Rozwój przestrzenny miasta Ełku

Janosz-Biskupowa, Irena

Rozwój przestrzenny miasta Ełku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 249-262

IR E N A J A N O S Z - B I S K U P O W A

R O Z W Ó J P R ZE S T R Z E NN Y MI AS TA EŁ KU * ) W s t ę p

M iasto E łk nie n a le ż y do n a jle p ie j o p ra c o w a n y c h o ś ro d k ó w m a z u rs k ic h w h isto rio g ra fii p o lsk iej i n iem ieck iej. P o d s ta w ę n ie lic z ­ n y c h o p ra c o w a ń sta n o w iły ź ró d ła a rc h iw a ln e , k tó re z n a jd o w a ły się w b. A rc h iw u m K ró le w ie c k im . D o k u m en t e re k c y jn y m ia s ta z o s ta ł o p u b lik o w a n y w ro z p ra w ie H. G ollub a: „L yck — 500 J a h r e ” . A r t y ­ k u ł te n , o p a rty ró w n ie ż n a d a lszy c h m a te ria ła c h a rc h iw a ln y c h , je s t p o d sta w o w y m o p ra c o w a n ie m d ziejó w E łku , p o d o b n ie ja k w y c z e r p u ­ ją c y a r ty k u ł R. B ra m e ra o n az w ac h ulic. O bie te p ra c e , ob o k s z e re g u in n y c h p rz y c z y n k ó w , w y d ru k o w a n e zo stały w k sięd ze p a m ią tk o w e j, w y d a n e j z o kazji p ię ć se tle c ia is tn ie n ia m ia sta 1), W ró ż n y c h cz aso ­ p ism a c h z n a jd u je m y f r a g m e n ty ź ró d e ł i o p ra co w an ia p e w n y c h z a ­ g a d n ie ń szczegółow ych, d o ty czą cy ch h isto rii E łk u 2). W y d a n a z o sta ła ró w n ie ż k ro n ik a E łku, o p ra c o w a n a w p o cz ątk ach X IX w . p rz e z H o rc h a 3). Z m o n o g rafii, z a jm u ją c y c h się E łk iem , w y m ie n ić n a le ż y

*) A rty k u ł p ow yższy op racow an y został na zlec en ie D ziału D o k u m e n ta c ji N a u k o w ej P racow n i K o n serw a cji Z ab ytk ów w W arszaw ie jako m a te r ia ł

do

b F e stsc h r ift zur F eier d es 500-jäh rigen B esteh en s von L yck, L y ck 1925. W yk orzystan o zaw arte w n im artyk u ły: G ollu b H., L yck-500 Jahre (s. 8 — 17); M atth ias K., U n ser n eu es R ath au s (s. 18 — 23); W iśn iew sk i R., A u s d er G esch ich te der evan gl. P farrk irch e zu L yck (s. 24 — 26); B ock, G e sc h ic h te d es G y m n a siu m s (s. 3 1 — 34); H in tz Fr., B ild er aus der G esch ich te d e s L y c k e r V o lk ssch u lw esen s (s. 35 — 42); B e isse r t E., M itteilu n gen au s der G e sc h ic h te des L eh rersem in ars L yck (s. 43 — 46); D u n st, G esch ich te der G erich te in der S tad t und im K reise L yck (s. 47 — 50); H aupt, E iniges au s dem W erd egan ge d er G o eth esch u le (s. 54 — 59); Bobeth, S tä d tisch e B eru fssch u le L yck O stpr. (s. 65 — 69; B ram er R., S tra ssen -u n d F lurnam en in L yck (s. 8 1 — 92); R ein b erg er, D ie R u ssen in Lyck (1914/15) (s. 93 — 109).

b G erin g H., D ie M atrik eln der sta a tlich en E rnst M oritz A r n d tsc h u le m it ein er L iste von S ch ü lern aus K ön igsb erg aus den Jahren 1675— 1744, A lt - p reu ssisch e G esch lech terk u n d e 14, 1940; M ü lversted t G. A., D ie V a s s a le n - T a b ellen u n d -R eg ister der H au p täm ter in M asuren, Zur G esch ich te m a su r isc h e r O rtsch aften , M itt. der L ittera risch en G esellsch a ft M asovia, H. 12, 1907; P ro to k o ll der S ch ö ffen g erich te zu L yck vom 26. Sep t. 1525, K u n d sch a ft von d er L y ck der S w e id tz e r s K ruegks halben, m itget. von K. A. M aczkow ski, M itt. der I ittera risch en G esellsch a ft M asovia, H. 7, 1901; U rkunden über k ir c h lic h e O rte und G eistlich e in M asuren vor der R eform ation, bearb. v. L iedtke, M itt. cTer L ittera r'sch en G esellsch a ft M asovia, H. 7, 1901; C hojnacki Wl., Zbory p o ls k o - e w a n g e lic k ie w b yłych Prusach W schodnich w X V I — X X w., R efo rm a cja w P o lsce, r. X II, 1956; G ollub H., Ein G renzgang im a lten L yck, P r u ssia 26, 1926; M ü lv ersted t G. A., Zur m asu risch en O rts-und A d elsk u n d e, M itt. der L it. G e se llsc h a ft M asovia, 7, 1901; S em b ritzk i J., K lein e B eiträge zur G e s c h ic h te d es G ym n asiu m s und der S ch u len zu L yck, M itt. der L itt. G es. M asovia, H. 10,

1904. ,

3) H orch, Chronik der S ta d t L yck, Progr. Gim n., L yck 1859.

p ra c e A. H. L u c a n u s a 4), H. B o n k a 5) i M. T o ep p e n a 6). D ziejam i a r c h i­ t e k tu r y z a ją ł się A. B o e ttic h e r 7). Szkic h isto rii m ia s ta o p ra c o w a n y zo stał w „ S ło w n ik u G e o g ra fic z n y m K ró le s tw a P o lsk ie g o ” 8), ja k r ó w ­ nież w „ S ło w n ik u G e o g ra fic z n y m P a ń s tw a P o lsk ie g o ” 9) o raz w „ P rz e ­ w o d n ik u po M a z u ra c h i W a rm ii” M. O rło w icza I0). D a ty lo k acji E łk u i w si p o w ia tu ełck ie g o p o d a je W ojciech K ę trz y ń s k i u ). M a te ria łu do d z ie jó w szk o ln ictw a d o sta rc z a ją : M. B o b ko w sk a 12), E. M achh olz 13), F. H in tz u ), J . B re h m ł5). E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a o m aw ia w a lk ę o m ow ę p o lsk ą w sz k o ln ic tw ie 16) o ra z w d iece zji ełck ie j 17) w d ru g ie j ćw ie rci X IX w ie k u . P rz e d e w sz y stk im b o g a ty m a te r ia ł z teg o z a k re s u p o zo staw ił G u sta w G iz e w iu s z 18). D ru k a rn i p o lsk iej w E łk u p o św ię­ cili sporo m iejsca: J . S e m b r z y c k i19), F . K o c h 20). D a n e s ta ty s ty c z n e cz e rp ie m y z „ D e u ts c h e s S tä d te b u c h ” 2I) i „ O stp re u ssisc h e s S tä d te ­ b u c h ” 22). N ieco w iad o m o ści z a w ie ra w y d a w n ic tw o : „ W a rm ia i M a­ z u r y ” 23). S to su n k i m iejsco w e n a p rz e ło m ie X V III i X IX w ie k u n a ­ ś w ie tla ją listy T y m o te u sz a G izew iu sza do L u d w ik a B oro w sk ieg o 2i). B ard z o sk ąp o p rz e d s ta w ia się m a te r ia ł ilu s tr a c y jn y , d o ty czą cy E łk u . B ra k m ian o w icie s ta ry c h p la n ó w i sz ty c h ó w — z w y ją tk ie m

Ó A. L ucanus. P reu ssen s u ralter und h eu tiger Z ustand, L ötzen 1913. 5) H. F onk, D ie S tä d te und B urgen in A ltp reu ssen (O rdensgründungen in ihrer B ezieh u n g zu B o d en g esta ltu n g ), K ön igsb erg 1895.

