n u W a r m ii i M azur.
D o p r a c y w K o m is ji w łą c z a s ię sp o łe c z e ń stw o , m ło d z ie ż, o r g a n iz a c je sp o łe c z n o -p o lity c z n e , w o jsk o . G d y b y n ie w s p ó łp r a c a z w y m ie n io n y m i in s t y tu c j a m i, n ie w ą t p liw ie n ie o s ią g n ę lib y ś m y ta k ic h w y n ik ó w . N a a p e l K o m is ji ca łe sp o łe c z e ń stw o w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o w łą c z y ło s ię do p r z e p ro w a d ze n ia a n k ie ty z a c ji o e k ste r m in a c y jn e j d z ia ła ln o śc i o k u p a n ta , o b e jm u ją c e j zb ro d n ie, w y s ie d le n ie , ra b u n ek , za g a d n ie n ia o b o z ó w je n ie c k ic h i ro b o tn ik ó w p r z y m u so w y c h . W w y n ik u t e j a k c ji u z y sk a n o p o n a d 3 ty s. in fo r m a c ji. B y ł to p o w a ż n y w k ła d c a łe g o sp o łe c z e ń stw a łą c z n ie z e sz k o ła m i i w o j s k ie m w u ja w n ie n ie e k ste r m in a c y jn e j d zia ła ln o ści T r zeciej R z e s z y N ie m ie c k ie j.
In fo r m a c je z p r z e p r o w a d zo n ej a n k ie ty z a c ji p o s łu ż y ły n a stę p n ie d o o p r a c o w a n ia r e je str u m ie js c i fa k t ó w z b ro d n i p o p e łn io n y c h w la ta c h 1939— 1945 n a te r e n ie w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o .
W m y ś l d e k r e tu z 10 listo p a d a 1945 r. i u s t a w y z 6 k w ie t n ia 1984 r. o p o w o ła n iu G łó w n e j K o m is ji w P o ls c e do jej o b o w ią z k ó w n ależy :
— p r o w a d z e n ie śle d z tw w sp r a w a c h zb ro d n i w o j e n n y c h i z b ro d n i p r z eciw ludzkości; — p r o w a d z e n ie prac b a d a w c z y c h , d o k u m e n ta c y jn y c h oraz a r c h iw a ln y ch ; — p u b lik o w a n ie w y n ik ó w d z ia ła ln o śc i za p om o c ą śr o d k ó w m a so w e g o p rzek a zu i w y d a w n ic t w , w sz c z e g ó ln o śc i z a ś z a z n a ja m ia n ie sp o łe c z e ń stw a z p r o b le m a ty k ą prac i n a u k o w y m i o p r a c o w a n ia m i.
W o k r e sie s w e j d z ia ła ln o śc i K o m is ja o d b y ła 13 p o sie d z e ń p le n a r n y c h i 76 p o sie d z e ń p r e zy d iu m . D o r. 1971 te m a ty c z n ie d z ia ła ln o ść K o m is ji k o n c e n tr o w a ła się w zesp ołach : śle d c z y m , d o k u m e n ta c y jn y m , p r o p a g a n d o w y m i h isto - r y c z n o -p r a w n y m . W 1973 r. n a stą p iła r e o rg a n iza c ja z e s p o łó w , p o le g a ją c a na p o łą c z e n iu d o k u m e n ta c y jn o -b a d a w c z e g o z p r o p a g a n d o w y m , ta k iż do 1980 r. f u n k c jo n o w a ły d w a z e s p o ły — śle d c z y i p r o p a g a n d o w o -d o k u m e n ta c y jn o -b a - d a w czy . Z e sp ó ł śle d c z y od 1980 r. p rzesta ł istn ie ć n a tu r a ln y m b ie g ie m rzeczy, śle d z tw a to czą ce się w K o m is ji i d e le g a tu r a c h z o s ta ły b o w ie m u k o ń c z o n e , a d e le g a tu r y ro z w ią z a n e . N a to m ia st zesp ó ł p r o p a g a n d o w o -d o k u m e n ta c y jn o - -b a d a w c z y fo r m a ln ie n ie istn ie je , a le fa k ty c z n ie działa.
