Udział organizacji młodzieżowych w życiu politycznym Warmii i Mazur (1945-1948)

Nowosielska, Krystyna

Udział organizacji młodzieżowych w

życiu politycznym Warmii i Mazur

(1945-1948)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 427-466

1974

K R Y S T Y N A N O W O S IE L S K A

UDZIAŁ ORGANIZACJI MŁODZIEŻOWYCH W ŻYCIU POLITYCZNYM WARMII I MAZUR

(1945— 1948)

Celem niniejszego szkicu jest próba ustalenia, jak ą rolę odegrały orga­ nizacje młodzieżowe w życiu politycznym Mazur i Warmii w latach 1945—1948 i jakie były relacje między tym i organizacjami, a partiam i politycznymi. Problem om awiany je st na tle rozwoju organizacyjnego związków młodzieżowych i ogólnej sytuacji demograficznej. Podstawę źródłową stanowią głównie m ateriały archiwalne.

1. O G Ó L N A C H A R A K T E R Y S T Y K A D E M O G R A F IC Z N A R E G IO N U

Okręg m azurski zajmował n a początku 1945 roku 23 730 km 2, co sta­ nowiło około 60°/o obszaru byłej prow incji P rusy Wschodnie 1. Następnie, po uregulow aniu północnej granicy polsko-radzieckiej 16 sierpnia 1945 roku 2 i przyłączeniu w połowie 1945 roku powiatów elbląskiego, m albor- skiego, sztumskiego i kwidzyńskiego do województwa gdańskiego, a powia­ tów ełckiego, gołdapskiego i oleckiego do województwa białostockiego, obejmował obszar 19 319 km 2 s. Województwo olsztyńskie w listopadzie 1946 roku liczyło 18 powiatów: bartoszycki, braniewski, iławecki, kętrzyń­ ski, lidzbarski, morąski, mrągowski, nidzicki, olsztyński, miasto Olsztyn (powiat miejski), ostródzki, pasłęcki, piski, reszelski (biskupiecki), szczy- cieński i w ęgorzew ski4.

Na tym że terenie przed 1939 rokiem gęstość zaludnienia wynosiła 48,7 mieszkańców na 1 km 2. Przeciętna dla całych Ziem Odzyskanych kształtow ała się w tedy w granicach 86 mieszkańców na 1 km 2. W m aju

' B. W ila m o w sk i, Z a ry s p r z e m ia n p o lity c z n o - e k o n o m ic z n y c h r e g io n u o ls z ty ń ­ sk ieg o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1963, n r 3, s. 391. 1 Ś. L e szc z y ń sk i, U sta le n ie g r a n ic y w s p ó łc z e s n e j P o lsk i, P r z e g lą d Z ac h o d n i, 1945, n r 3, s. 183. * R o c z n ik S t a t y s t y c z n y 1947, s. 16, ta b e la 5. * E. W o jn o w sk i, W a r m ia i M a z u r y w la ta c h 1945— 1947, O ls z ty n 1968, w y d . I, s. 70. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1974, n r 4 (126)

1939 roku na Warmii i Mazurach mieszkało ogółem 936 472 osób5, w tym około pół miliona ludności pochodzenia polskiego (łącznie z powiatami gołdapskim, oleckim i ełckim )6.

W miarę zbliżania się frontu, ludność P rus Wschodnich opuszczała masowo tereny bądź w drodze planowej ewakuacji, bądź spontanicznej ucieczki, która doprowadziła do wyludnienia wielu terenów. S tra ty demo­ graficzne były tak duże, że w lipcu 1945 roku, jeszcze przed regulacją północnej granicy ze Związkiem Radzieckim, pozostało tylko 285 tys. lud­ ności, z czego 37 tys. stanowili przesiedleńcy z kresów wschodnich, 74 tys. przesiedleńcy z centrum Polski, 41 tys. osób polskiego pochodzenia i 134 tys. — N iem cy7. Najwięcej Niemców, Mazurów i Warmiaków pozostało w powiatach lidzbarskim, mrągowskim, reszelskim (biskupiec­ kim), giżyckim i bartoszyckim. Pierwsi osadnicy zasiedlili najpierw po­ wiaty: nidzicki, Olsztyn-miasto i ostródzki, w dalszej kolejności powiaty najbardziej zniszczone i pozbawione komunikacji: węgorzewski, iławecki i braniewski 8.

Masowy napływ osadników na tereny odzyskane rozpoczął się przed konferencją poczdamską, co stanowiło ważny czynnik polityczny. Migracje były ogromne: co trzeci mieszkaniec polski zmienił miejsce zamieszkania 9

Ważne dane dotyczące między innym i problemów demograficznych pochodzą z powszechnego spisu ludności przeprowadzonego w dniach 14— 17 lutego 1946 roku. Wśród 700 komisarzy spisowych na terenie woje­ wództwa znalazła się także zrzeszona młodzież, w ykonująca swoje zadania społecznie, mimo niesprzyjających w arunków atmosferycznych, kom uni­ kacyjnych, a naw et wypadków m orderstw dokonanych na komisarzach 10. Na terenie wymienionych wyżej 17 powiatów i w Olsztynie, liczących 1 miasto wydzielone, 34 gminy miejskie i 138 gmin wiejskich n , mieszkało w lutym 1946 roku 351,8 tys. osób — w m iastach 96,0 tys., zaś na wsi

s A rc h iw u m A k t N o w y ch , Z e sp ó ł M in is te r s tw a Z iem O d z y sk a n y c h (d a le j A A N , M ZO), t. 50, S p ra w o z d a n ie z d z ia łaln o śc i M ZO za o k re s 27 X1 1945 — 21 1 1949; t. 1380, Z a g o s p o d a ro w a n ie Z iem O d z y sk a n y c h . R o zw ó j lu d n o ś c i p o w o jn ie ; Z ie m ie Z a c h o d n ie i P ó łn o cn e w liczb a ch , W a rsz a w a 1966, s. 43. 5 L iczb ę 400 ty s. w y m ie n ia p ism o U rz ę d u P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P n a o k rę g m a z u rs k i z 171 1946 (W o je w ó d zk ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O lsz ty n ie — d a le j W A PO ), W ydz. S p o ł.-P o lit. U rz ę d u W o jew ó d zk ieg o , t. 124. N a to m ia s t lic z b ę 551 140 w y m ie n ia W. W rz e siń sk i, R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta c h

1920— 1939, P o z n a ń 1963, s. 24, d o p u sz c z a ją c m o żliw o ść b łę d u 10%.

7 W. W rz esiń sk i, P ro ces za sie d la n ia w o j. o ls z ty ń s k ie g o w la ta c h 1945— 1949, w:

S tu d ia n a d za g a d n ie n ia m i g o s p o d a rc zy m i i s p o łe c z n y m i Z ie m Z a c h o d n ic h , t. 1, 1960.

s. 191; S. Ż y ro m sk i, L u d n o ść , R o czn ik O lszty ń sk i, t. 6, 1967, s. 84.

8 W. W rz esiń sk i, P ro ces za sie d la n ia , s. 191; S. Ż y ro m sk i, N o w e sp o łe c z e ń s tw o

W a r m ii i M a zu r, O lszty n 1963, s. 2.

9 K. S eco m sk i, D y n a m ik a w z r o s tu g o sp o d a rczeg o P o lsk i L u d o w e j, w : P r o b le m y

r o z w o ju g o sp o d a rczeg o P o lsk i L u d o w e j 1944— 1964, W a rsz a w a 1965, s. 14.

10 C e n tra ln e A rc h iw u m K o m ite tu C e n tra ln e g o P o ls k ie j Z jed n o c z o n ej P a r t i i R o ­ b o tn ic z ej w W a rsz a w ie (d a le j С А К С ), 295/Х І-397, S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i Z w ią z ­ k u W a lk i M ło d y ch (d a le j ZW M ) za I I 1946 o ra z A A N , M ZO , t. 182, P is m o P e łn o ­ m o c n ik a R z ą d u R P do M ZO , O lszty n , 16 I I I 1946. 11 A A N , M ZO , t. 123, P ro w iz o ry c z n e o b lic z en ia ilości p o w ia tó w , m ia s t i gm in z p o d z ia łe m n a o k rę g i a d m in is tr a c y jn e . R o c z n ik S t a ty s ty c z n y 1947, ta b l. 4, s. 14 p o d a je 30 m ia s t i 142 g m in y w ie jsk ie.

O R G A N IZ A C JE M Ł O D Z IE Ż O W E W Ż Y C IU P O L IT Y C Z N Y M W A R M II I M A Z U R 4 2 9 T a b e l a 1 Z a lu d n ie n ie w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o w la ta c h 1946— 1948 P o w ia ty O g ó łe m lu d n o ś c i w t y m N ie m c ó w V II 1945 1 4 I I 1946 j 1 I 1947 1 IV 1948 14 I I 1946 1 1 V I 1948 B a rto sz y c k i 11 024 2 643 11 589 14 884 8 074 149 B ra n ie w s k i 8 541 3 783 17 890 25 511 6 902 50 G iży ck i 13 951 14 231 27 467 31 689 2 426 872 Iła w e c k i 8 135 841 6 706 12 369 3 547 30 K ę trz y ń s k i 10 806 10 894 23 825 35 670 7 367 540 L id z b a rs k i 20 608 13 074 31 457 31 458 9 125 106 M o rą sk i 6 353 15 814 29 471 34 587 5 271 447 M rą g o w sk i 19 988 21 470 34 963 33 857 21 857 781 N id z ic k i 19 833 14 094 17 371 18 315 1 335 55 O lszty n — m ia sto 22 252 28 544 43 623 44 344 249 4 O lsztyńska 23 424 28 942 33 791 36 614 515 73 O stró d z k i 17 050 26 600 38 238 44 695 2 991 162 P a s łę c k i 10 801 6 045 17 233 23 897 7 171 263 P is k i 13 016 10 434 18 195 20 776 4 398 215

