Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu

skasowanych klasztorów trynitarzy

w zasobie Rosyjskiego Państwowego

Archiwum Historycznego w Sankt

Petersburgu

Hereditas Monasteriorum 4, 221-234

Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy

w zasobie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego

w Sankt Petersburgu

*

Kwerenda przeprowadzona w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt

Petersburgu (Российский государственный исторический архив) w dniach 21 VIII–

2 IX 2013 r. miała na celu stworzenie częściowego inwentarza ogólnego znajdujących

się w jego zasobie materiałów źródłowych, zarówno pisanych, jak i ikonograficznych,

związanych z trynitarzami, a dokładniej z klasztorami tego zakonu z terenu zaboru

ro-syjskiego, z wyłączeniem Królestwa Polskiego. Większość z nich – w Babinowiczach,

Be-resteczku, Brahiłowie, Brześciu Litewskim, Krzywiczach, Orszy, Rzyszczowie, Szumbarze

(do 1791 r. w Krzemieńcu), Teofilpolu, Trynitopolu (koło Wilna) i Witebsku – skasowano

w 1832 r.; domy zakonne w Kamieńcu Podolskim, Łucku i na wileńskim Antokolu zostały

zlikwidowane odpowiednio w latach 1842, 1850 i 1864. Ze względu na ograniczony czas

trwania kwerendy objęto nią tylko część związanych z trynitarzami jednostek

archiwal-nych. Dokonując ich wyboru (na podstawie repetytoriów M. Radwana i A. Sokolova

1

_oraz

inwentarza petersburskiego archiwum), autorka kierowała się swoimi zainteresowaniami

badawczymi, które koncentrują się na architekturze wzmiankowanego zakonu.

Zinwentaryzowane akta należą do następujących zespołów

2

_{: nr 821,}

Departa-ment Spraw Duchownych Obcych Wyznań MSW (Департамент Духовных Дел

Иностранных Исповеданий МВД); nr 822, Rzymskokatolickie Duchowne Kolegium

MSW (Римско-Католическая Духовная Коллегия МВД); nr 797, Kancelaria

Ober--prokuratora Synodu (Канцелярия Обер-прокурора Синода); nr 835, Plany

budow-lane i fotografie Synodu – kolekcja (Cтроительные планы и фотографии Cинода

* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.

1 M. RADWAN, Kościół katolicki w archiwach Departamentu Wyznań Obcych rosyjskiego MSW. Repetyto-rium, Lublin 2001 (= Католическая церковь в архивах департамента духовных дел иностранных

исповеданий МВД, отв. ред. M. C. РАДВАН, A. P. СОКОЛОВ, т. 1–5, Санкт-Петербург 2000–2001).

2 W niniejszym tekście rosyjskie terminy stosowane w archiwistyce zastąpiono ich polskimi odpowied-nikami: фонд – zespół, опись – dział, дело – jednostka aktowa.

– коллекция); oraz nr 1488, Plany i rysunki architektury cywilnej – kolekcja (Планы

и чертежи гражданской архитектуры – коллекция). W obrębie zespołu nr 821

kwerendą zostały objęte dwa działy: nr 125, Wydział Rzymskokatolicki

(dokumen-ty z lat 1800–1910, odnoszące się m.in. do spraw wyznania katolickiego w Rosji,

w tym majątku Kościoła rzymskokatolickiego, szkół i bibliotek), i nr 152, Kancelaria

metropolity Kościoła rzymskokatolickiego Cieciszowskiego (akta z lat 1827–1831

do-tyczące m.in. zakonów oraz majątku należącego do Kościoła i osób duchownych),

a także poddział nr XII, Dokumenty graficzne – plany budowlane, fotografie, mapy,

działu nr 150. Jeśli chodzi o zespół nr 822, najistotniejszy dla badaczy dziedzictwa

wytworzonego przez klasztory jest dział nr 11 – Wizyty kościołów i klasztorów – oraz

poddział Dokumenty rzymskokatolickich klasztorów zniesionych w 1832 r. działu nr

12. W zespole nr 797 jednostki aktowe związane z przedmiotem kwerendy

odnale-ziono w dziale nr 10, zawierającym akta spraw, których początek datuje się na rok

1840, w zespole nr 835 – w dziale nr 1 (Plany i rysunki cerkwi i cerkiewnych domów,

klasztorów, szkół, budynków Synodu, ziem klasztornych, domków leśnych i

cmenta-rzy), w zespole nr 1488 zaś– w dziale nr 2, zawierającym m.in. plany i rysunki

bu-dowli użyteczności publicznej z terenu guberni mohylewskiej.

Ujęte w inwentarzu źródła pisane można podzielić na trzy grupy:

– akta o proweniencji klasztornej – głównie akta sądowe i korespondencja;

– akta wizytacyjne;

– korespondencja wytworzona przez administrację państwową dotycząca kasat

po-szczególnych klasztorów i sposobu zagospodarowania pozostałych po nich

zabu-dowań.

Część akt należących do pierwszej grupy ma charakter ogólnozakonny. Są to

rapor-ty trynitarskich prowincjałów, o. Wiktora Centelewicza i o. Onufrego Białeckiego,

adresowane do Kaspra Kolumny-Cieciszowskiego, biskupa łuckiego, a następnie

ar-cybiskupa mohylewskiego, dotyczące bieżących spraw, takich jak zwołanie kapituły

prowincjalnej czy wprowadzenie w życie rozporządzeń metropolity (821-152-133

3

_).