W ła śn ie od 1972 r. p o w sta ło w i e l e prac n a u k o w y c h : dr. B o h d a n a K o z ie łło - -P o k le w s k ie g o i dr. B o h d a n a Ł u k a szew icza , Z e z n a k i e m «P». R e la c je i w s p o
m n i e n i a r o b o t n i k ó w prz-ymusotuych i je ń c ó w w o j e n n y c h to P ru sa c h W sc h o d
n ic h (O lsztyn 1977); ty c h ż e au to r ó w , D z ie c i ń s t w o i m ł o d o ś ć ze z n a k i e m «P».
W s p o m n i e n i a (O lsztyn 1982); Z a g r a n i c z n i r o b o t n i c y p r z y m u s o w i w P r u s a c h W s c h o d n i c h , praca d o k to rsk a B o h d a n a K o z ie łło - P o k le w s k ie g o (W arszaw a 1978).
(N a u k o ń c z e n iu jest te g o ż autora praca h a b ilita c y jn a n t. P r u sy W sc h o d n ie w la ta c h 1933— 1945); Iren a S ik orsk a, W i e r s z e i p i e ś n i p o l s k ic h r o b o t n i k ó w
p r z y m u s o w y c h w T r z e c i e j R z e s z y w la ta c h 1939— 1945 (O lsztyn 1978); Z y g m u n
ta L ietza, O b o z y j e n i e c k i e w P r u s a c h W s c h o d n i c h w la ta c h 1939— 1945 (W ar sz a w a 1982).
W cześn iej u k a z a ły się k sią ż k i b. d ziałacza Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m czech J a n a B o e n ig k a , M i n ę ł y w i e k i a m y ś m y o s ta li oraz W y r o k i , ja k r ó w n ie ż d ziałacza p o lo n ijn e g o dr. W ła d y sła w a G ęb ik a, M a r t y r o l o g ia P o l a k ó w w K w i
d z y n i e . W y m ie n ić n a le ż y r ó w n ie ż E w ę K o rc a u to r k ę w ie lu a r ty k u łó w z w ią z a
n y c h z p r o b le m a ty k ą K o m isji. B r a ła ona o z y n n y u d z ia ł w n ie k tó r y c h se sja ch n a u k o w y c h o r g a n iz o w a n y c h p rzez nas, zap ozn ając słu c h a c z y z za so b a m i W
o-Kr onik a n a u k o w a 465
je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w O lszty n ie. R e fe r a ty te są bardzo c e n n y m m a te r ia łe m ź r ó d ło w y m do o p r a c o w a ń n a u k o w y c h . C z y n n y m i d zia ła cza m i s p o łe c z n y m i i w ie lc e z a s łu ż o n y m i w za k r e sie p r o p a g a n d o w y m i d o k u m e n ta c y jn y m są red a k to r Z ofia D u d ziń sk a — c zło n ek p le n u m , od la t za jm u ją c a się m a r ty r o lo g ią W a r m ia k ó w i M azu rów z o k r e su II w o j n y św ia to w e j. O p raco w a ła ona m . in. p r z e w o d n ik po m ie jsc a c h p a m ię ci n a r o d o w e j W a rm ii i Mazur,
W a l k a , m ę c z e ń s t w o , c m e n t a r z e oraz O bóz j e n i e c k i w O l s z t y n k u . D o z a słu ż o
n y c h d z ia ła c z y sp o łe c z n y c h n a le ż y A lin a Z ie n k ie w ic z , czło n e k p r e z y d iu m k o m isji. T ak sa m o red a k to r H e n r y k L e śn io w sk i. M aria T a r n o w sk a o p ra co w a ła b ib lio g r a fię m a r ty r o lo g ii W arm ii, M azur i P o w iśla d o ty c zą cą o k r e su o k u p a c ji h itle r o w sk ie j. D r W ito ld P ie c h o c k i z a jm o w a ł się p r o b le m a ty k ą zb ro d n i h i t l e r o w sk ic h p o p e łn io n y c h n a P o la k a c h w N o w y m M ieście L u b a w sk im oraz w o b o zie k a r n y m d la dzieci i m ło d z ie ż y w L u b a w ie . T a d eu sz W illa n w sw o je j k sią żc e D r o g a p r z e z m o r z e w sp osób bardzo in te r e su ją c y p r z e d s ta w ił w y sie d le n ie lu d n o śc i c y w iln e j p rzez w ła d z e h itle r o w sk ie z te r e n u P ru s W sc h o d nich.