R eszelsk i (b isk u p ieck i) 20 085 16 434 30 221 30 892 5 924 146

S u s k i (iław sk i) 11 818 15 782 25 299 36 656 650 89 S zczy cień sk i 22 636 23 195 33 343 37 890 8 991 894 W ęg o rzew sk i 3 124 3 309 9 000 21 130 1 673 402 K azem G ęsto ść n a 1 k m 2 285 136 8 351 828 18 449 690 48 544 473 55 98 466 b 5278 c

a w ty m o k o ło 20®/o o s a d n ik ó w t r u d n y c h d o w y k a z a n ia w e w i d e n c j i ; b d o lic z y ć n a le ż y 5746 in n y c h ; с d o lic z y ć n a le ż y 191 in n y c h . Z r ó d io : A r c h iw u m A k t N o w y c h , M in is te r s tw o Z ie m O d z y s k a n y c h (d a le j A A N , MZO>, t. 1515d, R o z w ó j z a lu d n i e n ia w o j. o ls z ty ń s k ie g o w o k r e s i e o d 1 4 I I 194« d o 1 X 1948, T a b lic e A —L . Z e s ta w ie n ia w ła s n e ; W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie ( d a le j W A P O ), W y d z ia ł I n f o r m a c j i i P r o p a g a n d y , s y g n . 265/II/2, z a łą c z n ik d o s p r a w o z d a n i a z a 1946 г., O ls z ty n 17 I I 1947. D a n e z a V II 1945 w g W . W rz e s iń s k ie g o , P r o c e s z a s ie d la n ia w o j. o ls z t y ń s k i e g o w l a t a c h 1945—1949, w : S t u d ia n a d z a g a d n ie n ia m i g o s p o d a r c z y m i i s p o łe c z n y m i Z ie m Z a c h o d n i c h , t. 1, P o z n a ń 1960, s. 191.

255,8 tys. Średnia gęstość zaludnienia wynosiła 18 mieszkańców na 1 km 2 przy średniej dla Ziem Odzyskanych — 48, zaś krajowej — 77 mieszkań­ ców na 1 km 2 (przy czym średnia dla ziem dawnych wynosiła 89). W po­ wiatach węgorzewskim, braniewskim, iławeckim i piskim gęstość zalud­ nienia wynosiła: 5, 8, 8 i 9 mieszkańców na 1 km 212. Kobiet było około 50 tys. więcej niż mężczyzn, ludności poniżej 18 lat — 145 tys., w wieku 18—59 lat — 167 tys., w wieku 60 lat i wyżej — 39 tys.

Warmia i M azury były najrzadziej zaludnionym terenem Polski. Po nich znajdowało się Pomorze Szczecińskie — 28 mieszkańców na 1 km 2 i Białostocczyzna — 41 mieszkańców na 1 km 213.

12 R o c z n ik S t a ty s ty c z n y 1947, ta b l. 4, s. 14, ta b e la 5, ss. 14 n.

12 A A N , M ZO , t. 67a, T y m cz a so w e w y n ik i p o w sz e c h n eg o su m a ry c z n e g o s p isu iu d n o ś c i z 14 I I 1948.

Z tabeli 1 wynika, iż niekorzystna stru k tu ra pod względem narodo­ wościowym uległa znacznej poprawie w połowie 1948 roku. Wśród przy­ byszów dominowała ludność z województwa warszawskiego — 22% (do 1948 roku przybysze z Polski centralnej stanowili 60е/ o ludności Warmii i Mazur), spoza granic Polski, głównie repatrianci — około 20%. Niewielki procent osadników przybył z województw lubelskiego, rzeszowskiego, białostockiego, kieleckiego i bydgoskiego. Polska ludność miejscowa sta­ nowiła w połowie 1945 roku szacunkowo 30% mieszkańców 14. Procent ten uległ zmniejszeniu na skutek zwiększonego napływu osadników i wyjazdu części tej ludności do Niemiec. Polska ludność miejscowego pochodzenia, jak również niemiecka, mieszkała w 83% na w s ils.

Tak więc na terenie województwa olsztyńskiego w latach 1945— 1948 spotkało się kilka subpopulacji: polska ludność miejscowego pochodzenia, osadnicy z Polski centralnej, repatrianci, reemigranci, Niemcy i Ukraińcy. Każda z tych grup posiadała określone zwyczaje, kulturę, różniła się od siebie dialektem, religią i zapatryw aniam i politycznymi. Zróżnicowany był również wiek. Wśród osiedleńców i repatriantów przeważali ludzie młodzi, przeciętny wiek mężczyzn z dawnych ziem Polski wynosił 26,5 lat, kobiet — 24,6 lat. Dzieci do 14 lat stanowiły 34,3%.

Repatrianci — mężczyźni średnio liczyli 30 lat, kobiety 30,4 lat, dzieci do lat 14 było 24,5% le ogółu ludności repatriowanej. Były to zjawiska nader korzystne dla prognoz demograficznych, świadczące o sile obu sub­

populacji i jej przydatności w w arunkach powojennych.

Wiek ludności rodzimej i Niemców przedstawiał się inaczej. Tłumaczą to demograficzne praw a wojny: śmierć zbiera żniwo przeważnie wśród mężczyzn w wieku 18—50 lat, pozostają kobiety, dzieci i starcy. W grupie tej ludności w w ieku produkcyjnym (18—59 lat) było średnio 37%. Większość młodych zmobilizowano podczas wojny do wojska niemieckiego, wielu zginęło, część dostała się do niewoli. Stąd ludność rodzima powyżej lat 50 stanowiła na Ziemiach Zachodnich i Północnych około 25%. Dzieci do lat 17 w sześciu powiatach województwa olsztyńskiego, w których mieszkały większe grupy ludności rodzimej, stanowiły od 44% w powiecie ostródzkim, do 47,5% w powiecie olsztyńskim 17. Tak więc była to grupa ludności o szczególnie dużej różnicy wieku. Ponadto żyła w bardzo tru d ­ nych w arunkach m aterialnych, zachowując lojalną, lecz bierną postawę w stosunku do nowego państw a I8.

Dla lat 1945— 1947 nie udało się ustalić liczby młodzieży w w ieku 16— 24 lat. W połowie 1948 roku szacowano liczbę młodzieży w tym wieku na około 63 tys., w skali kraju — 4,3 m in 19.

14 S. Ż y ro m sk i, N o w e s p o łe c z e ń s tw o , s. 2; te n ż e, L u d n o ść , s. 84; te n ż e, P ro c esy

m ig r a c y jn e w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k i m w la ta c h Î945— 1949, O lsz ty n 1971, s. 132. 15 S. Ż y ro m sk i, P ro c esy m ig r a c y jn e , s. 105.

16 Ib id e m , ss. 111, 132. 17 Ib id e m , ss. 119 n.

18 W A PO , W ydz. S p o ł.-P o lit. U rz ę d u W o jew ó d zk ieg o , t. 124, S p ra w o z d a n ie s y ­ tu a c y jn e W ydz. S p o ł.-P o lit. za X I 1947 i in n e z l a t 1946 i 1947.

19 P o d a ję za C. K o zło w sk im , Z M P — p o c zą tk i, P o k o le n ia , 1966, n r 4, ss. 41 1 28, a n e k s 2.

O R G A N IZ A C JE M Ł O D Z IE Ż O W E W Ż Y C IU P O L IT Y C Z N Y M W A R M II I M A Z U R 431

Społeczeństwo województwa olsztyńskiego w owych latach trudno uważać za zintegrowane, bo na to było jeszcze za wcześnie. Ponadto róż­ norodność etniczna, zatargi o gospodarstwa, początkowo nieżyczliwa po­ stawa wobec ludności rodzimej ze strony ludności napływowej, jak i błę­ dy niektórych przedstawicieli władzy, chaotyczny w pierwszym okresie proces zasiedlania, działalność reakcyjnych band, a także problem y eko­ nomiczne — zniszczone w dużym stopniu budynki mieszkalne, brak ży­ wego inw entarza, fatalna kom unikacja i łączność, w ybitnie rolniczy cha­ rakter regionu, o gorszych niż przeciętnie w Polsce w arunkach klim atycz­ nych, wiele jezior i lasów — wszystko to, łącznie z płynnością kadr we wszystkich dziedzinach, m igracjami ludności, podszeptami propagandy, czyniło z Warmii i Mazur teren trudny dla budowy nowego życia, w tym również dla działalności organizacji młodzieżowych. Mam tu na myśl; działalność Związku Walki Młodych, Mazurskiego Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”, Organizacji Młodzieży Towarzystwa U niw ersytetu Ro­ botniczego i Związku Młodzieży Demokratycznej.

2. O G Ó L N A C H A R A K T E R Y S T Y K A R O Z W O JU O R G A N IZ A C JI M Ł O D Z IE Ż O W Y C H

W uzupełnieniu należy dodać, że nie wszystkie źródła w odniesieniu do stanu liczebnego organizacji młodzieżowych są zgodne 20. Przytoczone dane charakteryzują jednak w przybliżeniu ich rozwój.

Jako pierwszy powstał Mazurski Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” , następnie Związek Walki Młodych, który, obok harcerstw a, był najlicz­ niejszą organizacją młodzieżową w województwie, będąc jednocześnie najbardziej polityczną organizacją młodego pokolenia. M ateriały do dzia­ łalności Organizacji Młodzieży Towarzystwa U niw ersytetu Robotniczego są nader skąpe i stąd trudno o ocenę tej organizacji. Liczebnie dorówny­ wała ona „Wiciom”. Związek Młodzieży Demokratycznej działał głównie w Olsztynie, a od 1947 roku również w Biskupcu, skupiając przede wszystkim młodzież pracującą w urzędach, handlu i rzemiośle oraz ucz­ niów szkół średnich. Zdecydowana przewaga w organizacjach młodzieżo­ w ych młodzieży w iejskiej nad robotniczą i szkolną (tabela 3) powodowała, że możliwość czerpania kadr z dwóch ostatnich grup, bardziej aktywnych i uświadomionych politycznie, była niewielka. Odbiło się to na działalności omawianych związków, które w okresie swojego istnienia dotkliwie od­ czuwały brak samodzielnego, wyszkolonego aktywu 21.