6) M. T oeppen, G esch ich te M asurens, D anzig 1870; ten że, ü e b e r p reu ssich e L isch k en , F leck en und S tä d te, A ltp r e u ssisc h e M on atssch rift. Bd. IV, H. 1, 1867, 7) A . B o ettich er, B a u - und K u n std en k m ä ler der P ro v in z O stp reu ssen , H. V I, M asuren, K ön igsb erg 1856.

e) S ło w n ik G eograficzn y K ró lestw a P o lsk ieg o i in n ych k rajów sło w ia ń sk ich , i. II, W arszaw a 1881.

*) S ło w n ik G eograficzn y P a ń stw a P o lsk ieg o , w y d . St. A rnold, t. I, W ar­ szaw a 1939.

10) M. O rłow icz, Ilu stro w a n y p rzew od n ik po M azurach P ru sk ich i W arm ii, W arszaw a 1923, s. 85 — 88. ’

n ) W. K ętrzyń sk i, O lu d n ości p o lsk ie) w F ru siech n ieg d y ś K rzyżack ich , L w ó w 1882.

12) M. B ob k ow ska, P ruska p o lity k a szkolna na ziem iach p olsk ich w la ta ch 1793 — 1806, W arszaw a 1945.

13) E. M achholz, A ltp r e u sse n s la te in isc h e S ta d tsch u len im J. 1788. M itte ilu n ­ gen der L ittera risch en G esellsch a ft, M asovia 1910, s. 2.

14) F. H inz, B ild er a u s d er G esch ich te d es L yck er V o lk ssch u lw esen s, F estsch r. s. 35 — 42.

15) J. B rehm , D ie E n tw ick lu n g der e v a n g e lisc h e n V o lk sch u len in M asuren im R ahm en der G esa m ten tw ick lu n g der p reu ssisch en S ch u len , B ia lla (B iała P isk a) 1914, s. 204 i in.

1B) E. S u k e r to w a -B ie d r a w in a , W alka o m ow ę p olsk ą w szkołach na M a­ zurach w X IX i p oczątk ach X X w . K on feren cja P om orsk a 1954, W arsza­ w a 1951, s. 379 — 401.

17) E. S u k erto w a -B ied ra w in a , Z zagad n ień w a lk i o szk ołę p olsk a w d iecezji e łck iej w p ierw szej p o ło w ie X I X w ., Kom . M az.-W arm . 1958 nr 1 (59).

,8) (G u staw G izew iu sz), D ie p o ln isch e S p ra ch fra g e in P reu ssen , L eip zig 1845, ,e) J. S em b rzyck i, D ie L yck er E rzpriester Johann u. H ieron ym u s M a letiu s, A ltpr. M onatschr. 1888, s. 629 i nast.

20) F. K och, D er le tz te D ruck des L y ck er E rzp riesters Joh. M aletiu s, A ltpr. M onatschr. 1903, s. 4 8 1 — 486. B e ila g e 16 (druki).

2‘) D eu tsch es S täd teb u ch , herg. v o n E. K eyser, 1939. 22) O stp reu ssisch es S täd teb u ch , B a rten stein 1926.

2a) W arm ia i M azury, praca zb iorow a pod red. S t. Z a jch o w sk iej i M. K ie ł- c z e w sk ie j-Z a le sk ie j, P oznań 1953.

24) R. R eick e, B riefe v o n T im oteu s G ise v iu s an L u d w . E rnst B orow ski, A ltp r, M onatsschr. 1900, 1901, 1902.

p la n u G iesego o ra z w id o k u u K. H a rtk n o c h a 25). W iększość fo to g ra fii E łk u z k o ń c a X IX i p o czątk ó w X X w . z a w ie ra w sp o m n ia n a k sięg a p a m ią tk o w a . I. U K Ł A D PR Z E STR Z EN N Y M IA ST A EŁKU OD X V DO POŁOW Y X IX W IEKU A) Tło h isto ry c z n e Po ra z p ie rw s z y n az w ę E łk ( L y c k ) 26), za p e w n e p o ch o d zen ia b a ł- ty jsk ie g o , sp o ty k a m y n a p rz eło m ie X IV /X V w . p rz y o k a z ji b u d o w y w la ta c h 1398 — 1406 z a m k u n a w y sp ie d zisiejszeg o Jez io ra E łckiego przez k o m tu ra z B ałgi, U łry k a v. J u n g in g e n 27). Z a m e k sta n o w ić m iał p u n k t o p a rc ia za ró w n o w czasie w y p ra w n a L itw ę, ja k ró w n ie ż c z u ­ w ać s ta le n a d g ra n ic ą . Z am k iem i okolicą z ra m ie n ia w ład z k rz y ż a c ­ k ich z a w ia d y w a ł u rz ę d n ik , zw an y p ro k u ra to re m , p o d le g ły w sp o m ­ n ia n e m u p o w y ż e j k o m tu ro w i b a łg ijsk ie m u .

P la n m iasta Ełku w edł. G ieseg o (1826 — 1828)

W okół z a m k u w k ró tk im czasie osied lać się zaczęli koloniści, p o ­ chodzący z te r e n u M azow sza. O sad n ic y b o w iem n ie m ie c c y z a tr z y m y ­ w a li się p rz e w a ż n ie w sp o k o jn ie jsz y c h m iejsco w o ściach , w części za­ ch o d n iej P ru s , a dodać n a le ż y , że w p o c z ą tk a c h X V w. n a p ły w k oło

-25) Ch. H artknoeh, A lt und n eu es P reu ssen , F ran k fu rt, L eip zig 1684.

26) L. Z abrocki, N a zew n ictw o , W arm ia i M azury. P oznań 1953. „M iejscow a lu d n ość m ó w i Ł ek, „do Ł k a ”. Taką sam ą n azw ę n osi rzeka p rzep ły w a ją ca przez to m ia sto , źród łosłów tej n azw y jest p ochodzenia su d a w sk ie g o , m ie jsc o ­ w ość leży b o w iem na starym teren ie S u d a w ó w (Jaćw in gów ). P olsk a p ostać Ełk p o w sta ła z m iejsco w n ik a „w e Ł k u ”, z k tórego ow o „e” zaczęto u w ażać jako p rzy n a leżn e do sam ej nazw y; do rozłożonej w ten sposób p ostaci „w e Ł ku”, c z y li „w E łk u ”, dorobiono p ierw szy przyp ad ek — „Ełk”.

27) A. L u can u s, F reu ssen s u ralter und h eu tig er Z ustand, s. 99 i przyp. na s. ICO.

n istó w z N iem iec w y ra ź n ie sła b n ie . F a k t te n z a s łu g u je n a p o d k re ś ­ le n ie , g d y ż n a p ły w a ją c a p ó źn iej lu d n o ść m a z u rs k a n a d a E łk ow i n a d łu g ie w iek i c h a r a k te r m ia s ta p olskiego i stw o rz y zeń o śro d e k ż y c ia k u ltu ra ln e g o d la re g io n u M azur.