Są to bardzo c e n n e p o z y c je w p o w o je n n y m p iśm ie n n ic tw ie , d o ty c z ą c y m P ru s W sc h o d n ich z o k r e su d r u g iej w o j n y św ia to w e j, ty m bard ziej że w i e l e z n ich m a c h a ra k ter n a u k o w y .
D o zn a c z ą c y c h in ic ja t y w K o m is ji n a le ż y z a liczy ć o r g a n iz o w a n ie se sji o c h a ra k terze n a u k o w y m i p o p u la r n o -n a u k o w y m . W m in io n y m d w u d z ie s t o le ciu zo rg a n iz o w a n o 17 sesji, 12 w Olsiztynie za ś 5 w D z ia łd o w ie , N o w y m M ie ś cie, L u b a w ie , J a n o w c u K o śc ie ln y m i O lszty n k u . S e sje o ch a rak terze p o p u la r y z a to rsk im m ia ły na c e lu z a p o zn a n ie sp o łe c z e ń stw a w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie go z m a r ty r o lo g ią W a rm ii i M azur oraz d z ia ła ln o ścią K o m isji. D u żą p om oc o k a z y w a ły K o m is j i in sta n c je p a r ty jn e o r a z o r g a n iza cje sp o łe c z n o -p o lity c z n e . P o m o c w y r a ż a ła się, m . in . n i e ty lk o w t e c h n ic z n y c h p r z y g o to w a n ia c h , ale w p r z e k a z y w a n iu o d p o w ie d n ic h fu n d u sz y n ie z b ę d n y c h dla zo rg a n iz o w a n ia sesji.
N a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je se sja n a u k o w a zo rg a n iz o w a n a w s p ó ln ie z O śr o d k ie m B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę tr z y ń s k ie g o w r. 1978 w K i- k ita c h k o ło O lsz ty n a nt. „ P raca p r z y m u so w a w T r z e c ie j R z e s z y w la ta c h d r u g ie j w o j n y ś w ia t o w e j ”. W p ły n ę ła o n a n a w z r o s t z a in te r e so w a n ia n a u k o w c ó w p r o b le m a ty k ą r o b o tn ik ó w p r z y m u so w y c h i w y d a ła p lo n w p o sta ci w y d a w n ic tw k sią ż k o w y c h , o k tó r y c h już w sp o m in a n o .
S z e r o k ie r e p e r k u sje p rzy n io sła se sja p o p u la r n o -n a u k o w a zo rg a n iz o w a n a p rzez K o m is ję w s p ó ln ie a ZW Z B oW iD i in n y m i in sty tu c ja m i w 1983 r. w O l sz ty n k u , n t. obozu je n ie c k ie g o w K r ó lik o w ie k o ło O lsz ty n k a — S ta la g I В H o h en stein . W zb u d ziła ona d u że z a in te r e so w a n ie n ie ty lk o w kraju, a le i za gran icą, d o ty c z y ła b o w ie m zb rod n iczej d zia ła ln o ści ok u p a n ta w y m ie r z o n e j p r z e c iw k o k ra jo m p o d b ite j E uropy. O prócz je ń c ó w p o lsk ic h w obozie ty m zg in ę ło w i e l e t y s ię c y żo łn ie r z y ra d zieck ich , fra n cu sk ich , b elg ijsk ic h , h o le n d e r sk ic h i w ło sk ic h . Z F ra n cji w p ły n ą ł list z p o z d r o w ie n ia m i dla u c z e s tn ik ó w se sji o d p rezesa S to w a r z y sz e n ia N a r o d o w e g o S ta la g ó w I A i I B. M a teria ły z te j se sji a k tu a ln ie zn ajdu ją się w druku.