20 N p . n a o d p ra w ie m ło d z ie żo w e j 10 V I 1948 w O ls z ty n ie p o d a n o n a s tę p u ją c e d a n e liczb o w e: ZW M — 6734 c z ło n k ó w ; M a z u rs k i Z w ią z e k M ło d zieży W ie jsk ie j (d a ­ le j M ZM W ) „W ici" — 1817 c zło n k ó w ; O rg a n iz a c ja M ło d zieży T o w a rz y s tw a U n iw e r ­ s y te tu R o b o tn ic ze g o (d a le j O M T U R ) — 1737 c zło n k ó w ; Z w ią z e k M ło d zieży D e m o k ra ­ ty c z n e j (d a le j ZM D) — 120 czło n k ó w ; Z w ią z e k H a T c erstw a P o ls k ie g o (d a le j Z H P ) — 6005 c zło n k ó w (A rc h iw u m K o m ite tu W o je w ó d z k ie g o P o ls k ie j Z je d n o c z o n e j P a r ti i R o b o tn ic z e j w O ls z ty n ie — d a le j A K W O , 1/VH/13). 21 N a b r a k w y sz k o lo n e g o a k ty w u w s k a z y w a ły o rg a n iz a c je w sw o ich p is m a c h u rz ę d o w y c h . (P or. С А К С , 295/ІХ -398, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i o rg a n iz a c y jn e j Z W M w V 1947; С А К С , 390/34, S p ra w o z d a n ia m ie się c z n e K W O M T U R w O lszty n ie do К С O M T U R za I —X I I 1947, V II 1946, I I 1946; С А К С , 14/44, O k ó ln ik fir 2 M ZM W „W ici” z 2 3 I I 1946). W ie le s p ra w o z d a ń p o d k re ś la b r a k k a d r o ra z p ły n n o ś ć k a d r.

T a b e l a 2

R ozw ój o rg a n iz a c y jn y Z w ią z k u W a lk i M ło d y ch , M az u rsk ie g o Z w ią z k u M łodzieży W ie jsk ie j „W ici”, O rg a n iz a c ji M ło d zieży T o w a rz y s tw a U n iw e r s y te tu R o b o tn iczeg o

i Z w ią z k u M ło d zieży D e m o k ra ty c z n e j n a W a rm ii i M a z u ra c h

R o k p o w s ta n ia L ic z b a c z ło n k ó w N azw a o rg an izacji Z w ią z e k W a lk i M ło d y ch M a z u rs k i Z w ią z e k Młodzdes W ie jsk ie j „W ici” O rg a n iz a c ja M łodzieży T o w a rz y s tw a U n iw e rs y te tu R o b o tn iczeg o Z w ią z e k M łodzieży D e m o k ra ty c z n e j w k r a j u I 1943 У I I I 1928 1923 po ł. 1946 w O ls z ty ń - 31 X II 31 X II 31 X II V I/V II s k le m 26 V I 1946 17 IV 1945 18 X I 1945 1 X II 1946 1945 400 600 28 60 184Θ 3 011 120 770 50 1947 6 468 1 226 1 401 100 1948 6 866 1 936 1 923 120

Ź r ó d ło : Z e s ta w ie n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie m ię d z y in n y m i C e n tr a ln e g o A r c h iw u m K o m i­ t e t u C e n tr a ln e g o P o ls k ie j Z je d n o c z o n e j P a r t i i R o b o tn ic z e j w W a rs z a w ie ( d a le j С А К С ), 406/70, S p r a w o z d a n ie Z a r z ą d u W o je w ó d z k ie g o Z w ią z k u W a lk i M ło d y c h w O ls z ty n ie za o k r e s 2 5 IV 1945 — 21 1X 1947; A r c h iw u m K o m ite tu W o je w ó d z k ie g o P o ilsk iej Z je d n o c z o n e j P a r t i i R o b o tn ic z e j w O ls z ty n ie ( d a le j A K W O ), 44/IV/1, S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i T y m c z a s o w e g o Z a r z ą d u W o je ­ w ó d z k ie g o M a z u r s k ie g o Z w ią z k u M ło d z ie ż y W ie js k ie j „ W ic i1' za o k r e s 17 V I 1945 — 2 X II 1945; AK W O, 45/VI/3, Z g ło s z e n ie n o w y c h k ó ł d o K o m ite tu C e n tr a ln e g o O r g a n iz a c ji M ło d z ie ż y T o w a ­ r z y s tw a U n iw e r s y te t u R o b o tn ic z e g o ; С А К С , 295/ІХ-399, T a b e la 4 i a n k ie t a s ta t y s ty c z n a za X II 1947 o r a z W y k a z s t a n u c z ło n k ó w Z w ią z k u W a lk i M ło d y c h n a p r z e s t r z e n i 1947 r .

T a b e l a 3 P o c h o d z en ie sp o łeczn e m ło d zieży O ls zty ń sk ie g o

z rz esz o n ej w o rg a n iz a c ja c h m ło d z ie żo w y c h w p r o c e n t a c h 3

M ło d z ie ż Z w ią z e k W a lk i M ło d y c h „ w i d “ O r g a n iz a c ja M ło d z ie ż y T o ­ w a r z y s tw a U n i w e r s y te t u R o b o tn ic z e g o Z w lą - e k M ło d z ie ż y D e m o k r a ty c z n e j R o b o tn ic za 16

_

S z k o ln a ок. 5 ok. 9 ok. 23 ok. 33

P r a c u ją c a w u rz ę d a c h

i h a n d lu 10 o k . 2 0 ok . 3 ok. 60

a W t a b e l i p o m in ię to m ło d z ie ż r z e m ie ś ln ic z ą , r o b o tn i k ó w r o ln y c h i b e z r o b o tn y c h . Ź r ó d ło : O b lic z e n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie ź ró d e ł z С А К С i A K W O .

Z tabeli 4 wynika, że pod względem liczby młodzieży zrzeszonej w omawianych czterech organizacjach przodował powiat iławski przed Olsztynem i powiatami mrągowskim, olsztyńskim i braniewskim. Nie udaio się ustalić liczby młodzieży w wieku 18—24 lat dla poszczególnych powiatów. Prawdopodobnie aktywność organizacyjna młodzieży zależała nie od liczby ludności, lecz od tradycji organizacyjnych wyniesionych z poprzedniego miejsca zamieszkania, tzn. przed osiedleniem się w woje­ wództwie olsztyńskim.

O R G A N IZ A C JE M Ł O D Z IE Ż O W E W Ż Y C IU P O L IT Y C Z N Y M W A R M II I M A Z U R 4 3 3

T a b e l a 4 C zło n k o w ie o rg a n iz a c ji m ło d z ie żo w y c h w e d łu g p o w ia tó w w p o ło w ie 1948 ro k u

P ow iaty C złonkow ie Koła R a z e m Związek W a lk i M ło d y c h o 4 i O rg a n iz a c ja M ło - d zie ży T o w a rz y st w a ; U n iw e rs ty te tu R o b o tn ic z e g o j Z w ią z e k M ło d z ie ż y D e m o k ra ty c z n e j R a z e m Z wiązek Wa lki j M ło d y c h „ W ic i” 1 O rg a n iz a c ja M ło ­ d zie ży T o w a rz y s tw a U n iw e rs y te tu R o b o tn ic z e g o Związe k M ło d z ie ż y D e m o k ra ty c z n e j B a rto sz y c k i 367 224 24 119 __ _{13 7 1 5} __

B isk u p ie c k i 551 392a 11 129 19 38 24a 1 12 1

B ra n ie w s k i 633 427 130 76 — 38 24 7 7 —

G iży ck i 343 118 87 138 — 19 9 4 6 —

I ła w e c k i 241 139 30 72 — 20 14 1 5 —

I ła w s k i 1119 930a 48 141 — 37 30a 3 4 —

K ę trz y ń s k i 500 410 8 82 — 34 28 — 6 — L id z b a rs k i 489 245 105 135 — 34 18 7 9 — M o rą sk i 844 464 289 91 — 46 27 13 6 — M rą g o w sk i 320 226 26 78 — 22 16 2 4 — N id zick i 720 422 139 159 — 50 32 11 77 — O lsz ty n — m . 950 453 160 101 101 32 15 5 8 4 O lszty ń sk i 786 515 161 236 — 53 23 10 8 — O stró d z k i 561 293 129 139 — 28 13 9 6 — P a s łę c k i 508 427 43 38 — 21 16 3 2 — P is k i 446 205a 173 68 — 23 10a 11 2 — Szczycieńskd 601 218 305 78 — 39 14 18 7 — W ęg o rzew sk i 590 366 87 137 — 33 22 7 4 — a D a n e p o c h o d z ą z k w i e tn i a 1948 r.

Ź r ó d ło : O b lic z e n ia d la Z w ią z k u W a lk i M ło d y c h — A K W O , 43/VI/5, W y k a z k ó ł z teiren u w o j. o ls z ty ń s k ie g o ; A K W O , 43/IV/1, P r o to k ó ł p o s ie d z e n ia P r e z y d i u m Z a r z ą d u W o je w ó d z k ie g o Z w ią z k u W a lk i M ło d y c h z 11 V 1948; A K W O , 1/VII/3, P r o to k ó ł o d p r a w y m ło d z ie ż o w e j z 10 VI 1948, С А К С , 295/ІХ-399, A n k i e ta s ta t y s ty c z n a d o s p r a w o z d a n i a z a V 1948. D la „ W ic i” — A K W O , 44/VI/1, W y k a z y k ó ł z t e r e n u w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o ; A K W O , 47/II/1, W y k a z k ó ł z t e r e n u O ls z ty n a z V 1948. D la O r g a n iz a c ji M ło d z ie ż o w e j T o w a r z y s tw a U n i w e r s y te t u R o b o tn ic z e g o — A K W O , 45/VI/1, W y k a z k ó ł z t e r e n u w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o ; W A P O , W y d z ia ł S p o łe c z n o - - P o li ty c z n y U r z ę d u W o je w ó d z k ie g o , t. 139, W y k a z y s to w a r z y s z e ń i z w ią z k ó w p o w ia to w y c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o w 1948 r . D la Z w ią z k u M ło d z ie ż y D e m o k r a t y c z n e j — A K W O , 1/VIJ/13, P r o to k ó ł o d p r a w y m ło d z ie ż o w e j z 10 V I 1948.