Z a h a m o w a n y m oże k lę sk ą g ru n w a ld z k ą n a p ły w lu d n o ści w z m a ­ ga się w n a s tę p n y c h la ta c h , skoro ju ż w r. 1425 w. m is trz P a w e ł v. R u s s d o rf lo k u je n a b rz e g u jezio ra, n a p o łu d n ie od za m k u , w ieś n a p ra w ie c h e łm iń sk im . L o k a to re m , a n a s tę p n ie p ie rw s z y m s o łty se m z o s ta je B artuseh. (B artosz) B rato m i, z p o ch o d z en ia p ra w d o p o d o b n ie M azow szanin. P rz y w ile j lo k a c y jn y n a d a je w si 48 ła n ó w (806 ń a ), z k tó ry c h 4, w o ln e od czynszu, o trz y m u je so łty s n a p ra w ie d zied zicz­ n y m , d a lsz e 4 — n a ty c h sa m y c h w a ru n k a c h — m a o trz y m a ć p rz y s z ły p roboszcz. Z p o zo stały c h łan ó w ch ło p i m a ją p ła c ić po u p ły w ie 12 la t w o ln iz n y po V2 g rz y w n y i 2 k u ry od ła n u . Z d a lsz y c h p a r tii d o k u ­ m e n tu w y n ik a , że obok ro ln ic tw a m ie sz k a ń c y E łk u za jm o w a ć się m a ją ry b o łó w stw e m , m y śliw stw e m , a zw łaszcza b a rtn ic tw e m , o k re ś ­ lono im bow iem d o k ła d n ie w a ru n k i w y k o n y w a n ia ty c h zaw od ów . P o d w z g lę d e m h a n d lo w y m w ieś z o sta je c a łk o w ic ie u z a le ż n io n a od z a m k u , k tó re m u m a s p rz e d a w a ć sw o je p ro d u k ty , a s ta m tą d k u p o w a ć to w a ry , ja k n p . sól, piw o, m ąk ę, p łó tn o . Do obo w iązk ó w o sied leń c ó w n a le ż y n a p r a w a z a m k u i ta m y koło m ły n a o raz — o ile zo stan ie z a ło ­ ż o n y fo lw a rk k rz y ż a c k i — koszen ie sian a. Do u p ra w n ie ń so łty sa w z a k re s ie sąd o w n ic tw a zaliczał się ró w n ie ż jeg o u d z ia ł w doch od zie z o p ła t sąd o w y c h . P o d o b n ie ja k w in n y c h w siac h n a p ra w ie c h e łm iń ­ sk im i t u ta j so łty s o b o w iązan y b y ł do słu ż b y w o js k o w e jz8).

W y b ó r m iejsca o k az ał się szczęśliw y, sk oro z a p e w n e w 10 la t p ó ź­ n ie j, te n ż e sam w. m is trz podnosi E łk do ra n g i m ia s ta , p o w ię k sz a ją c jeg o te r e n ty m sposobem do 102 łan ó w , z k tó ry c h 8 n a le ż y do so łty sa , 4 do proboszcza, 40 (ty ch n a d a n y c h jeszcze w r. 1425) z o sta je u w o l­ n io n y c h od czy n szu , a od p o z o stały c h 50 — m ieszc zan ie m a ją p łacić p o V2 g rz y w n y i 11 k u r od ła n u . P rz y p u sz c z a ln ie w te d y leż o trz y m a ł E łk p ra w o o d b y w a n ia ra z n a ro k ja r m a r k u 29).

Z n ie z n a n y c h n a m p rz y c z y n ro zw ó j o sad y zo stał w n a jb liż sz y c h la ta c h z a h a m o w a n y . W n e w n e j m ie rz e p rz y c z y n iła się do teg o w o jn a 1 3 -le tn ia (1 4 5 4 — 1466), w czasie k tó re j E łk zd o b y ły w o js k a po lskie. W r. 1454 zb u rzo n o zam ek . N a s k u te k z a w a rc ia p o k o ju to ru ń sk ie g o w 1466 r. E łk p o zo stał pod w ła d z ą Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o , le n n ik a P o lsk i i ro z w ija ł się b. w olno. O koło r. 1470 zb u d o w an o kościół p a r a ­ fia ln y 30), w r. 1483 o sad a o trz y m u je d o d atk o w o 65 ła n ó w pól i lasó w (łą c z n ie p o siad a 1.398 ha). W r. 1499 E lk z w a n y je s t je d y n ie w sią,

28) H. G ollub, L yck — 500 Jahre, F estsch rift, s. 9 i nast.; por. H orch, C hronik d er S ta d t L yck, s. 5 i n.

2B) N ie w iad om o, czy o r y g in a ł p r z y w ile ju d o ch o w a ł się, a jeśli tak, to g d zie się zn ajduje. J ed y n ie au top sja m ogłab y o sta teczn ie u sta lić, czy n ie m am y tu do cz y n ie n ia z fa lsy fik a te m . D ok u m en t b ow iem , w y sta w io n y przez w . m istrza P a w ła R u ssd orfa, nosi datę 1445 — cz y li 4 lata po a b d y k a cji i śm ierci jego w y s ta w c y . J eśli u w a ża ć go za a u ten ty k , to n a leży przyjąć jedną z dw óch h ipotez: a) dok u m en t został w y sta w io n y r z e c z y w iśc ie przez P. R u ssd orfa, ale z n ie z n a n y c h nam p rzyczyn nie został dokończony, k oń cow ą p a rtię d op isan o d op iero w r. 1445, b) p isarz o m yłk ow o u m ieścił: 1445 za m ia st 1435. — Por. G ollu b , L yck — 500 Jahre, s. 13; H orch, C hronik, s. 6; S ło w n ik geogr. Król. P o lsk . i innych..., t. II, s. 338.

30) H orch, C hronik, s. 11; W iśn iew sk i R., A u s der G esch ich te der e v a n ­ g e lisc h e n P farrk irch e zu L yck, F estsch rift, s. 24.

V/ k tó re j z n a jd u ją się kościół, k a rc z m a i szkoła, leżąca n a p rz e c iw c m e n ta rz a 31). W ty m też czasie lu d n o ść E łk u liczy około 600 osób 32).

P o s e k u la ry z a c ji P r u s w r. 1525 ks. A lb re c h t o d ry w a E łk od d ie­ c ezji w a rm iń s k ie j i o d d a je b isk u p o w i p o m eza ń sk iem u , zw o le n n ik o w i re fo rm a c ji, k tó rą zap ro w ad zo n o ta k ż e w E łk u , w ciąż zw a n y m jeszcze w sią. Z am e k , o d b u d o w a n y po r. 1497, s ta je się ob ecn ie sied zib ą u rz ę d ­ n ik a książęcego.

Z r. 1525 za ch o w a ł się fr a g m e n t p ro to k o łu p o sied zen ia sąd u ła w ­ niczego w E łk u , k tó re m u p rz e w o d n ic z y ł p ie rw sz y u rz ę d n ik k siążęcy , K rz y sz to f v. C zebicz. W s k ła d sąd u w eszli lu d zie p rz e w a ż n ie o n a z w i­ sk a c h p o lsk ich : B e rth u m il S ch o lts (sołtys), B a rte k R o stu ch , J o rg e T a rsc h , B re tu s c h S ch iffk a , M aczei K ru g e r (k arczm arz), G re g o r M u ­ ch a, M a rts c h in K ro ll, J a n L o re n to w ic z i J a n V ism a 33). T en u k ła d n aro d o w o ścio w y je s t a n a lo g ic z n y do s to su n k ó w p a n u ją c y c h w oko­ lic z n y c h w siac h i m a ją tk a c h , o czy m św iad czą ta k n az w y m ie jsc o ­ w ości, ja k i n a z w isk a ich w łaśc ic ieli 34).

W iek X V I, n a te re n ie P ru s w iek p o k o ju , je s t ró w n o c ześn ie o k re ­ se m n a jw ię k sz e g o ro z w o ju i ro z k w itu E łku, p rz e d e w sz y stk im n a p o lu sz k o ln ic tw a i p iśm ie n n ic tw a . W r. 1536 ks. A lb re c h t sp ro w a d za do E łk u zn a n eg o p isarz a i d ru k a rz a k ra k o w sk ieg o , J a n a z Sącza, k tó ry

W idok m. E łku w ed ł. H artknocha z r. 1684

Ä1) U rkunden über k irch lich e Orte und G eistlich e in M asuren vor der R efo r­ m ation , bearb. von dr L ied tk e, s. 244 i n.