J a k już n a d m ie n io n o , g d y b y n ie p o m o c fin a n s o w a w ła d z w o je w ó d z k ic h , a s z c z e g ó ln ie W y d z ia łu K u ltu r y i S z tu k i, d z ia ła ln o ść K o m is ji n a ta k szerok ą s k a lę n ie b y ła b y m o ż liw a . W y d z ia ł te n fin a n s o w a ł n ie t y lk o se sje , a le ta k ż e p u b lik a c je m a te r ia łó w z se sji, k o n k u r s n a w s p o m n ie n ia b y ły c h r o b o tn ik ó w
466 Kronika n a u k o w a
p r z y m u so w y c h p r z e b y w a ją c y c h w o k resie o k u p a cji n ie m ie c k ie j n a te r e n ie P r u s W sc h o d n ich czy też w y d a n ie k sią ż k o w e p r a cy z b io ro w ej pod redakcją
W ito ld a P ie c h o c k ie g o W a l k a i m ę c z e ń s t w o .
J e śli chodzi o d z ia ła ln o ść d o k u m e n ta c y jn ą to na p o d sta w ie z a so b ó w a r c h i w a ln y c h W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w O lsz ty n ie sporządzono w i e l e k arto tek k w e r e n d a ln y c h (2228 sz tu k k a r to tek o so b o w y c h , 2895 m e r y t o r yczn ych ). N a d to z akt k a r n y c h S ą d u W o je w ó d z k ie g o w O lsz ty n ie sp o rz ą d z o n o 37 k w e r e n d d o ty c z ą c y c h zb ro d n ia rzy sk a z a n y c h z d e k retu sie r p n io w e g o z 1944 г . , o w y m ia r z e k a r y dla fa sz y s to w s k o -h itle r o w sk ic h z b rod n iarzy w i n n y c h z a b ó jstw i zn ęca n ia się n ad lu d n o ścią c y w iln ą i jeń cam i.
Z ak t są d o w y c h d o ty c z ą c y c h u z n a n ia za z m a rłeg o i stw ie r d z e n ia zgon u sp orządzono k a r to te k i d o ty c zą ce 638 osób, a z ak t śle d c z y c h O k r ę g o w e j K o m isji w O lsz ty n ie — 201.
S p orząd zon o te ż k w e r e n d y z z a c h o w a n y c h ak t U rz ę d u S ta n u C y w iln e g o . N a d to k ilk a d z ie sią t k w e r e n d z z a so b ó w a r c h iw a ln y c h d o ty c z ą c y c h e w a k u a c ji z P ru s W sc h o d n ich w o k r e s ie od g r u d n ia 1944 r. do lu te g o 1945 r. P r z e p r o w a d zo n o te ż k w e r e n d y d o ty c z ą c e sp r a w ż y d o w s k ic h w P ru sa c h W sc h o d n ich w la ta ch 1933— 1945. W o p r a co w a n iu zn a jd u je się k a r to te k a p erso n a ln a ro b o tn ik ó w p r z y m u so w y c h w P ru sa c h W sc h o d n ich w la ta c h 1940— 1944 oraz k w e r e n d y d o ty c zą ce p ro b lem u C y g a n ó w w P ru sa c h W schod n ich .
N ie w ą t p liw y m d o ro b k iem K o m isji jest a r c h iw u m p od ręczn e. K o m isja p o sia d a d w ie m a p y m ie jsc m a r ty r o lo g ii i o b o zó w je n ie c k ic h na ob sza r ze w o j e w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o w la ta c h 1939— 1945. P r z e d sta w ia ją o n e u sy tu o w a n ie o b o zó w je n ie c k ic h , k a r n y c h i p r z y m u so w y c h o b o z ó w p racy, m ie jsc zbrodni p o je d y n c z y c h i zb io r o w y c h . S łu żą jako p om oc w b a d a n ia c h n a u k o w y c h i jako s t a łe e k sp o n a ty na w y s ta w a c h .