Powiatów o zdecydowanej przewadze ludności repatriowanej nie było. W yrównany procent repatriantów i przesiedlonych występował w powia­ tach giżyckim, lidzbarskim i olsztyńskim. Ludność przesiedlona domino­ wała w pow iatach iławskim, morąskim, ostródzkim, szczycieńskim, Ol- sztyn-miasto, piskim, bartoszyckim, nidzickim, węgorzewskim, biskupiec­ kim, mrągowskim. Ludność rodzima stanowiła poważny odsetek w po­ w iatach olsztyńskim, szczycieńskim, ostródzkim, mrągowskim, biskupiec­ kim i giżyckim 22. Porównanie powiatów według liczby zrzeszonej młodzieży z powiatami, gdzie dominowała ludność przesiedlona z Polski

!í S. Ż y ro m sk i, P ro c e sy m ig r a c y jn e , ta b e la 24, s. 105, k a r to g r a m y 17, 18, ss. 126 n.

centralnej, upoważnia do wyciągnięcia wniosku, iż młodzież pochodząca z dawnych ziem Polski wykazywała większą aktywność organizacyjną. Brak tradycji organizowania się młodzieży w związki powodował, że du­ ża jej część, zwłaszcza repatriowana, zetknęła się z organizacjami po raz pierwszy 23.

Młodzież miejscowego pochodzenia, która przeżyła wojnę, być może zetknęła się z polskimi organizacjami działającymi tu przed 1939 rokiem, szczególnie ze Związkiem Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich i Związkiem H arcerstw a Polskiego. Ich działalność skupiała się głównie na pracy oświatowej i służyła utrzym aniu polskości. Do 1930 roku dzia­ łało 21 kół Związku Towarzystw Młodzieży, na przełomie lat 1935/1936 już tylko 15 (był to skutek restrykcji władz hitlerowskich), głównie w powiatach olsztyńskim i szczycieńskim 24. Po 1945 roku tylko w pięciu miejscowościach, w których przed wojną działały polskie związki mło­ dzieżowe, powstały omawiane w artykule organizacje młodzieżowe: w Ol­ sztynie — Związek Walki Młodych, „Wici”, Organizacja Młodzieży Towa­ rzystwa U niw ersytetu Robotniczego i Związek Młodzieży Dem okratycz­ nej; w Gietrzwałdzie — Związek Walki Młodych; w Purdzie —· Związek Walki Młodych i „Wici” ; w Unieszewie — Związek Walki Młodych; w Szczytnie — Związek Walki Młodych, „Wici”, Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniw ersytetu Robotniczego 25. Nie oznacza to, że młodzież rodzima samorzutnie garnęła się do polskich organizacji młodzieżowych, gdyż niejednokrotnie sama nie była przekonana o swoim polskim rodo­ wodzie. Świadczą o tym między innym i wypowiedzi słuchaczy Mazurskie­ go Uniw ersytetu Ludowego, przytoczone przez K arola Małłka, dyrektora tejże placówki, wybitnego działacza mazurskiego 26. Ponadto młodzi Ma­ zurzy i Warmiacy w zrastali w atmosferze hitlerow skich organizacji mło­ dzieżowych — Jungvolk, Hitler-Jugend czy Bund Seutscher Mädel, stąd, poza nielicznymi osobami, byli oni izolowani od kultu ry polskiej, a to, co z niej zachowali, jak polskie nazwiska i po części polską mowę, odby­ wało się poza ich świadomością 27.

Tak więc problem budzenia świadomości narodowej, wciągnięcia do działalności organizacyjnej, był jednym z ważniejszych zadań również dla związków młodzieżowych w ich działalności wychowawczej i politycznej. O docenianiu tych spraw świadczą plany zakładające „usunięcie z tych ziem nie tylko wszystkich zewnętrznych śladów niemczyzny, ale co waż­ niejsze, usunięcie śladów niemczyzny ze świadomości ludzi” — stwierdzo­ no w Uchwałach plenarnego zebrania Zarządu Głównego Związku Walki Młodych z 28—29 października 1945 roku 2S. Aktyw młodzieży dążył do

23 W agę tr a d y c ji d la te ra ź n ie js z o śc i p o d k re ś la ją B. H ille b r a n d t, G. S la b e k , P o -

s tę p o w e tr a d y c je p o lsk ie g o r u c h u m ło d zie żo w e g o , P o k o le n ia , 1970, n r 2, s. 7.

21 K . M a rc y n iu k , P o lsk ie o rg a n iza c je m ło d z ie ż o w e w P r u s a c h W sc h o d n ic h w la ­

ta c h 1920— 1939, W a rsz a w a 1970, M a sz y n o p is, ss. 137 n., 148.

25 P o r. w y k a z y k ó ł b y ły c h o rg a n iz a c ji ZW M , ZM W „W ici”, O M T U R i ZM D w w oj. o ls z ty ń sk im (A K W O , 44/V I/1; K. M a rc y n iu k , op. cit., s. 148).

24 K . M alłek . P o lsk ie są M a z u ry , W a rsz a w a 1972, ss. 156— 185. 27 Ib id e m , s. 141.

28 A K W O , 1/VII/14, U c h w a ła p le n a rn e g o z e b r a n ia Z a rz ą d u G łó w n eg o ZW M , 28— 29 X 1945.

O R G A N IZ A C J E M Ł O D Z IE Ż O W E W Ż Y C IU P O L IT Y C Z N Y M W A R M II I M A Z U R 4 3 6

wyciągnięcia autochtonów z „ziemi niczyjej”, gdzie czuli się przysłowio­ wym ziarnem między ż a rn am i2>, stąd hasło olsztyńskich organizacji mło­ dzieżowych rzucone w październiku 1947 roku „frontem do młodzieży m azurskiej” 30 i konkretne działania: m iędzyorganizacyjne kursy repolo- nizacyjne, obóz wypoczynkowy w Ostródzie, kursy organizacyjno-oświa- towe, pomoc społeczna. W 1946 roku organizacje młodzieżowe prowadziły na przykład 7 kursów repolonizacyjnych w Brąswałdzie, Kajnach, Moki- nach, P atrykach i Skajbotach (pow. olsztyński) oraz w Szczytnie i A rży- nach. W Olsztynie prowadzony był siedmiodniowy kurs, który ukończyły 22 osoby, w tym 5 Warmiaków, którzy następnie w yrazili chęć wstąpienia do Związku Walki Młodych. Był to pierwszy wyłom w biernej dotychczas postawie ludności miejscowej 31. „Wici” położyły główny nacisk na repolo- nizację w powiecie olsztyńskim, gdzie w 1948 roku 90% członków (około 150 osób) stanowili Warmiacy. Około 5% młodych Mazurów należało rów­ nież do Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici” 32.

Pierwsze koła Związku Walki Młodych, do których należeli Warmiacy, powstały w okresie nasilonej walki politycznej przed referendum . Były to koła w Gietrzwałdzie, Gutkowie, Łajsach, Nagladach i Unieszewie, pow. olsztyński33, które włączyły się do akcji propagandowej. W lipcu 1947 roku do Związku Walki Młodych należało około 200 Mazurów i W arm ia­ ków, we wrześniu zaś około 300. Stanowiło to około 4% składu osobo­ wego organizacji34.

3. P A R T IE P O L IT Y C Z N E A O R G A N IZ A C JE M Ł O D Z IE Ż O W E

Działalność wymienionych organizacji młodzieżowych powiązana była z działalnością poszczególnych p artii politycznych, które poświęcały mło­ dzieży dużo czasu, zdając sobie sprawę, że „przyszłość naszego ruchu, w dużej m ierze zależeć będzie od tego, jakie będzie nowe pokolenie. Stąd wynika [...] konieczność i obowiązek stałej pracy wśród młodzieży” — czytamy na łamach pepeerowskiego w ew nątrzpartyjnego „Okólnika”

18 S. S u lim a , M it r a m io n o tw a r ty c h , W a rm ia i M a z u ry , 1956, n r 7 z 15 V II. 80 H a sło w y s u n ię to n a I w s p ó ln e j k o n fe re n c ji a k ty w u O M T U R i ZW M w o j. o l­ s z ty ń s k ie g o 5 X 1947. (P ro to k ó ł k o n fe re n c ji, A K W O , 43/VI/3).

81 A K W O , 44/V II/1, S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i o ś w ia ty d la d o ro sły c h . S zczytno, 3 IV 1946; A K W O , 44/V I/1, S p ra w o z d a n ie Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o M Z M W „W ici" w O ls z ty n ie (1946 r.); A K W O , 44/V I/9, S p ra w o z d a n ia m ie s ię c z n e k ó ł M Z M W „W ici" za r o k 1946.

88 A K W O , 1/V II/14, S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i W o je w ó d z k ie g o Z a rz ą d u M ZM W „W ici” z a o k re s 20 IV 1947 — 31 V 1948.

88 R. S o b czak , Z w ią z e k W a lk i M ło d y c h n a W a r m ii i M a z u ra c h 1945— 1948, M a ­ szy n o p is w b ib lio te c e W yższej S zk o ły N a u k S p o łe c z n y ch , s. 40.