3-) D eu tsch es S täd teb u ch , s. 79.

3:l) P ro to k o ll des S ch ö ffe n g e r ic h ts zu L yck vom 26. Sept., m itg. v. K. M acz- k ow sk i, s. 127 i n.

M) Por. M ü lv ersted t G. A ., Zur m a su risch en O rts- und A d elsk u n d e, s. 19 i nn.; tenże, D ie V a sa lle n -T a b e lle n u n d - R egister der H au p täm ter in M asuren, s. 24 i nn. Jeszcze w r. 1825 lu d n ość p o lsk a w pow . ełck im sta n o w i — w g s t a ty ­ styk i n ie m ie c k ie j — 89'Vo ogółu m ieszk a ń có w . Od tego też czasu d atu je się cią g ły jej spadek, k tóry d ochodzi do 12°/o w r. 1925, W arm ia i M azury, cz. II, s. 361.

n a n o w y m te re n ie p rz y ją ł n azw isk o „M a łe ck i” , z la ty n iz o w a n e p ó źn iej z w y c z a je m ó w c zesn y m n a „ M a le tiu s ” . Z o stał on a rc y p a s te r z e m w E łk u , ró w n o c ześn ie p ro w a d z ił je d n ą z trz e c h d r u k a r n i w P ru s ie c h , w y d a ją c książk i w ję z y k u p o lsk im . S y n jeg o , H ie ro n im , zo stał w 1546 r. r e k to r e m szkoły, założonej w E łk u p rz ez ojca, z ję z y k ie m w y k ła d o w y m p o lsk im i — p o d o b n ie ja k J a n — w y d a ł po p o lsk u sz e ­ r e g p ism re lig ijn y c h S5). W r. 1587 m a rg ra b ia J e r z y F r y d e r y k n a d a je sz k o le t y t u ł „szkoły p ro w in c jo n a ln e j” z u p ra w n ie n ia m i, k tó r e z e zw a­ la ją je j ab so lw e n to m n a w s tę p n a u n iw e r s y te t k ró le w ie c k i. W r. 1599 szk o lę tę sp o ty k a d a lsz y a w a n s — z o sta je szkołą k siążęcą, n a d z ó r zaś n a d n ią s p ra w u je w y d z ia ł filo zo ficzn y u n iw e r s y te tu k ró le w ie c k ie g o . W d a lsz y m ciągu g łó w n y m je j z a d a n ie m je s t k sz ta łc e n ie M azurów . C h a r a k te r te n u tr z y m u je o na jeszcze p rz e z d łu g i czas — ję z y k n ie ­ m ie c k i w y p ie ra ję z y k po lsk i b. pow oli. Jeszcze w r. 1802 w y k ła d a n o w n ie j ty g o d n io w o 10 godzin ję z y k a po lsk iego , k tó r y sk aso w a n o c a ł­ k o w icie d opiero w r. 1810. Z a c h o w y w a ła ona te ż s ta le pr aw o p rz y g o ­ to w y w a n ia do s tu d ió w w yższy ch , uczono ta m ję z y k a g re ck ieg o , łacin y o ra z h e b ra jsk ie g o . P o n ie w aż poziom n a u c z a n ia o b n iż y ł się, w r. 1813 p rz e p ro w a d z o n o re fo rm ę szk o ły i p rz e k sz ta łc o n o ją w czy sto n ie m ie c ­ k ie g im n a z ju m 36).

R ozw ój E łk u w X V I w. n ie o g ra n ic z a ł się b y n a jm n ie j do szk o l­ n ic tw a . W la ta c h 1547 — 1551 o d b u d o w an o n a n ow o kościół p a r a f ia l­ n y p o d w e z w a n ie m św . K a ta rz y n y . K a z a n ia w y g ła sz a n o ta m p o c z ą t­ k o w o ty lk o po p o lsk u . P ie rw sz e k a z a n ie n ie m ie c k ie o d było się V/ r. 1584. O d teg o czasu w y g ła sz a n o k a z a n ia n a zm ia n ę po p o lsk u i n ie m ie c k u . W połow ie X V I w . p o w s ta je ró w n ie ż sz p ita l, s p e łn ia ją c y w ó w c zas ro lę p rz e d e w sz y stk im p r z y tu łk u d la s ta rc ó w i n ie u le c z a ln ie c h o ry c h ; d o p iero w X IX w . p rz e k sz ta łc o n o go w s z p ita l w n o w o ­ c z e sn y m teg o słow a zn a cze n iu 37).

P o d sta w ą ek o n o m iczn ą d alszeg o ro z w o ju E łk u i o statec zn eg o n a ­ d a n ia m u c h a r a k te r u m ia s ta je s t p rz y w ile j ks. A lb re c h ta z r. 1560, u s ta n a w ia ją c y w E łk u ta r g ty g o d n io w y . N ied łu g o p ó ź n ie j, choć, n ie ­ s te ty , n ie w ie m y d o k ła d n ie k ied y , o trz y m u je m ia sto p ra w o o d b y w a ­ n ia 3 ja rm a rk ó w rocznie. O w z ro ście zn a cze n ia h a n d lo w e g o św iad czy m . in. zw ię k szen ie liczb y k a rc z e m z 24 w r. 1539 do 50 w k o ń cu X V I w . E łk le ż a ł b o w iem p rz y tra k c ie p ro w a d z ą c y m z M azow sza do K ró le w c a i W iln a. S to su n k o w o n ie w ie le w z ro sła liczb a m ie sz k a ń ­ c ó w — około r. 1600 je s t ich ty lk o m n iej w ięc ej 800. P ra w d o p o d o b n ie sp o w o d o w a ły to za raz y , k tó re w la ta c h 1559, 1563 i 1572 n a w ie d z iły m ia sto .

R o zk w it m ia s ta z a h a m o w a n y zo stał w p oło w ie X V II w . w czasie w o je n szw edzkich. W r. 1655 E łk za ję li S zw edzi, k tó rz y n a ło ż y li n a ń w y so k a k o n try b u c ję . W p a ź d z ie rn ik u 1656 r., po z w y c ię stw ie p o lsk im p o d P ro stk a m i, E łk zo stał z a ję ty p rzez n a je m n y c h T a ta ró w pod d o ­ w ó d z tw e m h e tm a n a G osiew skiego. M iasto sp lą d ro w a n o i spalono,

35) Zob. E. S u k erto w a -B ied ra w in a , W alka o m ow ę polską, s. 383.

30) E ock. G esch ich te des G ym n asiu m s, F estsch rift, s. 31; W arm ia i M azury, cz. II, s. 176. O proboszczach ełck ich , zw łaszcza zaś o obu M ałeckich , m ów i sz e ­ rzej W ł. C hojnacki w sw o je j pracy: Zbory p o lsk o -e w a n g e lic k ie w b. Prusach ■Wschodnich od X V I do X X w ., s. 331 i n.

37) D eu tsch es S täd teb u ch , s. 79; Horch, C hronik, s. 11 i n.; G o llu b FI., L yck — 500 Jahre, F estsch rift, s. 15.

lu d n o ść częściow o w y m o rd o w a n o , częściow o u p ro w a d zo n o w ja s y r. W p a r a f i i e łc k ie j p o jm a n y c h zostało 448 osób, śc ię ty c h 30, 1 u to p io n a i 1 p o w ieszo n a 3j). S tr a ty b y ły ty m d o tk liw sze, że w r. 1653 p rz e s z ła p rz e z m iasto z a ra z a .