O k rę g o w a K o m isja z a r e je str o w a ła 123 ś le d z tw a w ła sn e . M ia ły o n e c h a r a k ter k o m p le k s o w y . W sz y stk ie je zak oń czon o do g r u d n ia 1978 r. N a le ż y p o d k reślić , że o lsz ty ń sk a K o m isja b y ła p ierw szą , k tóra z a k o ń c z y ła w s z y s t k ie śle d z tw a . W p ro w a d z e n iu śle d z tw p o m a g a ły prok u ratu ra w o jsk o w a , p o w sz e c h n a oraz są d o w n ic tw o . B y ło b y w ie lk im p r z e o cz en iem n ie w y m ie n ić z a słu ż o n y c h p r ok u rator ów , płk. M a cib orsk ie go, P opka, N ie d z ie lsk ie g o , Z a w iśla k a c z y te ż prokuratora Z ająca ze S zczy tn a . W ie lk ie za słu g i n a od cin k u prac ś le d c z y c h p o ło ż y ł sę d z ia J ó z e f B ła sz a k z N o w e g o M iasta i H a m ern ik z Iła w y , o b e c n ie p r a c u ją c y w S ą d z ie W o je w ó d z k im w E lb lągu .
D a le k o id ą cej p o m o c y w p o sz u k iw a n iu d o k u m e n ta c ji u d z ie liło s p o łe c z e ń stw o w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o .
P o za k o ń czen iu ś le d z tw w ła s n y c h G łó w n a K o m isja z le c iła n a m p r o w a d z e n ie śle d z tw z te r e n u p o d le g łe g o O k r ę g o w e j K o m isji. O g ó ln ie p rzesłu ch a n o pon ad 5 tys. św ia d k ó w , p rzek azan o do G łó w n e j K o m is ji 3230 d o k u m e n tó w , z te g o ok oło ty sią c do o b słu g i m ię d z y n a r o d o w e j.
J a k już n a d m ie n io n o , do k oń ca 1974 r. d z ia ła ły d e le g a tu r y t e r e n o w e p o słu g u ją c e się a k ty w e m sp o łe c z n y m . Do p r a cy śle d c z e j n ie z b ę d n i b y li p r a w n i cy — p rok u rator zy czy sę d z io w ie — z są d o w n ic tw a p o w sz e c h n e g o i w o j s k o w e g o . Oni to u d z ie la li K o m isji p o m o c y m e r y to r y c z n e j bąd ź s łu ż y li sw o im d o św ia d c z e n ie m z a w o d o w y m p rzy n a d zo r o w a n iu śle d z tw . W p r a c y K o m isji b ra li u d zia ł fu n k c jo n a r iu sz e słu żb k r y m in a ln y c h K o m e n d y W o je w ó d z k ie j MO: p p łk L e onar d N u w e l, p łk T a d eu sz K u le sz a i m jr J ó z e f S a p k a oraz zastęp ca k o m e n d a n ta p o w ia to w e g o MO w S z c z y tn ie m jr M arian M arczuk. W spółpraca
Kro nika n a u k o w a 467
z o rg a n a m i MO tr w a n ad al, za co n a leżą się im s ło w a sz c z e g ó ln e g o u zn a n ia i p o d zię k o w a n ia .
O b ecn ie K o m isja m a o tw a r te 3 śle d z tw a . D o ty c z ą o n e zbrod n i p o p e łn io n y c h p rzez ż a n d a r m ó w n ie m ie c k ic h i W ehrm acht n a lu d n o śc i c y w iln e j w i e j sk iej. P ie r w sz e d o ty c z y zb rod n i p o p e łn io n y c h w g m in ie K r a sn o sielc, w p o w ie c ie m a k o w sk im , d r u g ie zb ro d n i ża n d a r m ó w w p o ste r u n k u w Z a r ęb ach i in n y c h m ie js c o w o śc ia c h w p o w ie c ie p nzasnyskim , trz e c ie z b ro d n i żan d arm a G łąb a (w la ta c h 1942— 1944) z p o steru n k u w K ra sn o sie lc u , w p o w ie c ie m a k o w sk im .