81 A K W O , 43/V/6, P is m o Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o ZW M do M ZO w s p ra w ie p rz y z n a n ia d o ta c ji n a w c z a s y d la m ło d z ie ży ; A K W O , 43Л/1, S p ra w o z d a n ie Z a rz ą d u W ojew ó d zk ieg o Z W M za o k re s 25 V I 1945— I X 1947; A K W O , 1/V II/14, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i o rg a n iz a c y jn e j Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o ZW M w O lsz ty n ie za V I I 1947 i S ta n lic z b o w y ZW M , O M T U R i „W ici" I X 1947 r. w O lszty n ie.

z sierpnia 1942 r o k u 55. Powiązania w yrażały się angażowaniem aktywu związków młodzieżowych do pracy w instancjach partyjnych, kierowaniu do pracy wśród młodzieży najmłodszych wiekiem członków partii, pomocą w dziedzinie finansowej, transportu i łączności itp., nie licząc więzów nie­ formalnych.

a) P O L S K A P A R T IA R O B O T N IC Z A A Z W IĄ Z E K W A L K I M ŁO D Y C H

Ani Polska P artia Robotnicza, ani Związek Walki Młodych nie miały na Warmii i Mazurach tradycji. Pomimo to organizacje te stały się bez­ sprzecznie czołową siłą polityczną regionu. Polska P artia Robotnicza w grudniu 1945 roku liczyła 2051 członków, w grudniu 1948 roku — 25 405 członków 36 (liczbę zetwuemowców podaje tabela 2). Przedstaw i­ ciele Polskiej P artii Robotniczej brali udział w zjazdach i naradach, anali­ zowali działalność na egzekutywach i konferencjach, służąc doświadcze­ niem i radą. Przed młodzieżą partia postawiła 3 zadania: udział w prze­ obrażeniach społecznych — walkę z politycznym podziemiem o bezpie­ czeństwo obywateli, realizowanie reform y rolnej i nacjonalizacji prze­ mysłu; pracę nad odbudową życia gospodarczego; troskę o codzienne sprawy młodzieży 37.

Obok pracy kulturalno-oświatowej dominował problem politycznego wychowania młodzieży i kwestia zagospodarowania regionu. Zarząd Głów­ ny Związku Walki Młodych — podobnie jak K om itet C entralny Polskiej P artii Robotniczej — kierował na tereny wyzwolone grupy aktywu, któ­ rych celem było zakładanie organizacji38, lecz już od początku istnienia Związku Walki Młodych na ziemi olsztyńskiej Zarząd Główny sygnalizo­ wał do K om itetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej, że w Olsztynie i Bydgoszczy konieczna jest pomoc i kontrola ze strony p a r ti i39. Związek Walki Młodych dość często skarżył się, że mimo wielokrotnego stawiania na porządku dziennym przez partię spraw młodzieżowych, mimo w ytycz­ nych z czerwca 1945 roku, „PPR nie opiekuje się organizacją tak pod względem politycznym, jak i finansowym” 40. W Olsztynie sprawozdania Zarządu Wojewódzkiego Związku Walki Młodych w II połowie 1946 roku informowały, że „pomoc partii polegała tylko na słowie «pomożemy»”, że „nastąpiło pogorszenie stosunków z P PR ” , że „uregulowania wymaga spraw a obecności przewodniczącego ZW ZWM n a posiedzeniach egzeku­ tyw y KW PPR i spraw a zwiększenia pomocy i kontroli partii nad ZWM-em” 41. Pod koniec 1946 roku sprawy te unormowały się na szczeblu wojewódzkim, jednak trudności występowały nadal w powiatach, szcze­ gólnie w województwach olsztyńskim, białostockim, krakowskim i lubel­ skim 42. Zdarzały się wypadki rywalizacji o członków między Polską P artią

“ O p r a c y w śr ó d m ło d z ie ż y , O k ó ln ik P P R , 1942, n r 10 z V II 1942. *s K. R o k o sz e w sk i, P P R w w a lc e o u tr w a le n ie w ła d z y lu d o w e j n a W a r m ii i M a ­ zu ra c h w la ta c h 1945— 1947, w : P P R n a W a r m ii i M a zu ra c h , O lsz ty n 1959, s. 28. ” A K W O , 1/III/14, U c h w a la К С P P R w s p ra w ie p ra c y ZW M z V I 1945. ,s С А К С , 295/ІХ -398, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i ZW M za I I 1947. 10 С А К С , 295/V II-136, S p ra w o z d a n ie Z a rz ą d u G łó w n eg o ZW M za I X 1945. « С А К С , 295/V II-136, P ism o z 29 V III 1945 d o К С P P R .

41 С А К С , 295/ІХ -397, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i ZW M z a IV , V і I X 1946. 42 С А К С . 295/ІХ -397, S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i ZW M za X I I 1946.

O R G A N IZ A C J E M Ł O D Z IE Ż O W E W Ż Y C IU P O L IT Y C Z N Y M W A R M II I M A Z U R 437

Robotniczą i Związkiem Walki Młodych 43, gdy stowarzyszenia młodzieżo­ we nie przejaw iały żywszej działalności44.

Do pracy przy zakładaniu kół Związku Walki Młodych kierowały najczęściej miejscowe kom itety partii. Potw ierdzają to relacje uczestni­ ków, na przykład 4 października 1945 roku do K om itetu Powiatowego Polskiej P artii Robotniczej w Braniewie zgłosiła się dwudziestoletnia członkini Związku Walki Młodych z województwa bydgoskiego. Towarzy­ sze z K om itetu Powiatowego skierowali zaskoczoną dziewczynę do pracy w Zarządzie Powiatowym. „Nie miałam doświadczenia — mówiła Wła­ dysława Półchłopkówna — byłam prostą, wiejską dziewczyną i przyje­ chałam tam, gdzie wołano o ręce do pracy. Nie macie doświadczenia? To je zdobędziecie! Ludzi do pracy nie mam y wielu, więc nie dumajcie, tylko weźcie się za robotę” 45.

W podobny sposób postępowały inne organizacje. Często łączono za­ kładanie koła organizacyjnego z kołem sportowym i zabawą taneczną 4e. W Węgorzewie, gdzie na zebraniu organizacyjnym 15 m aja 1946 roku zapoznano zebranych z działalnością i statutem Organizacji Młodzieży Towarzystwa U niw ersytetu Robotniczego, następnie rozdano deklaracje — podpisano ich wówczas 18 — w ybrano tymczasowy kom itet i wyznaczono lokal na świetlicę. Po zebraniu odbyła się zab aw a47, która była formą przyciągania młodzieży do organizacji. Na zebraniu obecny był sekretarz K om itetu Powiatowego Polskiej P artii Socjalistycznej, by zadokumento­ wać poparcie partii dla organizacji.

W pierwszych miesiącach swojej działalności organizacja zetwuemow- ska nie miała wyrazistego program u działania, dlatego też K om itet Cen­ tralny Polskiej P artii Robotniczej polecił jej w czerwcu 1945 roku opra­ cowanie jasnych programowych podstaw pracy w myśl zasad, że m a to być „masowa, bezpartyjna, samodzielna, polityczna i ideowo-wychowaw- cza organizacja młodzieży o charakterze ludowo-demokratycznym, uzna­ jąca kierowniczą rolę klasy robotniczej w walce narodu o niepodległość, w odbudowie kraju, dążąca do społeczeństwa bez w yzysku człowieka przez człowieka” 4S.

Plan pracy dla zarządów kół Związku Walki Młodych w Olsztyńskiem na rok 1946 49 przewidywał, obok udziału w odbudowie, pomoc dla re ­ patriantów i miejscowej ludności, także zadania w dziedzinie politycznej: udział w przygotowaniu referendum , współpracę w zapewnieniu bezpie­ czeństwa przez wstępowanie w szeregi Ochotniczej Rezerwy Milicji Oby­ watelskiej i szeregi Milicji Obywatelskiej, oraz dalsze powiększanie stanu

18 С А К С , 295/V II-136, P is m o p rz e w o d n ic z ą c e g o Z a rz ą d u G łó w n e g o ZW M d o s e ­ k r e ta r z a К С P P R z I 1947.

48 W A PO , W ydz. S p o ł.-P o lit. U rz ę d u W o jew ó d zk ieg o , W y k a z s to w a rz y s z e ń , t. 190. 45 W. P ó łc h ło p k ó w n a -B y s tre k , B y liś m y m ło d z i, p e łn i z a p a łu , w : L u d z ie c z y n u , O ls z ty n [1962], ss. 51 n. 48 С А К С , 390/34, P r o to k ó ł z e b r a n ia o rg a n iz a c y jn e g o K S O M T U R w L id z b a rk u W arm , z 22 I I 1948. 47 W A PO , W y d ział In f o r m a c j i i P r o p a g a n d y (d a le j W IP ), 265/11/18, P r o to k ó ł ze ­ b ra n ia z 15 V 1945 w W ęg o rzew ie. 48 A K W O , 1/VTI/14, U c h w a ła К С P P R w s p r a w ie p r a c y ZW M , W a rsz a w a , V I 1945. 48 A K W O 1/III/14, P la n p ra c y d la z a r z ą d ó w k ó ł ZW M n a 1946 r.

organizacyjnego. „Państwo dem okratyczne i rząd mogą liczyć na młodzież, młodzież liczy na pomoc i poparcie rządu” 50 — deklarowano na p lenar­ nym zebraniu Zarządu Głównego Związku Walki Młodych w październiku

1945 roku.

W szeregach Polskiej Partii Robotniczej województwa olsztyńskiego jesienią 1947 roku było 247 zetwuemowców z organizacji wiejskich i 1148 z kół miejskich (w całym k ra ju młodzieży zetwuemowskiej w partii było 10 817 osób), stanowiło to około 27% wszystkich członków partii i 20% członków Związku Walki M łodych51 W armii i Mazur, plasując województwo na 11 miejscu w kraju 52. W kw ietniu 1948 roku 1694 człon­ ków Związku Walki Młodych należało do p a r tii53. Polska P artia Robot­ nicza, będąc praw ie przez cały czas najliczniejszą partią polityczną, do­ pingowała Związek Walki Młodych, żeby „nasza aw angarda” — ja k o nim mówiono54 — była również prężna. Na posiedzeniach sekretariatu Komi­ tetu Wojewódzkiego Polskiej P artii Robotniczej omawiano sprawy mło­ dzieży jako jedno z ważniejszych zagadnień. Uczestniczyli w nich przed­ stawiciele Zarządu Wojewódzkiego Związku Walki Młodych, prawdopo­ dobnie od początku 1947 roku. Na posiedzeniu 17 czerwca 1947 roku, a więc w okresie, gdy w ygrane kam panie polityczne — referendum i w ybory — spowodowały osłabienie dyscypliny partyjnej, przewodnicząca .Zarządu Wojewódzkiego Związku Walki Młodych, Zofia Staros, referując spraw y młodzieży stwierdziła, że brak je st odpowiednich ludzi, którzy mogliby stanąć na czołowych stanowiskach w organizacji młodzieżowej, szczególnie w zarządach powiatowych. Padło naw et stwierdzenie, że „po­ ziom uświadomienia jest coraz niższy”. Przewodnicząca zwróciła się z prośbą o pomoc, co znalazło w yraz w wytypow aniu działaczy p a rty j­ nych do pracy w Związku Walki Młodych i stworzeniu K om itetu Opieki nad Związkiem Walki Młodych. W sldad kom itetu weszli towarzysze Jaśkiewicz, Palamarczyk, Rogowski, Staros i Jadczak 5S.