A b y u m o żliw ić p o d źw ig n ięc ie się E łk u z ru in y , e le k to r F r y d e r y k n a d a je m ia stu w d n iu 23 V III 1669 r. n o w y p rz y w ile j. M ocą jeg o u sta n o w io n o c z w a rty ja r m a r k , w ład ze m ie jsk ie o trz y m u ją p ra w o s ą d o w n ic tw a w w a ż n ie jsz y c h s p ra w a c h i u d z ia ł w do cho d ach z k a r s ą d o w y c h . R ó w n o cz eśn ie s ta r a pieczęć m ie js k a ze sk ac ząc y m je le ­ n ie m z a m ie n io n a z o sta je n a n o w ą z w iz e ru n k ie m boga rz y m sk ie g o J a n u s a , „ s tró ż a d o m ó w i b ra m k r a j u ” . W sp o m n ian y p rz y w ile j u m o ż liw ia n a m ró w n ie ż bliższe p o zn a n ie sto su n k ó w , p a n u ją c y c h w m ieście. W y m ie n ia on b o w iem is tn ie ją c ą w E łk u g ie łd ę (K a u fh a u s), ła w y p ie k a rs k ie i rzeźn ick ie , k ra m y szew ców , k ra w có w , k o w a li i g a rn c a r z y o ra z 44 m istrz ó w — b ro w a rn ik ó w . W y d a n y zaś w n a s tę p ­ n y m ro k u , tj. w 1670, w ilk ie rz z a b ra n ia z a sia d a n ia w ra d z ie n ie -

N iem co m ( U n d e u ts c h e r ) 39).

W y z y sk a n ie n o w y c h u p ra w n ie ń u tr u d n ił o g ro m n y p ożar, k tó ry o g a r n ą ł ca łe m ia sto w r. 1688. S p ło n ą ł w te d y : kościół, 80 dom ów , r a ­

tu s z i b u d y n e k szk o ln y . W zw ią zk u z ty m p o w sta ł p ro je k t p rz e n ie ­ s ie n ia szk o ły do K ę trz y n a . P r o je k t n ie zo stał je d n a k z re a liz o w a n y .

2 herby m. Ełku: z r. 1513 i z r. 1669

D alsze la ta są o k re s e m w z ra s ta ją c e j sta g n a c ji, p o g łęb io n ej jeszcze p rz e z za ra z ę z la t 1709 — 1710, k tó ra p o ch ło n ęła p o n a d 1.000 o fia r. P o w o d u je to p o n o w n y s p a d e k liczby m ieszk a ń có w : w r. 1732 je s t ich ty lk o 1.053 (w ty m 521 m ężczyzn). W iększy w z ro st d a je się za u w a ż y ć w d a lsz y c h la ta c h : w r. 1775 m ieszk a ń có w je s t ju ż 1.810 (w ty m ty lk o 797 m ężczyzn), a w r. 1825 — 3.209.

Z w a ż n ie jsz y c h w y d a rz e ń X V III w . w y m ie n ić n a le ż y zało żen ie szk o ły m ie js k ie j w 1720 r., o tw a rc ie p ie rw sz e j a p te k i w 1764 r. W 1754 r. u ro d z ił się z n a n y h is to ry k L u d w ik B aczko (k tó ry z m a r ł

38) G. Chr. P isa ń sk i, N ach rich t von dem im Jahre 1656 g esch eh en en E in fa lle cier T artarn in P reu ssen , M itteil, der L itt. G es. M asovia 1901, s. 35 — 122.

S9) H. G ollub, L yck — 500 Jahre, F estsch rift, s. 15 i n.; Horch, C hronik, s. 6 i n.

ja k o p ro feso r u n iw e r s y te tu k ró lew ie ck ieg o w 1823 r.). U ję m n ie n a d z ie ja c h m iastecz k a o d b iły się u sta w ic z n e p rz e m a rs z e w o jsk r o s y j ­ sk ich w czasie w o jn y 7 -le tn ie j.

W r. 1800 p o w stało w E łk u p o lsk ie s e m in a riu m n a u c z y c ie ls k ie , przezn aczo n e d la p o lsk ie j m łodzieży z M azow sza, p rz y łą czo n e g o po o s ta tn im ro zb io rze do P ru s pod n azw ą: N o w e P r u s y W sc h o d n ie („ N e u -O stp re u s se n ” ). O rg a n iz a to re m i k ie ro w n ik ie m te j szko ły b y ł a rc y p re z b ite r ełcki, .T ym o teu sz G izew iusz, d o sk o n a ły z n a w c a ję z y k a polskiego, s tr y j G u s ta w a G izew iusza. S e m in a riu m u p a d ło po z a ję c iu P ru s p rz ez N ap o leo n a 40).

C iężkie czasy przech o d zili m ieszk a ń cy E łk u w o k re sie w o je n n ap o leo ń sk ich . Po z a ję c iu E łk u p rzez w o jsk a fra n c u s k ie w p o c z ą tk a c h 1807 r. lu d n o ść zm u szo n a zo stała do za p ła c e n ia p o n a d 7.000 ta la r ó w k o n try b u c ji. P o pow ro cie spod M oskw y w y g ło d zo n e , n iesz c z ę śliw e n ie d o b itk i a rm ii N a p o le o n a za w lek ły ró ż n e ep id em ie. T oteż k ie d y do E łku d n ia 14 sty c z n ia 1813 r. w k ro c zy ł car A le k s a n d e r I, w ita n y b y ł uro czyście i z e n tu z ja z m e m p rz y P o lsk ie j B ra m ie w n ad z ie i, że j e s t

on z w ia stu n e m u p ra g n io n e g o po k o ju .

P o w ita n ie cara A lek san d ra I w r. 1813 przy P o lsk ie j B ram ie

Po o sta te c z n y m z a k o ń cze n iu w o jn y na m iasto s p a d a ją k lęsk i ży ­ w iołow e. W la ta c h 1819, 1821 i 1822 sza le ją p o ż a ry , k tó re niszczą całą za b u d o w ę m ia sta (d lateg o też E łk ro b i w ra ż e n ie m ia sta X IX -w iec zn eg o — n ie m a ta m ża d n eg o w cześn iejsze g o z a b y tk u ). M iary zniszczeń d o p e łn ia ją ep id em ie c h o le ry : w la ta c h 1831 (przeszło 300 ofiar), 1837 (180 ofiar), 1844 (331), 1853 (382) i 1854. E p id e m ia z r. 1844 połączo n a b y ła z gło dem , w y w o ła n y m n ie s p o ty k a n y m d o tą d

40) M. B obkow ska, P ruska p o lity k a szkolna..., s. 79, 81 — 85, 156.

n ie u ro d z a je m . W r. 1845 p rz y b y ł do m ia s ta F ry d e r y k W ilh e lm IV, a b y n a w ła s n e oczy p rz e k o n a ć się o ro z m ia ra c h k l ę s k i 41).

