Kulak, Teresa
"Tropem spadkobierców Hakaty.
Antypolska działalność Bund
Deutscher Osten na Warmii i
Mazurach 1933-1939", Paweł Sowa,
Warszawa 1979 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 507-508
R e c e n z je i o m ó w i e n i a 5 0 7
P a w e ł S o w a , T r o p e m s p a d k o b i e r c ó w H a k a t y . A n t y p o l s k a d z i a ł a l n o ś ć B u n d D e u t s c h e r
O s t e n n a W a r m t t t M a z u r a c h 1933— 1930, W a r s z a w a 1979, M O N , s s . 177.
K siążka P a w ła Sow y o B und D eu tscher Osten (BDO), n ap is an a p rzy w spół p ra cy R yszarda Otello, m a c h a ra k te r szczególny. Z ostała o p a rta na m a te ria łach BDO, zn ajd u jący ch się od 1945 ro k u w posiadaniu P a w ła Sowy. Je s t to ko respondencja i okresow e spraw o zd an ia w ładz Z w iązku Niemieckiego Wscho du, m eld u n k i s y tu a cy jn e gestapo o rozw oju polskiego ru c h u narodow ego, ta jn e okólniki BDO i zarządzenia n a d p rez y d en ta oraz w ładz a d m in istracy jn y ch byłej prow in cji P ru s y W schodnie, dotyczące polskiej ludności W arm ii i M a zur. D oku m en ty te, niezw ykle ciekaw e, u k azu ją przez p ry z m a t p row incji k o n k re tn e funkcjo n o w an ie sy stem u politycznego III Rzeszy oraz rozm iary za angażow ania w ładz w w alce z ludnością narodow ości polskiej, z jej k u ltu rą , językiem i trad y cjam i, a także z jej stan em posiadania. „ P raca — ja k czyta m y w e w stępie — n ie p re te n d u je do g en eralnego om ów ienia ru c h u polskiego n a tere n ie W arm ii i M azur, lecz stan o w i sk ro m n y przyczynek do opracow ań historycznych n a te m a t w alk i nazistów z polskością n a te re n ie były ch P ru s W schodnich”. S kłada się z d w u części. W pierw szej przedstaw ione zostały fo rm y i m etody działalności w ładz BDO w południow ej części P ru s W schod nich w lata ch 1933— 1939, w d ru g iej części p ra cy zamieszczono w y b ó r do k u m en tó w BDO z tego okresu, p u b lik u jąc je zarów no w języku polskim (tłum. A. Kaśka), ja k też i w oryginale.
Z aletą om aw ian ej p racy jest pokazanie działalności BDO n a szczeblu pow iatow ym i w poszczególnych m iejscow ościach W arm ii i M azur, nadto w pow iązaniu z istn iejący m i tam kom ó rk am i adm inistracy jn y m i, p olicyjny m i i lo kalnym i o rg a n am i NSDAP. N a ty m tle z kolei u k azano rolę podsta wow ego czynnika w działalności BDO — m ężów zau fan ia (V ertrau en sm än ner). Było ich w każdej miejscowości po dwóch. P row adzili nie tylko d z ia ła l ność organizacy jn o -p ro p ag an d o w ą n a podległym im terenie, ale przede w szy stk im inw igilow ali m ieszkańców sw oich miejscowości.
A u to r d o k u m en tu jąc anty p o lsk ą działalność BDO, a k ce n tu je w niej g e r m anizację ludności W arm ii i M azur oraz przeciw działanie polskiem u rucho w i organizacyjnem u, ośw iatow em u i gospodarczemu. Jed n a k że obok tej dzia łalności antypolskiej, najisto tn iejszej dla w ładz BDO, szczególnie w rejonie narodowościow o niejednolitym , Z w iązek N iem ieckiego W schodu prow adził także działalność na rzecz w zm ocnienia aktyw ności i poczucia narodow o-po- litycznych celów i zadań w śród ludności niem ieckiej. Z tych też powodów w sp om niana w yżej inw ig ilacja k o n c en tro w a ła się n a ludności polskiej lub ujaw n ia jąc ej sw e zw iązki z polskością, ale nie pom ijała też Niemców, id en ty fik u ją c ich za k o n ta k ty z P o lak am i jak o „narodow o n iep e w n y c h ” (ss. 19, 59). Osiągnięciem p ra cy P a w ła Sow y jest u w y p u k len ie roli „mężów zau fa n ia ” i uszczegółowienie zakresu ich działalności w środow isku, w k tó ry m mieszkali. M echanizm działania BDO opierał się n a szpiegostw ie i d e la to r- stwie, a bezpośrednie zw iązki z policją i w ładzam i ad m in istrac y jn y m i po wodow ały, że ludność polska żyła w atm osferze zastraszenia i niepew ności. S w oistą w ym ow ę m ają frag m e n ty pracy, tra k tu ją c e o s p ra w a ch ekono m icznych ludności W arm ii i M azur. R ealizacja u sta w y z w rześn ia 1933 ro k u o „zagrodach dziedzicznych”, podobnie ja k kolonizacja w e w n ę trz n a w R ep u blice W eim arskiej czy akcja osadnicza Trzeciej Rzeszy, m iała określony cel polityczny. S ta w a ła się narzędziem w w alce z P olakam i, p rzeciw działała roz szerzaniu się polskiego sta n u posiadania. O dnotow ane w p ra cy in d y w id u
al-5 0 8 R e c e n z je i o m ó w i e n i a
ne losy ludzi, k tó ry m z racji pochodzenia narodow ego i p rzekonań w ładze odm aw iały n a b y w an ia lub sp ad k o b ran ia nieruchom ości i ziemi (ss. 42—50), ja k rów nież przedstaw ione tu ta j konsekw encje policyjnych dochodzeń z r a cji p re n u m e raty polskich czasopism, sk ła n ia ją do refleksji, że p rzyznaw anie się do polskości i ak ty w n e uczestnictw o w p ra ca ch Z w iązku Polaków w Niem czech, bądź też w innych o rg anizacjach polskich w ym agało w ielkiej cyw il nej odwagi, by nie rzec patetycznie — codziennego b o h aterstw a. N arodo wościowa p o lityka w ładz hitlero w sk ich m iała w P ru s ac h W schodnich i in n e skutki, ja k sztuczne podbijanie cen ziemi i nieruchom ości — stąd koniecz ność pow iększania państw o w y ch kred y tó w dla Niemców, aby m ogli je kupić, liczne um orzenia długów hipotecznych itp. Z tego w zględu Polacy zajm ujący się działalnością na polu gospodarczym i fin an so w y m m usieli z konieczności obniżać ceny oferow anych a rty k u łó w i usług, b y u trzy m ać niem ieckich k lie n tów, m imo ich in w ig ilacji i napom nień władz.