D u żą wag.ę p r z y w ią z u je K o m isja do prac m a g iste r sk ic h s tu d e n tó w W y ż szej S z k o ły P e d a g o g ic z n e j i A k a d e m ii R o ln icz o -T e c h n ic z n e j — z w ią z a n y c h t e m a ty c z n ie z p r o file m jej badań. D o ty c h c z a s p o w s t a ły 42 ta k ie prace. O siem z n ich to g e o d e z y jn e o p ra c o w a n ia m ie js c u św ię ć ; n y c h w a lk ą i m ę c z e ń s tw e m w p o w ia ta c h ostród zk im , k ę tr z y ń sk im , sz o zy cień sk im , n o w o m ie jsk im , o ls z ty ń sk im , p isk im , iła w sk im i d zia łd o w sk im . P o z o sta łe d o ty c z y ły p r o b le m a ty k i o ś w ia t y i k u ltu r y na W arm ii i M azurach, w a lk i o za c h o w a n ie p o lsk ie j ś w ia d o m o ści n a ro d o w ej, d zia ła ln o śc i sp o łe c z n o -p o lity c z n e j d zia ła czy w a rm iń sk ic h , obozu je n ie c k ie g o w S ta b ła w k a c h w la ta c h 1939— 1945.
Obóz p r a cy w D z ia łd o w ie b y ł p r z e d m io te m p r a cy m a g iste r sk ie j A n n y Z ien k iew icz . T e m a ty k a ta k d a le c e ją z a in te r e so w a ła , że w b ie ż ą c y m roku, już jako p e d a g o g h isto rii, sp orz ądz iła w o zyn ie sp o łe c z n y m rejestr m ie js c i f a k t ó w zb rod n i z ak t śle d c z y c h d o ty c z ą c y c h zbrod n i w ła ś n ie p o p e łn io n y c h w D z ia łd o w ie . Praca ta w y m a g a ła w y j ą tk o w o d u żeg o za a n g a żo w a n ia . A k ta są ob szern e, sk ła d a ją się z d z ie w ię c iu to m ó w . W y m ie n io n e w y ż e j p race z o s ta ły n a p isa n e p rzy p o m o c y K o m isji, b o w ie m w w ie lu w y p a d k a c h d y sp o n o w a liśm y m a te r ia łe m źró d ło w y m .
D z ia ła ln o ść K o m is ji w y r a ż a się w r e s z c ie w p r a cy p ro p a g a n d o w e j. Jej a k ty w sy s te m a ty c z n ie , od lat, w y g ła s z a p o g a d a n k i d la m ło d z ie ż y w szkołach, zap ozn ając ją z tr a g ic z n y m lo se m P o la k ó w w ok resie II w o j n y ś w ia to w e j ze sz c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m W a rm ii i M azur. K o m isja b ie r z e te ż u d z ia ł w o r g a n iz o w a n iu Izb P a m ię c i N a r o d o w e j, p rzek azu jąc o d p o w ie d n ie e k sp o n a ty .
W la ta c h u b ie g ły c h zo rg a n iz o w a n o kurs dla p r z e w o d n ik ó w P T T K z a p o z n a ją c ich z m ie js c a m i zb ro d n i p o p e łn io n y c h p rzez fa sz y z m n ie m ie c k i na t e r e n ie w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o . U t r z y m y w a n y jest st a ły k o n ta k t z radiem i prasą, w s z y s t k ie w a ż n ie jsz e w y d a r z e n ia w K o m is ji i jej za m ierzen ia są p o d a w a n e do p u b lic z n e j w ia d o m o śc i. N a d to n a ła m a ch p r a sy p e r io d y c z n ie u k a zują się a r ty k u ły d o ty c z ą c e p r o b le m a ty k i K o m isji pióra c z ło n k ó w nasze g o preizydium, Z. D u d z iń sk ie j i H. L e śn io w sk ie g o .
O b ecn ie p ro fil d zia ła ln o ści K o m is ji u le g a p rzek szta łce n iu . W ob ec zm ian str u k tu r a ln y c h — przeo b ra że nia jej w In s ty tu t P a m ię c i N a r o d o w e j — a k ty w sp o łe c z n y b ęd zie c z y n n ik ie m d o m in u ją c y m , a za te m w s p ó łp r a c a ze s p o łe c z e ń s t w e m m u si się b ardziej rozw in ąć.