B) P r z e m i a n y p r z e s t r z e n n e

M iasto E łk fa k ty c z n ie ro z w in ęło się d o p iero w X V I w. n a m ie jsc u d a w n e j w si o te j sa m e j n az w ie. P ołożone je s t ono m ięd zy J e z io re m E łc k im a rz e k ą E łk. F a k t p o w sta n ia m ia sta n a m ie jsc u d a w n e j w si n a d a ł m u c h a ra k te r y s ty c z n y , b ard zo rz a d k o sp o ty k a n y k s z ta łt. R oz­ ciąg n ę ło się ono, p o d o b n ie ja k p rz e d te m w ieś, w z d łu ż w sch o d n ie g o b rz e g u je z io ra i sk ła d a ło się w łaśc iw ie z je d n e j u licy , z w a n e j G łó w n ą (H a u p ts tra s s e , p o te m ces. W ilh elm a, dziś W o jsk a P o lsk iego ), o d łu ­ gości 1,7 k m , id ące j z p ó łn o cy n a p o łu d n ie . W części śro d k o w e j u lic a ro z sz e rz y ła się tw o rz ąc ro d z a j p lacu ry n k o w e g o . M iasto z d w ó ch s tro n o b la n e b y ło w odą, z dw óch p o zo stały c h otoczone p a lisa d ą , z b u rz o n ą w p o c z ą tk a c h X IX w . M u ró w obronnych, n ie po siad ało . Od s tro n y p ó łn o c n e j w io d ła do m ia sta B ra m a N iem iec k a, z w a n a ró w n ie ż G a rn ­ c a rs k ą (T ö p fere n d e). P rz y B ra m ie N ie m ie c k ie j zb ieg a ły się d ro g i p ro w a d z ą c e do G iżycka, O lec k a i O rzy sza. B ra m a P o lsk a z n a jd o ­ w a ła się u p o łu d n io w eg o ko ń ca E łk u n a d rz e k ą E łk. Do ul. G łó w n e j do ch o d z ił m o st zw odzony, łącz ący m ia sto z za m k ie m , p o ło żo n y m n a w y sp ie.

Z a m e k , z b u d o w a n y w la ta c h 1398 — 1408, z b u rz o n y w r. 1454, z o sta ł o d b u d o w a n y w k o ń c u X V w., n a s tę p n ie p rz e b u d o w a n y w X V II i X V III w . D o stęp u doń b ro n iły 2 b ra m y i 2 w a rto w n ie . S am za m e k b y ł ś re d n ie j w ielkości, u trz v m a n y p ie rw o tn ie w s ty lu g o ty c ­ kim . W e w n ą trz z n a jd o w a ła się w ie lk a sala, w k tó re j p a s to r z W y - ą tru c ia o d p ra w ia ł 2 ra z y do ro k u n a b o ż e ń stw a p ro te s ta n c k ie . P o d czas je d n e j ze w sp o m n ia n y c h p rz e ró b e k d o b u d o w a n o 1 sk rz y d ło . N a w y sp ie p oza z a m k ie m m ieściła się k a m la ria , s p ic h le rz e , sto d o ły i go­ rz e ln ia o ra z in n e z a b u d o w a n ia gospodarcze. Z a m e k b y ł p o czątk o w o sied zib ą p r o k u r a to r a k rz y żac k ie g o , n a s tę p n ie 7aś s ta ro s ty k sią ż ę ­ cego 42).

Z g o d n y ch u w a g i b u d y n k ó w w m ieście w y m ie n ić n a le ż y p rz e d e w s z y stk im kościół św . K a ta rz y n y , z b u d o w a n y p rz v ul. G łó w n e j ck . r. 1470, p ie rw o tn ie p ra w d o p o d o b n ie z d rz e w a . W la ta c h 1547 — 1551 z a s tą p io n y został m u ro w a n y m , s p ło n ą ł w r. 1651 ra z e m z b ib lio ­ te k ą k o ścieln ą i szko ln ą, led w o o d b u d o w a n y s p ło n ą ł zn ow u w r. 1688. R az je sz c z e o d b u d o w a n y , z a m k n ię ty zo stał w r. 1837 z o b aw y p rz ed ru n ię c ie m , zaś w r. 1840 od u d e rz e n ia p io ru n a s p ło n ę ła i w ieża. N a n ow o z b u d o w a n y w r. 1847, p o św ięc o n y zo stał w r. 1850. W r. 1870 o d b u d o w a n o w ieżę 43).

B ra k je s t w iadom ości o d ac ie i m ie jsc u b u d o w y p ie rw o tn e g o r a ­ tu sza. P rz y p u s z c z a ć n a le ż y , że z n a jd o w a ł się on koło k ościoła, a p o ­ w sta ć m u s ia ł w X V I w . W czasie p o ż a ru w r.. 1688 s p ło n ą ł d o szczęt­ nie, o d b u d o w a n o go d o p iero w r. 1745 i to n ie z b y t o k azale, sk o ro k o szty b u d o w y w y n io sły je d y n ie 638 ta la ró w . N ic w ięc d ziw n eg o, że w r. 1828 p om ieszczenia ra tu s z o w e z o sta ły p rz ez w ład z e b u d o w la n e

41) D e u tsc h e s S tä d teb u ch , s. 79 i п.; S ło w n ik G eogr. K ról. P olsk ., s. 349 i n.; S ło w n ik G eograficzn y P a ń stw a P o lsk ieg o , s. 1319 i n.

4'-) A. L u ca n u s, P reu ssen s, s. 99 i nn.

43) A. B o ettich er, B a u -u n d K u n std en k m ä ler der P rovin z O stp reu ssen , H. V I, s. 63.

17 K o m u n i k a t y

z a m k n ię te , a u rz ę d y m ie jsk ie u lo k o w an o w w y n a ję ty c h p r y w a tn y c h m ie sz k a n ia c h . N o w y ra tu s z w zn iesio n o w r. 1867 p rz y ul. ces. W il­ h e lm a n r 63 (obecnie W o jsk a P olskiego w p o b liżu kościoła).

N ie z n a n e je s t n a m ró w n ie ż p ie rw o tn e p o ło żen ie b u d y n k u szk o l­ n eg o , k tó ry sp ło n ą ł w r. 1688. N ie w iad om o ró w n ie ż , czy ju ż w te d y um ieszczo n o go p rz y u l. ces. W ilh elm a n r 63. W k a ż d y m b ą d ź ra z ie n a te j p a rc e li szk o ln ej w y b u d o w a n o w r. 1867 n o w y ra tu s z . S ale sz k o ln e p rz ez p e w ie n czas m ieściły się w d o m u s tra ż y p o ż a rn e j, z a m k n ię ty m ró w n ie ż w r. 1828 p rz ez w ła d z e b u d o w la n e 44). G im ­ n a z ju m ełck ie u k o ń cz y ł w r. 1829 zn a n y b o jo w n ik o polskość, G u s ta w G izew iu sz. S pędził on o k re s szk o ln y pod o p iek ą k re w n e g o , s u p e r - in te n d e n ta F r y d e r y k a T y m o te u sz a K rie g e ra , k tó ry p rz ez c a ły o k re s u rz ę d o w a n ia (do śm ie rc i w r. 1845) w alczy ! o ję z y k p o lsk i w szk o l­ n ic tw ie 4S). II. U K Ł A D PR Z E STR Z EN N Y M IA ST A EŁK U V/ O K R E SIE K A P IT A L IZ M U A) Tło h isto ry c z n e

O k re s k a p ita liz m u p rz y n o si m ia s tu w ie lk ą zdobycz, ja k ą je s t zało ­ ż e n ie d rc g że la zn y ch . D o ty ch c zas p ro w a d z iła z E łk u d ro g a b ita do K ró le w c a , a w r. 1856 zb u d o w an o ta k ż e szosę do W y s tru c ia p rz ez O lec k o — G ołd ap . N a p o łu d n ie zaś szosa p ro w a d z iła do G ra je w a

U l. G łów n a przed I w ojn ą św ia to w ą

w s tro n ę g ra n ic v p o lsk ie j. W d n iu 8 X II 1868 r. n a s tą p iło o tw a rc ie lin ii k o le jo w e j E łk — K ró le w ie c . Z azn aczy ć n a le ż y , że b y ła to je d n a z p ie rw sz y c h lin ii k o le jo w y c h , b u d o w a n y c h n a te re n ie P ru s W sch od

-4Jt K. M atthias. U n ser n eu es R ath au s, F estsch rift, s. 18.