Poprawa stosunków między Polską P artią Robotniczą a Związkiem Walki Młodych następowała powoli, w niektórych powiatach współpraca układała się dobrze, jak w ostródzkim, w innych, jak w braniewskim, morąskim, nidzickim i lidzbarskim jeszcze w połowie 1947 roku dochodziło niekiedy do nieprzyjem nych incydentów. „Widocznie już z przyzwycza­ jenia trak tu je się nas jak młokosów” — skarżyli się niektórzy przewodni­

50 A K W O , 1/III/14, Z u c h w a ł p le n a rn e g o z e b r a n ia Z a r z ą d u G łó w n eg o ZW M (28— 29 X 1945). 5'- A K W O , 43/X IV /1, 43/V I/1; С А К С , 295/V II-136 i 406/71, S p r a w o z d a n ie r e f e r a tu w ie jsk ie g o Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o ZW M z 27 X 1947. M e ld u n e k z iem i o ls z ty ń sk ie j n a K ra jo w y Z ja z d ZW M , O lszty n , 28 X 1 1947; S ta n o rg a n iz a c y jn y ZW M n a 1 V I 1947; P ism o Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o Z W M w O ls z ty n ie do Z a rz ą d u G łó w n e g o ZW M , 7 X I 1947. B С А К С , 295/V II-136, S ta n o rg a n iz a c y jn y ZW M n a 1 V I 1947. 61 С А К С , 295/ІХ -399, A n k ie ta s p ra w o z d a w c z a Z a rz ą d u G łó w n e g o ZW M z a I k w a r ta ł 1948 r.

и W A P O , W IP , 265/II/1, P ism o d o k ie ro w n ik ó w — pepeerorw ców p o w ia to w y c h o d d z ia łó w in f o r m a c ji i p ro p a g a n d y , O lszty n , 7 X I I 1947.

O R G A N IZ A C JE M Ł O D Z IE Ż O W E W Ż Y C IU P O L IT Y C Z N Y M W A R M II I M A Z U R 4 3 9

czący zarządów powiatowych Związku Walki Młodych *·. Winę za taki stan rzeczy ponosili również niektórzy członkowie Związku, szczególnie przewodniczący zarządów powiatowych oraz członkowie Zarządu Woje­ wódzkiego, „którzy nie potrafili dotychczas pozyskać szacunku i prestiżu u towarzyszy sekretarzy”. Opinia taka, w yrażona w sprawozdaniu do Zarządu Głównego Związku Walki Młodych, może podyktowana była rozżaleniem, niemniej wskazuje, że współpraca nie układała się bez za­ strzeżeń, że pozycja Związku w województwie nie była taka, jaka być powinna przy harm onijnej, w zajem nej pomocy. Wpływało na to nie zaw­ sze szczęśliwe obsadzenie stanowisk tak przez Polską P artię Robotniczą, jak i Związek Walki Młodych, słabość organizacyjna w powiatach i ułom ­ ność n a tu ry ludzkiej: ludzie byli po prostu ludźm i wówczas, gdy potrzeb­ ne było poświęcenie i wówczas, gdy czasem „wykorzystywali swą pozycję dla własnych korzyści” 57. Sami działacze związkowi przyznawali, że w pracy organizacyjnej w kole czy powiecie bardzo często spotykali się z towarzyszami partyjnym i, a niejednokrotnie nie umieli nawiązać z nimi kontaktu 58.

b) S T R O N N IC T W O L U D O W E I P O L S K IE S T R O N N IC T W O L U D O W E A „ W IC I”

Stronnictw o Ludowe rozpoczęło w Olsztyńskiem działalność w kwietniu 1945 S9, zaś „Wici” — 17 czerwca 1945 roku. Czołowi działacze „Wici” za­ siadali j ednocześnie w Stronnictwie Ludowym, albo raczej odwrotnie eo, ich wiek wskazywał, że mogliby być zarówno starszym i trochę „wicia- rzam i”, jak i młodymi działaczami partyjnym i. W znawiając działalność w skali kraju, Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” nie miał wypracowa­ nych ani nowych założeń programowych, ani statutu. Organizatorzy tra k ­ towali odrodzone „Wici” jako prostą kontynuację działalności przedwo­ jennej 61 mimo zmiany realiów polityczno-społecznych i gospodarczych. Mazurski Związek podporządkował się Związkowi Młodzieży Wiejskiej R P „Wici” zachowując swoją osobowość praw ną 62, ale z drugiej strony podkreślając nazwą „M azurski” łączność z regionem i pewną samodziel­ ność w spraw ach młodzieży miejscowego pochodzenia.

Jesienią 1945 roku, gdy napływ ająca ludność dopiero zaczynała pozna­

50 A K W O , 43/VI/1, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i Z a r z ą d u W o je w ó d z k ie g o ZW M w O ls z ty n ie za V II 1947; S te n o g ra m s e s ji n a u k o w e j w d n ia c h 15— 16 IV 1947 w O l­ s z ty n ie , p o św ięc o n e j ru c h o w i m ło d z ie żo w e m u n a W a r m ii i M a z u ra c h , s. 27; С А К С , 406/71, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o Z W M w O ls z ty n ie za V I і IX 1947. 57 A K W O , 43/V I/1, O c en a p r a c y z a r z ą d ó w p o w ia to w y c h ZW M , O lszty n , 2 0 X 1 1947. 58 A K W O , 43/1/1, S p ra w o z d a n ie Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o Z W M za o k re s od 25 V I 1945 d o I X 1947. 59 J . F a jk o w s k i, R u c h lu d o w y n a M a z u ra c h i W a r m ii 1945— 1949, W a rsz a w a 1968, s. 50. 60 W Z a rz ą d z ie W o je w ó d z k im Z M W „W ici” w V I 1948 w ie k a k ty w u p rz e d s ta w ia ł się n a stę p u ją c o : p re z e s — 30 la t, I w ic e p re z e s — 24, I I w ic e p re z e s — 22, s e k r e ta r z — 25, s k a r b n ik — 26 (A K W O , 44/V I/1 i 7, P r o to k ó ł n r 45 p o s ie d z e n ia Z a rz ą d u W o je ­ w ó d zk ieg o Z M W „W ici” w O lszty n ie, 19 V I 1948).

01 S. J a r e c k a -K im lo w s k a , D zia ła ln o ść o ś w ia to w a Z M W „ W ici" w la ta c h 1944—

194S, P o k o le n ia , 1966, n r 4, s. 71.

wać nowe w arunki, a ludność miejscowa czekała na rozwój wypadków, ruch ludowy uległ rozbiciu na skutek powstania tu w grudniu 1945 roku Polskiego Stronnictw a Ludow ego63. Przybyw ający osadnicy interesowali się ruchem ludowym w ogóle, byli jednak zdezorientowani w prawdziwym obliczu Polskiego Stronnictw a Ludowego, przy czym, jak to wykazano w przypadku młodzieży, większe zainteresowanie przejaw iali przybysze z centrum k raju niż repatrianci, w ykazujący się bierniejszą postawą poli­ tyczną 64. Tłumaczyć to można brakiem udziału w organizacjach przed osiedleniem się w Olsztyńskiem, zahamowaniami psychicznymi, w ynika­ jącym i z przeniesienia się na inne tereny, czasem urazami okupacyjnymi wyniesionymi z ruchu oporu i niepewną sytuacją polityczno-gospodarczą, wyolbrzymianą przez tzw. szeptaną propagandę, popartą w dodatku obec­ nością ciągle dużej grupy Niemców — w lutym 1949 roku było ich około 85 ty s .65.

Wpływ Polskiego Stronnictw a Ludowego sprawił, że działalność Ma­ zurskiego Związku Młodzieży osłabła w II połowie 1946 roku, koncentru­ jąc się na sprawach kulturalno-oświatowych i przysposobieniu rolniczym w takim stopniu, na jaki pozwalała niewielka liczebność organizacji (ta­ bela 2). Naczelnym zadaniem stała się praca organizacyjna i samokształ­ cenie. Praca ta miała usuwać nie tylko braki organizacyjne, ale powinna „wychować młodego człowieka, świadomego obywatela i dobrego gospo- darza-rolnika” — pisali na łamach regionalnego organu prasowego Stron­ nictwa Ludowego „Głosu Ziemi” działacze „Wici” z O lszty n a66. S tatut Mazurskiego Związku Młodzieży W iejskiej „Wici”, będący również pro­ gramem działania, akcentował przede w szystkim zagadnienia już wymie­ nione i obliczony był na potrzeby oświatowo-gospodarcze młodzieży w iej­ skiej, o niskim na ogół poziomie wykształcenia.

Wpływy Polskiego Stronnictw a Ludowego w województwie wzrosły szczególnie w okresie poprzedzającym referendum . Była to w tedy silna p artia na Warmii i Mazurach 67, liczyła według oficjalnych danych 5 tys. członków, zaś według nieoficjalnych — 7 t y s .6S, obejmując swoim zasię­ giem głównie wieś, szczególnie zaś autochtonów, którym partia ta w yda­ w ała się bardziej „polska” z racji swojej nazwy, niż Stronnictwo Ludowe. Uzasadnić takie stanowisko można ciężką sytuacją ekonomiczną wsi, szcze­ gólnie ludności miejscowego pochodzenia i słabością innych partii na wsi olsztyńskiej. Polskie Stronnictwo Ludowe ogłosiło się obrońcą interesów ludu mazurskiego, wykorzystując jego ciężkie położenie i niedomagania władzy w terenie. Dużą rolę odgrywał fakt, iż partia ta nawiązywała do

61 J . F a jk o w s k i, op. cit., ss. 81— 84.

64 A K W O , 44/1/1, S p ra w o z d a n ie Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o Z M W „W ici” w O ls z ty ­ n ie za o k re s 2 X II 1945 — 14 V II 1946.