K siążka Sowy, bardzo in te res u jąc a w sw ej m ik rografii, gorzej w ypada, gdy A u to r w yk racza poza nią. Szczególnie n iefo rtu n n y pod w zględem fak to graficzn y m jest w stęp. Otóż nie m ożna zgodzić się z z aw a rty m w n im tw ie r dzeniem , że H a k ata pow stała w okresie K u ltu rk am p fu , gdyż te w ydarzenia dzieli 20 lat. T rudno znaleźć także zw iązek czasowy i m eryto ry czn y między polsko-niem iecką d e k la rac ją o n ieagresji a w ystąp ien iem Z w iązku M niej szości N arodow ych w N iemczech z analogicznej organizacji europejskiej, sko ro ten o statn i f a k t m iał m iejsce na 4 la ta przed M a chtübernahm e. M y lna jest także inform acja, że hitlero w cy protestow ali w Lidze N arodów „przeciwko rzekom ym prześladow aniom Niemców w Polsce” (s. 5), gdyż w październiku 1933 ro k u Trzecia Rzesza w y stąp iła z Ligi N arodów i to n ie z powodu s y tu acji p ra w n ej i politycznej narodow ości niem ieckiej w Polsce.
Do m an k am en tó w p racy należy zaliczyć tłu m aczenia w y b ra n y ch przez A u to ra dokum entów BDO. A by nie m nożyć zarzutów pozwolę sobie poruszyć tylko kilk a kw estii. P rzede w szystkim tłum aczenia n ie są dokładne, np. b ra k jest (s. 108) nazw y te a tru , a przecież b y ła znacząca („T reu d an k ” ) i zw iązana z pow ojenną h isto rią P ru s W schodnich. Tłum aczenia nie są też p opraw ne stylistycznie — np. ja k rozumieć „obróbkę p o w iatu O stró d a” (s. 115) w y ja ś nia dopiero tek st niem iecki n a ss. 148—149. Do kuriozów zaliczyłabym w ia domość ze s. 111 o „w ym ianie dzieci” zam iast w ysyłce (K inderverschickung — s. 144), ja k w y n ik a z kontekstu, n a kolonie, podobnie gdy P a ten s ch a fts arb a it tłum aczy się jak o „działalność rodziców chrzestn y ch ”. O rganizacje p a tro n a c kie „P a te n sc h afte n ” pow staw ały w Niemczech w k ońcu I w o jn y św iatow ej, a ich celem b y ła opieka Niemców z głębi Rzeszy nad m iejscow ościam i na całym pograniczu polsko-niem ieckim . Idea „ P a te n sc h afte n ” podobnie jak om aw iana i dokum en to w an a przez A u to ra działalność u św iad am iająco-pro- pagan d o w a z la t 1933—1939 została p rz ejęta przez BDO od organizacji re w i zjonistycznych, istniejących w czasach R epubliki W eim arskiej.
Teresa K u la k
K r o n i k a s z k o ł y p o l s k i e j го W o r y t a c h n a W a r m i i 1930—1939, W s t ą p i o p r a c o w a n i e T a d e u s z
F i l i p k o w s k i , Z y g m u n t L i e t z , O l s z t y n 1979, s s . 169, 3 n l b , O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h i m . W o j c i e c h a K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z t y n i e , R o z p r a w y i M a t e r i a ł y n r 69, W y d a w n i c t w o P o j e z i e r z e .
Okazałe w y d aw nictw o jest sześćdziesiątą dziew iątą pozycją „Rozpraw i M ateriałó w ” olsztyńskiego O środka B adań N aukow ych im. W. K ętrzy ń sk ie go- S k łada sie z obszernego w stęp u (ss. 5—47), fotokopii kro n ik i (ss. 49—120),