4a) F. S u k e r to w a -B ie d r a w in a , Z zagad n ień w a lk i o szkołę p olsk ą w d iecezji e łc k ie j... K om u n ik aty M azu rsk o-W arm iń sk ie nr 1 (59) 1958, s. 62 — 68.

n ich , a z a ło ż en ie je j sp ow odow ane zostało s tra te g ic z n o -h a n d lo w y m położeniem E łk u w p o b i żu g ra n ic y ro sy js k ie j. B e zp o śred n ie p o łą ­ czen ie z g ra n ic ą E łk u z y sk a ł w r. 1371 p rz e z p rz e p ro w a d z e n ie lin ii k o lejo w ej do G ra je w a , n a s tę p n ie w r. 1879 do G ołdapi, do P isza w r. 1885, w re sz c ie k o le jk i w ą sk o to ro w e j do O rzy sza i s ą sie d n ic h m iejscow ości. W te n sposób E łk sta ł się w a ż n y m w ę złem k o lejo w y m , co m iało ty m w ięk sz e z n a cze n ie d la jego ro z w o ju , że u to w a ro w a n ie po re fo rm ie u w łasz cze n io w ej g o sp o d arstw ch ło p sk ich zw ięk szy ło w m ieście podaż p ro d u k tó w ro ln y c h . P o w y b u d o w a n iu w s c h o d n ie j lin ii k o lejo w ej o sied liło się w E łk u sześciu k u p có w zb ożow ych z K r ó ­ lew c a. R ó w n o cz eśn ie w zrosło z a p o trz e b o w a n ie n a to w a ry rz e m ie ś ln i­ cze i p rz e m y sło w e . W zw iązk u z p o w y ższy m E łk p rz e ż y w a w d ru g ie j p ołow ie X IX w . p o n o w n y ro z k w it ta k n a p olu go sp o d arczy m , ja k i k u ltu r a ln y m . P o tw ie rd z a to szybki w z ro st liczby m ieszk a ń có w i ta k , g d y w r. 1850 b y ło ich ty lk o 3.898, to w r. 1880 je s t ich ju ż 6.671, w r. 1910 — 13.428 (w ty m 7.302 m ężczyzn), w r. 1925 — 15.159, a w r. 1937 — 16.020 4b). Ł

P o w a ż n ą k lę sk ę d la E łk u p rz y n io s ły la ta I w o jn y św ia to w e j. E łk z n a la z ł się n a b e z p o śre d n ie j linii fro n tu , w o k re sie od 19 V III 1914 do 14 II 1915 r. p rz e ż y w a ł tr z y k r o tn ie o k u p a c ję ro s y js k ą . W czasie u s ta w ic z n y c h w a lk m iasto zo stało w d u że j części sp alo n e, lu d n o ść z a ś e w a k u o w a n a 47).

J a k ju ż w sp o m n ian o , u tw o rz e n ie w E łk u w ę zła k olejo w eg o w p ły ­ n ę ło d o d a tn io n a jeg o ro zw ó j gospodarczy . R o z b u d o w u je się t u t a j szyb ko p rz e m y sł, p o w sta ją ta k ie z a k ła d y , ja k fa b ry k i m aszy n , s k le ­ je k , k o n se rw , ta r ta k i, cegielnie, b ro w a ry , m ły n y , fa rb ia rn ia . R oz­ w ija się rzem iosło, k w itn ie h a n d e l. W zw iązk u z ty m w z ra sta

zapo-O gom y w id ok Ełku

trz e b o w a m e n a fach o w có w , co z ko lei po ciąg a za sobą ro zw ó j szk o l­ n ic tw a . P o w s ta je w ięc w r. 1910 szkoła rz em ieśln ic za, p rz e k s z ta łc o n a n a s tę p n ie w p rz e m y sło w ą , zaś w r. 1918 — szk o Ta h an d lo w a . O bie te szk o ły połączono w r. 1920 w szkołę zaw odo w ą. W r. 1902 r e a k ty w o ­

4G) D eu tsch es S tad teb u ch , s. 79; G ollu b H., L yck — 5CÖ Jahre, F e stsc h r ift, s. 16 i nn.

4‘) R ein b erger, D ie Fiussen in L yck, F estsch rift, s. 93 i nn.

w a n o se m in a riu m n au c z y c ie lsk ie . W r. 1920 d a w n ą szk olę m ie js k ą p odzielono n a 2 szkoły: m ęsk ą i że ń sk ą. Z czasem ta o s ta tn ia p o d n ie ­ sio n a z o staje do ra n g i liceum .

W E łk u ro z w ija się ru c h k u ltu ra ln o -s p o łe c z n y i w jeg o ra m a c h p o lsk o -n ie m ie c k a w a lk a o M azu ró w . O d b ija się to szczeg ólnie w y r a ź ­ n ie n a o d cin k u p ra sy . Ś w ia d e c tw e m teg o je s t czaso pism o „ P rz y ja c ie l L u d u Ł ę c k i” , w y d a w a n e p rzez W ilh elm a M enzla, n a u c z y c ie la g im ­ n a z ja ln e g o i d ru k a rz a , a re d a g o w a n e p rzez jeg o ucznia, z n a n e g o bo­ jo w n ik a o polskość M az u ró w , G u sta w a G izew iusza, w la ta c h 1842 — 1844. W k ońcu X IX w ie k u g ru p a lud zi p o stęp o w y c h zało ży ła r a d y ­ k a ln e pism o „G azetę L u d o w ą ” , re d a g o w a n ą p rz e z K a ro la i H u g o n a B a rk ó w i in. W y ch o d ziła ona w E łk u od 1 I 1896 do 1901 r.

W o d ró ż n ie n iu od p rz e ś la d o w a n e j p rzez w ład z e p ru s k ie с-raz g e r- m a n iz a to ró w p ra sy p o lsk iej — n ie m ie c k a p ra sa w ych odzi bez p r z e r ­ w y i bez przeszk ó d , p ocząw szy od r. 1840 (zw łaszcza „ L y c k e r Z e i­ t u n g ” ). Ze sto w a rz y sz e ń , d z ia ła ją c y c h n a te re n ie E łk u , w y m ie n ić trz e b a , założoną w r. 1896 p rz y w sp ó lu d z ie le K a ro la B ark eg o , M a z u r­ sk ą P a r tię L u d o w ą oraz zo rg an izo w a n y p rz ez W o rg itzk ieg o w cz asie p le b is c y tu p ro n ie m ie c k i M a su re n b u n d . N iem cz en iu się lu d n o ści s p r z y ja ł n ie w ą tp liw ie s ta c jo n u ją c y tu s ta le g a rn iz o n n ie m ie c k i. W y ­

n ik ie m te j ak c ji p ro w a d zo n ej z d u ż y m n a k ła d e m p ie n ię d z y i sił o ra z te rr o re m , b y ł r e z u lta t p le b is c y tu — za p rz y łą c z e n ie m do N iem iec p a d ło 8.339 głosów , do P o lsk i zaś ty lk o 7 48).