65 S y s te m a ty c z n e p rz e s ie d la n ie N ie m c ó w ro z p o c zę to n a p o d s ta w ie z a rz ą d z e n ia w o jew o d y o ls z ty ń sk ie g o z 26 X 1946. S zczeg ó ln ą a g ita c ję w ty m k i e r u n k u p ro w a d z iła P P S (S. Ż y ro m sk i, P ro c esy m ig r a c y jn e , ss. 25, 33, 51).

« G ios Z iem i, 1945, n r 12 z 16 X II.

c7 С А К С , 414/45, S p ra w o z d a n ie Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o M Z M W „W ici” w O l­ s z ty n ie , IV 1946.

£e J. F a jk o w s k i, op. cit., s. 50. W ty m s a m y m o k re s ie P P R lic z y ła 6169 czło n k ó w (por. E. W o jn o w sk i, op. cit., s. 130).

O R G A N IZ A C JE M Ł O D Z IE Ż O W E W Ż Y C IU P O L IT Y C Z N Y M W A R M II I M A Z U R 4 4 1

tradycji Mazurskiej P artii Ludowej, założonej w końcu 1896 roku przez K arola Bahrkego, Bogumiła Labusza, Gustawa Leydinga i Michała K aj­ kę " , cieszącej się wśród Polaków w Prusach Wschodnich zainteresowa­ niem i sympatią. Przykład popularności Polskiego Stronnictw a Ludowego ilustruje, jaką pomocą dla rozwoju organizacji była tradycja.

Poważne w pływ y osiągnęło Polskie Stronnictwo Ludowe w powiatach olsztyńskim, biskupieckim, ostródzkim, szczycieńskim i nidzickim, a więc w powiatach zamieszkałych przez spory odsetek ludności autochtonicz­ nej 70. W powiecie nidzickim w ystąpiły naw et powiązania z „leśnymi ludźm i”, jak eufemistycznie określano reakcyjne podziem ie71. Fakt ten stał się przyczyną aresztowania po referendum tam tejszych czołowych działaczy. Polskie Stronnictwo Ludowe posiadało największe wpływy w urzędach ziemskich, w m ajątkach rolniczych, „Społem” , wśród n au ­ czycieli, autochtonów i urzędników 72.

W m arcu 1946 roku Polska P artia Robotnicza przy pomocy pracy orga­ nizacyjnej i wieców częściowo zahamowała rozwój Polskiego Stronnictw a Ludowego, jednakże Stronnictw o Ludowe było nadal s ła b e 73. Głównym ośrodkiem Polskiego Stronnictw a Ludowego na terenie Olsztyńskiego był Kom itet Narodowościowy, z którym w kw ietniu 1946 roku Polska P artia Robotnicza prowadziła rozmowy, nabierające charakteru narad pomiędzy poszczególnymi przedstawicielami K om itetu Narodowościowego i Polskiej Partii Robotniczej. Zmierzały one do skierowania olsztyńskiego Polskiego Stronnictw a Ludowego na lewicowe to r y 74. Jednocześnie wzmocniło się nieco Stronnictw o Ludowe, które zorganizowało w kw ietniu 1946 roku stały sekretariat i przy pomocy propagandy (prasa, afisze) zmierzało do podniesienia swojej rangi 75.

Współpraca „Wici” z Polskim Stronnictw em Ludowym układała się pomyślnie, aczkolwiek ograniczała się raczej do sympatii niż faktycznej w spółpracy76. K ryzys w „Wiciach”, oprócz zahamowania działalności, wpłynął również na podkreślenie apolityczności: olsztyńskie „Wici” nie wzięły udziału w przygotowaniach do referendum , zbojkotowały Święto Ludowe i 1 Maja w 1946 roku 11, a udział ich w przygotowaniach do w y­ borów w styczniu 1947 był więcej niż skromny. Obawiały się dostania pod wpływ y Stronnictw a Ludowego, co rozumiano jako u tratę niezależ­ ności, przyjm ując z rezerwą ofiarowywaną pomoc w postaci instruktorów ,

69 J . F a jk o w s k i, op. cit., s. 11.

70 1 XX 1946 w w o j. o ls z ty ń sk im m ie sz k a ło ok o ło 68 tys. a u to c h to n ó w , z te g o : w p ow . o lsz ty ń sk im i m ie ście — p o n a d 22 ty s., o stró d z k im . szc z y cień sk im i m rą g o w - sk im — p o o k o ło 7 ty s., b is k u p ie c k im i g iż y c k im — p o o k o ło 6 i 5 ty s., p is k im — p o n a d 4 ty s. (S. Ż y ro m sk i, P ro c esy m ig r a c y jn e , s. 105).

71 A K W O , 1/VI/52, S p r a w o z d a n ie K P P P R w N id z ic y do K W P P R w O lszty n ie, 1 V 1946. 72 J. F a jk o w s k i, op. cit., s. 99. 71 A K W O , 1/V/1, S p ra w o z d a n ie K W P P R w O lsz ty n ie za I I I 1946. 74 A K W O , 1/V/1, S p ra w o z d a n ie K W P P R za IV 1946. 75 С А К С , 414/45, S p r a w o z d a n ie M ZM W „W ici” za IV 1946. 79 С А К С , 414/45, S p r a w o z d a n ie M Z M W „W ici” za IV 1946 o ra z s p ra w o z d a n ie za I X 1946. 77 С А К С . 414/45. S p r a w o z d a n ie Z a rz a d u W o je w ó d z k ie g o Z M W w O ls z ty n ie za V 1946.

lokali organizacyjnych, wspólnych świetlic, bibliotek i „bacząc pilnie, aby w ślad za tą pomocą nie poszło uzależnienie kół od SL” . Dodaje się po­ nadto wymownie, że „o szczerej współpracy nie może być m owy” 7S.

Olsztyńskie Stronnictwo Ludowe zwróciło baczniejszą uwagę na „Wici” przy końcu 1946 roku po otrzym aniu okólnika n r 39 z grudnia 1946 roku, wystosowanego przez Naczelny Kom itet Wykonawczy Stronnictw a Ludo­ wego. Okólnik ten nakładał na Zarząd Wojewódzki Stronnictw a Ludowego obowiązek szczególnego zainteresowania się sprawam i młodzieżowymi na terenie województwa, wyrwania jej spod wpływów Polskiego Stronnictwa Ludowego, skierowania n a drogę realnej i konkretnej pracy 70.

Okólnik był zapewne bodźcem do utworzenia w Olsztynie w lutym 1947 roku Wojewódzkiego Kom itetu Demokratyzacji „Wici” 80 i w ybrania 8 m arca 1947 roku nowego Zarządu Wojewódzkiego Związku Młodzieży Wiejskiej. Zanim do tego doszło, 28 lutego 1947 roku na zebraniu poro­ zumiewawczym Wojewódzkiego Kom itetu Demokratyzacji i Zarządu Wo­ jewódzkiego „Wici” niektórzy działacze wysuwali koncepcję zjednoczenia stronnictw ludowych przez organizację młodzieżową81. Wniosek taki ujawnia z jednej strony chęć odegrania większej niż dotychczas roli poli­ tycznej, z drugiej — silne jeszcze wpływy Polskiego Stronnictw a Ludo­ wego. Część zebranych zajmowała stanowisko, że nie należy nadawać organizacji młodzieżowej politycznego kierunku, „gdyż nie było i nie jest wskazane prowadzenie polityki” 82. Ponieważ uczestnicy konferencji uw a­ żali, że miała ona charakter inform acyjny, decyzję o dem okratyzacji prze­ sunięto na posiedzenie Zarządu Wojewódzkiego 8 m arca tego roku. Swój stosunek do aktualnych zagadnień politycznych nowy Zarząd Wojewódzki zadeklarował jednoznacznie: „Młodzież wiciowa wykazuje zdecydowanie pozytywny stosunek do przeprowadzanych reform społecznych i poprze w całej pełni wysiłek Rządu i Sejm u Ustawodawczego w kierunku odbu­ dowy i przebudowy życia społecznego w nowej Polsce” 83.

Przed procesem dem okratyzacji „Wici” przejaw iały tendencje agra- rystyczne, w yrażały chęć skupienia wszystkich chłopów w jednym stron­ nictwie, separując się od innych partii „pochodzących z obcych wsi śro­ dowisk” . Uważano, że dzięki tem u zwiększy się udział chłopów w kie­ rowaniu państwem 84. Widoczne tu w pływy Polskiego Stronnictw a Ludo­

78 С А К С , 414/45, S p ra w o z d a n ie Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o M Z M W „W ici" w O l­ s z ty n ie za I X 1946 r.

78 A rc h iw u m W o jew ó d zk ieg o K o m ite tu Z jed n o c z o n eg o S tr o n n ic tw a L u d o w e g o w O lszty n ie, Dz. I I W ydz. O rg., t. 22, O k ó ln ik n r 39 N a cz e ln e g o K o m ite tu W y k o ­ n a w cz e g o S tr o n n ic tw a L u d o w e g o (d a le j SL) do Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o SL w O l­ s z ty n ie , 7 X I I 1946.

80 A rc h iw u m W o je w ó d z k ie g o K o m ite tu Z S L w O lszty n ie, S p ra w o z d a n ie m ie ­ sięc z n e Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o S L w O lsz ty n ie za I I I 1947.

81 С А К С , 414/44, P r o to k ó ł z e b r a n ia p o ro z u m ie w a w c z eg o m ię d z y Z a rz ą d e m W o je ­ w ó d z k im M Z M W „W ici” a W o je w ó d z k im K o m ite te m D e m o k ra ty z a c ji.