B) P r z e m i a n y p r z e s t r z e n n e

P rz e m ia n y p rz e s trz e n n e E łk u w d ru g ie j n o ło w ;e X IX w. zachodzą p rz e d e w sz y stk im pod p re s ją ro sn ą c e j w n ie z w y k le sz y b k im te m p ie liczb ie ludności. O czy w iście i a ko te^^n m ie sz k a ln y n ie w y s ta rc z a ju ż

B u d o w le z okresu m ięd zy w o jen n eg o

48) II. G ollub, L yck — 500 Jahre, F estsch rift, s. 16 i пп.; O stp reu ssisch es S tä d te b u c h , s. 121 i пп.; D eu tsch es S täd teb u ch , s. 80; W arm ia i M azury, cz. II,

u l. G łó w n a , p rz e m ia n o w a n a v/ czasie I w o jn y ś w ia to w e j n a u l. c e sa ­ rz a W ilh e lm a , od r. 1945 — ul. W ojska P olskiego. R o z e b ra n a z o sta je w ięc p a lisa d a , a m ia sto ro z w ija się p rz ed e w sz y stk im w k ie ru n k u d w o rc a k olejow ego, położonego n a w sch ó d od ul. G łó w n e j. S am a u l. G łó w n a , c ią g n ą c a się n a p rz e s trz e n i 1,7 k m i licząca 163 n u m e ry , z a c h o w u je sw ój d a w n y c h a ra k te r . W okolicy b. B ra m y N ie m ie c k ie j z n a jd u je się p ó łw y se p , n a k tó ry m d a w n ie j w y p a sa n o k o n ie (stąd n a z w a R o ssg a rte n ), w X IX w . p rz e k sz ta łc ił się on w m iejsce w y p o - cz y n k o w o -ro z ry w k o w e . O d c in e k ul. G łó w n e j m n iej w ięc ej do d z is ie j­ szej u l. W y lo to w e j s ta n o w ił p rz e d m ie śc ie g a rn c a rz y , w te j okolicy z n a jd o w a ła się te ż b ra m a m ie jsk a , a za n ią ro zp o czy n ało się w ła śc iw e m iasto . C zęść u l. G łó w n e j m ięd zy n r 34 i 42, w m ie js c u gdzie u lic a tw o rz y w z n ie sie n ie, zw an o d a w n ie j G ro b lą F ilozofów . Z części r y n ­ ko w ej u lic y p ro w a d z iła ul. Z am k o w a do m o stu , łączącego m ia sto z w y sp ą. N ielicz n e f r a g m e n ty z a m k u książęcego w c h ło n ię te z o sta ły p rz e z n o w y b u d y n e k , w którym , od r. 1888 m ieściło się w ięzien ie. D a ­ le j za z a m k ie m -w ię z ie n ie m b ie g ła szosa, w iodąca do P isza. W d a l­ szy c h p a r tia c h ul. G łó w n e j s p o ty k a m y je d y n ie k ilk a u liczek p ro w a ­ d z ą c y c h n a d b rz e g jezio ra. K o ń czy się zaś o na p rz y m oście n a d rz e k ą E łk, o fic ja ln ie z w a n y m G izew iusza (k u czci T y m o teu sza ), p o to czn ie zaś „ P o w o lib rü c k e ” . T am też z n a jd o w a ła się B ra m a P o lsk a.

W ro k u 1841 n ie op odal kościoła o d sło n ięty zo stał p o m n ik g e n e ­ r a ła G ü n te ra , k tó r y w r. 1788 p rz y b y ł n a czele p u łk u „T o w arz y sz ó w ” (do k tó re g o s k ie ro w y w a n o P o la k ó w z P ru s W scho dn ich, a p ó ź n ie j N ow ow sch o d n ich ). J a k o k o m e n d a n t E łk u sta c jo n o w a ł do r. 1795, p o ło ­ ż y ł d u ż e z a słu g i w ro z w o ju m ia sta 49). G ü n te r d b a ł o to, ab y jeg o ż o łn ierze uczęszczali n a p o lsk ie n a b o ż e ń stw a . P o m n ik jeg o z o sta ł u s u n ię ty w ro k u 1945.

W z ra sta ją c a w d ru g ie j po łow ie X IX w . lu d n o ść o sied lała się w z d łu ż trz e c h ulic, p ro w a d z ą c y c h do dw o rca. S ą to ulice: K ościuszk i (Y o rk stra sse , d a w n ie j M ü h le n s tra s se od w ia tra k a , k tó r y sp ło n ął około r. 1890), A rm ii C zerw o n ej (H in d e n b u rg s tra s s e , d a w n ie j B a h n h o f­ stra sse ) i A d a m a M ick iew icza (B ism a rc k stra sse , d a w n ie j K ra s k a - stra sse , p o te m N e u e stra sse ). W te n sposób p o w sta ł p ro s to k ą t, p o p rz e ­ c in a n y u lic a m i p o p rz ecz n y m i, w g ra n ic a c h k tó re g o zaczęła o sie­ d la ć się lu d n o ść, a le w p o cz ątk ach X X w. w iele jeszcze by ło p a rc e l p u sty c h . N a te re n ie , poło żo n y m za d w o rc em , p o w sta ła d z ie ln ic a d o m k ć w jed n o - i d w u ro d z in n y c h .

W la ta c h trz y d z ie s ty c h X X w. m iasto ro z w ija ło się w o kó ł n a jb liż ­ szych te re n ó w , p ołożo nych w okolicach w sp o m n ian eg o p ro s to k ą tu oraz b. B ra m y N iem iec k ie j.

O d n o śn ie p o ło żen ia w a ż n ie jsz y c h o b iek tó w u sta lić m ożn a, że p rz y ul. K ościuszki z n a jd o w a ł się n a jp ie rw b u d y n e k sz p ita la g a rn iz o n o ­ w ego, n a s tę p n ie u rz ę d u sk arb o w eg o o raz t a r t a k G a s p a ry ’ego. P rz y ul. A rm ii C zerw o n ej sk u p ia ły się b a n k i i u rz ęd y , h o te l o raz n ie k tó re in s ty tu c je h a n d lo w e . U lica ta p rz e z d łu g i czas za b u d o w a n a b y ła ty lk o w części, p rz y ty k a ją c e j do ul. G łó w n e j. P rz y ul. M ickiew icza m ieścił się s ta ry sz p ita l, sp ich rz e, ce g ie ln ie i re d a k c ja „ L y c k e r Z e itu n g ” . Z ab u d o w a te j u lic y trw a ła jeszcze w la ta c h trz y d z ie sty c h . P rz y p la c u 1 M aja, n ie g d y ś n a jp ię k n ie js z y m w E łk u (L o u isen p la tz )

49) M. O rłow icz, Ilu stro w a n y P rzew o d n ik s. 85; A. B oettich er; M asuren, s. 66. 261

m ieściły się w e w z n ie sio n y m w 1925 r. b u d y n k u m a g is tra t i s ta ro ­ stw o. P rz y ul. C ho p in a 4 z n a jd o w a ł się sta w , o b ec n ie o su szo n y i za b u d o w a n y 50).

W p o ró w n a n iu do in n y c h m ia s t b. P r u s W sc h o d n ic h E ik w y sz e d ł o b ro n n ą r ę k ą z d z ia ła ń w o je n n y c h w 1945 r. Z n iszczen ia n ie p r z e k ra ­ cz ają 25%. N ie m n ie j je d n a k p o ż a ry X IX w . i zn iszczen ia w o je n n e z r. 1914 p o zb a w iły E łk całk o w icie z a b y tk ó w . J e d y n y m r e lik te m przeszłości je s t k s z ta łt o b ecn ej ul. W o jsk a P o lskieg o, tj . d a w n e j ul. G łó w n e j.

O b e cn ie E łk ro z w ija się ja k o je d e n z w a ż n ie jsz y c h n a ty c h t e r e ­ n a c h o śro d k ó w p rz e m y s lo w o -k u ltu ra ln y c h , a ro z b u d o w a jeg o k o n ­ c e n tr u je się — rzecz z n a m ie n n a — w k ie ru n k u za d a w n ą B ra m ą P o lsk ą . W e w rz e śn iu 1958 r. p rz y ul. A rm ii C zerw o n ej u ro c zy ście o d sło n ię ty zo stał p o m n ik lu d ow ego p o e ty m a z u rsk ie g o , M ich ała K a jk i

P o m n i k p o e t y m a z u r s k i e g o M ich ała K a j k i

z O g ró d k a , sy n a ziem i e łc k ie j, w s e tn ą ro c zn icę jeg o u ro d z in . P o m n ik w y k o n a n y zo stał w e d łu g p ro je k tu a r t. rz e ź b ia rk i B. S w ity c z-W id ac- k ie j z O lsz ty n a . •