82 С А К С , 414/44.

88 A K W O , 44/IV/1, P r o to k ó ł n r 16 p o sied z e n ia Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o M ZM W „ W ici” 6 I I I 1947.

84 A rc h iw u m Z a k ła d u H is to rii i H u c h u L u d o w e g o p rz y N a cz e ln y m K o m ite c ie Z S L W arsz a w a, R M — 17 i 22, P r o to k ó ł n r 2 n a d z w y c z a jn e g o p o sie d z e n ia Z a rz ą d u

O R G A N IZ A C JE M Ł O D Z IE Ż O W E W Ż Y C IU P O L IT Y C Z N Y M W A R M II I M A Z U R 4 4 3

wego zaniknęły w „W iciach” po procesie dem okratyzacji. Zacieśniła się współpraca z innym i organizacjami młodzieżowymi, aczkolwiek była ona luźniejsza niż współpraca Związku Wałki Młodych, Organizacji Młodzieży Towarzystwa U niw ersytetu Robotniczego, Związku Młodzieży Demokra­ tycznej i dotyczyła głównie problemów oświatowych i ekonom icznych85.

c) P O L S K A P A R T IA S O C JA L IS T Y C Z N A A O R G A N IZ A C J A M Ł O D Z IE Ż Y T O W A R Z Y S T W A U N IW E R S Y T E T U R O B O T N IC Z E G O

Organizacja Młodzieży Towarzystwa U niw ersytetu Robotniczego rów­ nież nie miała ani tradycji na Warmii i Mazurach, ani w arunków zbli­ żonych do tych, w jakich działała w bardziej uprzemysłowionych rejonach Polski. W myśl założeń programowych rozwijała działalność przede wszystkim w środowisku robotniczym w dziedzinie oświaty i wychowania, propagując czytelnictwo, organizując kursy zawodowe i dokształcające. Była również organizacją polityczną, przyczyniającą się do budowy demo­ kratycznej państwowości polskiej se.

Od 28 m arca do 2 kw ietnia 1947 roku obradował w Koszęcinie aktyw7 z całej Polski z udziałem 280 instruktorów powiatowych. P rzyjęte wów­ czas zasady omturowca zobowiązywały członków do walki o spraw iedli­ wość społeczną, „odrodzenie człowieka, rozwój krytycznej myśli postępo­ wej, przezwyciężenie egoizmu i osobistych am bicji” 87 W ysuwały koniecz­ ność poznania dziejów narodu i historii ruchu socjalistycznego. Wzywałv do budowy niepodległej i socjalistycznej P o lsk i88, trak tu jąc Polskę demo­ kratyczną jako etap na drodze do wyższej form y ustrojowej 89.

Organizacja Młodzieży Towarzystwa U niw ersytetu Robotniczego opie­ rala się nie tylko na młodzieży robotniczej, bo tej było niewiele, lecz również na szkolnej i wiejskiej. Na 71 kół w I połowie 1948 roku było 20 wiejskich, 18 szkolnych, 20 miejskich i 5 fabrycznych90.

Polska P artia Socjalistyczna powstała w Olsztynie 24 kw ietnia 1945 roku i szybko rosła organizacyjnie, niewiele ustępując Polskiej Partii Robotniczej, a nawet, według niektórych danych, w końcu 1946 roku była od niej liczniejsza 91. Istotna dla Polskiej P artii Socjalistycznej była spra­

G łó w n eg o „W ici” 21 V 1946 i p r o to k ó ł n r 31 p o s ie d z e n ia P r e z y d iu m Z a rz ą d u G łó w ­ neg o Z M W „W ici” z 101 1947. 85 A K W O , 1/V III/4, S p r a w o z d a n ie Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o Z M W „W ici” za o k re s I V — 1 V I 1948; С А К С , 415/36, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i O k rę g o w e g o K o m ite tu W y k o n aw c z eg o ZM D w O ls z ty n ie z a o k re s 1 1 — 31 I I I 1947; 1 IV — 31 V 1947 i И Х — 31 X 1947; A K W O , 1/V II/14, S p ra w o z d a n ie o rg a n iz a c y jn e Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie g o ZW M za I X 1947: С А К С . 406/71, S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i Z a rz ą d u W o je w ó d z k ie ­ go Z W M za I, V I 1947.

86 S ło w n ik o rg a n iza c ji m ło d z ie ż o w y c h w P o łsce 1918— 1970, W a rsz a w a 1971,

ss. 67 n.

47 S iła s o c ja liz m u je s t n ie zn isz c z a ln a , M łodzi Id ą , 1947, n r 11.

88 С. K o z ło w sk i, U m o w a o je d n o śc i d zia ła n ia m ię d z y Z W M , O M T U R , Z M W R P

„W ici" i Z M D w 1947 r., P o k o le n ia , 1966, n r 2, s. 24.

83 T a k i j e s t n a s z p ro g ra m , M ło d zi Id ą , 1945, n r 4.

30 N a p o d s ta w ie zgło szeń n o w y c h k ó ł d o К С O M T U R , V II 1948. D a tę u s ta lo n o n a p o d s ta w ie o s ta tn ie g o z g ło sz e n ia o z ało że n iu k o ła w W o jc iec h a ch , p ow . iła w e c k i, 29 V I 1948 (A K W O , 45/VI/3).

31 W A P O , W IP , 265/II/2, S p r a w o z d a n ie ro c z n e za 1946 r. do M in is te r s tw a I n f o r ­ m a c ji i P r o p a g a n d y w W a rsz a w ie , 17 I I 1947.

wa kadr w znaczeniu walki o „pozycję”, tzn. o m andaty do rad narodo­ wych. Polska P artia Socjalistyczna szczególne zasługi położyła w zakła­ daniu spółdzielczości i związków zawodowych, posiadała naw et monopol w tej dziedzinie 9Z. Od m aja 1946 roku wzmogło się zainteresowanie tej partii sprawam i politycznymi. W tym właśnie okresie następowała kon­ solidacja stronnictw demokratycznych, aktywizacja Komisji Porozumie­ wawczej, zacieśnienie współpracy z Polską P artią Robotniczą. Od m arca 1946 roku rozpoczęły się wspólne zebrania aktywów i członków obu partii, istniały jednak wzajemne niechęci, które osłabiały kontakty z te­ renem 93, a współpraca między Polską P artią Robotniczą i Polską P artią Socjalistyczną praktycznie poza Olsztynem nie istniała, bowiem Polska P artia Socjalistyczna ciągle jeszcze (kwiecień 1946 roku) nie prowadziła masowej pracy i nie była w stanie ocenić siły swojej organizacji94. Na wsi w 1946 roku działały głównie Polska P artia Robotnicza i Polskie S tron­ nictwo Ludowe. Współpraca Polskiej Partii Robotniczej z Polską P artią Socjalistyczną nie była bezkonfliktowa; wynikało to, jak w tedy określano, z „niewielkiego wyrobienia politycznego” obu stron. Współpraca układała się pomyślnie w okresie referendum , lecz nie opierała się ona na trw ałych podstawach. Bez wysiłków ze strony Polskiej P artii Socjalistycznej po­ wstawały na wsi jesienią 1946 roku nowe ogniwa partii, będące praw do­ podobnie wynikiem przechodzenia części peeselowców do Polskiej Partii Socjalistycznej 95.

Stosunki Polskiej Partii Socjalistycznej z Organizacją Młodzieży To­ warzystwa Uniw ersytetu Robotniczego układały się różnie. Do sierpnia 1947 roku odbyło się 5 wspólnych konferencji, na których uzgodniono wiele spraw dotyczących rozwoju organizacji. P artia interesowała się p ra­ cami Organizacji M łodzieży96. We wrześniu tegoż roku tvspólpraca trw ała nadal, w październiku polegała na wspólnym szkoleniu aktyw u organiza­ cyjnego i dalszej, bliżej nie określonej, opiece nad Organizacją Młodzieży. W powiatach podobnej współpracy nie notowano. Od m arca 1948 roku dawał się już zauważyć brak wzajemnego zrozumienia. Zdaniem K om itetu Wojewódzkiego Organizacji Młodzieży Towarzystwa U niw ersytetu Robot­ niczego było to spowodowane zmianami personalnymi w Komitecie Wo­ jewódzkim Polskiej P artii S ocjalistycznej97. Współpraca uległa zakłóceniu w następnych miesiącach 1948 roku; świadczą o tym sprawozdania z te re­ nu nadsyłane przez instruktorów wojewódzkich, mówiące o braku zrozu­ mienia między partią a Organizacją w powiatach. Padały w nich zarzuty

52 E. W o jn o w sk i, W a r m ia i M a z u ry w la ta c h 1945— 1947. Z y c ie p o lity c zn e , O l ­

sz ty n 1970, w y d . II, s. 86.

A K W O , 1/V/1, S p r a w o z d a n ie K W P P R w O lsz ty n ie za I I I 1946.

94 A K W O . 1/V/1, S p ra w o z d a n ie K W P P R za IV 1946. O c en a z a w a r ta w ty m s p r a ­ w o z d a n iu św ia d c z y ra c z e j o u m n ie js z a n iu ro li P P S , b o w ie m w p ó ł ro k u p ó ź n ie j W o je w ó d z k i W y d ział In f o rm a c ji i P ro p a g a n d y ró w n o rz ę d n ie o c en ił siłę o b u p a r tii (W A PO , W IP , 265/11/2, S p ra w o z d a n ie ro c z n e za 1946 г., O lsz ty n 17 II 1947).

9i A K W O , 1/V/1, S p ra w o z d a n ie K W P P R w O ls z ty n ie za o k re s 1 V I II — 1 IX 1946. ss С А К С , 390/34, S p ra w o z d a n ie m ie się c z n e K W O M T U R w O lsz ty n ie za V II I 1947. 97 С А К С , 390/34, M iesię c zn e s p ra w o z d a n ia K W O M T U R w O ls z ty n ie za IX , X, X I 1947 i I I I 1948 d o К С O M T U R .