W tej samej jednostce aktowej znajduje się korespondencja między o. Białeckim

a metropolitą oraz o. Józefem Czarneckim, przełożonym klasztoru w Rzyszczowie,

dotycząca murowanego kościoła klasztornego, wzniesionego w tej

naddnieprzań-skiej miejscowości w latach 1819–1829. Zwraca uwagę sporządzony przez o.

Czar-neckiego szczegółowy wykaz przychodów i rozchodów na budowę świątyni (k. 11

i 17). Lista darczyńców zawiera 157 nazwisk, a wysokość złożonych ofiar waha się od

0,5 do 10 tys. rb asygnacyjnych; w sumie zebrano 53 561 rb asygnacyjnych i 41 kop.

Pośród poniesionych wydatków figuruje honorarium architekta „za wydanie planu

i dozór roboty” w wysokości 506 rb. Fakt, że „dozorcy czyli pisarzowi do tej roboty”

zapłacono niewiele mniej – 420 rb – ilustruje znamienne dla ziem Rzeczypospolitej

zjawisko, jakim było wyższe cenienie wykonawstwa niż umiejętności projektowych.

3 Przyjęto następujący schemat zapisu sygnatur archiwalnych: numer zespołu - numer działu - numer jednostki aktowej.

Przejrzana została również większa część nieuporządkowanego zbioru akt

związa-nego z klasztorem trynitarzy w Orszy, podzielozwiąza-nego na 12 j.a. (822-11-877

а, б, в

_,

822-11-878

а, б, в, г, д, е, ж, з, и

₎

4

_{. Większość z nich zawiera dokumenty sądowe z lat 1784–1810}

dotyczące sporu o dobra Rosasna, toczącego się między trynitarzami orszańskimi

a księciem Franciszkiem Druckim Lubeckim i jego spadkobiercami. Pod sygnaturą

822-11-878

з

_{kryją się ponadto: dokument fundacyjny klasztoru trynitarzy w Orszy}

wydany przez Adama Władysława Sakowicza w 1714 r. (k. 13–18) oraz zapis z 1724 r.

w wysokości 20 tys. talarów uczyniony przez jego brata Kazimierza na budowę

muro-wanej świątyni (k. 36–37). Dobrodziej klasztoru, zakładając, że „fabryka” będzie trwać

pięć lat, zastrzegł z powyższej sumy 50 talarów rocznie na wynagrodzenie dla

nad-zorującego ją architekta.

Nieocenionym źródłem wiedzy na temat dziedzictwa materialnego i duchowego

wy-tworzonego przez klasztory, które po ich kasacie uległo częściowemu lub

całkowite-mu zniszczeniu, są akta wizytacji biskupich. Bardzo obszerna, licząca 17 kart „wizyta”

kościoła i klasztoru trynitarzy na Antokolu w Wilnie, sporządzona w 1856 r., uzupełnia

dotychczasowy stan wiedzy na temat czasu i zakresu inwestycji

remontowo-budow-lanych prowadzonych przez zakonników w pierwszej połowie XIX w. (822-12-3068,

k. 1–17v).

Dużą wartość poznawczą ma również akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy

w Kamieńcu Podolskim przeprowadzonej w 1839 r., czyli na trzy lata przed kasatą,

zawierający dokładny opis niezachowanego budynku klasztornego, o którego

wy-glądzie niewiele dotąd było wiadomo (822-12-1839, k. 301–316v).

Akta „wizyty” diecezji łuckiej z 1802 r. dostarczają nowych cennych informacji na

te-mat klasztoru szumbarskiego trynitarzy, chyba najbardziej enigte-matycznej placówki

tego zakonu – miała powstać dzięki zapisowi Franciszki Błędowskiej z Horobowskich

z 1724 r., który jednak zakwestionowali jej spadkobiercy. Ostatecznie zakonnicy

osied li w Krzemieńcu, skąd do Szumbaru przenieśli się dopiero w 1791 r. Opis

wznie-sionych wówczas drewnianych zabudowań oraz trudnej sytuacji materialnej ich

użyt-kowników odnajdujemy w rzeczonej „wizycie” (822-12-3, k. 574–580r).

W odtworzeniu chronologii budowy kościoła potrynitarskiego w Krzywiczach

po-mocny okazuje się akt wizytacji sporządzony w 1851 r., czyli blisko 20 lat po kasacie

tamtejszego klasztoru, z którego wynika, iż w owym czasie wieża świątyni nie była

jeszcze ukończona, a jej wnętrze nie posiadało dekoracji sztukatorskiej (822-12-3033,

k. 21r–26r).

Jeśli chodzi o dokumenty rzucające światło na okoliczności kasaty klasztorów

trynita-rzy oraz losy należących do nich budowli, zinwentaryzowano sześć jednostek

archi-walnych. Dla dwu z nich – sygn. 821-125-2843, O zamknięciu wileńskiego

antokolskie-go klasztoru za udział zakonników w polskim powstaniu 1863 r. i przekazaniu budynków

4 Jednostki aktowe o sygnaturach 822-11-878а, б, и _{nie zostały mi udostępnione; być może znajdują się}

w nich dokumenty odnoszące się do klasztorów trynitarzy w Babinowiczach i Witebsku, na co wskazuje ich wspólny tytuł w inwentarzu archiwalnym: Dokumenty odnoszące się do klasztorów orszańskiego, babi-nowickiego i witebskiego trynitarzy.

poklasztornych resortowi inżynieryjnemu, i 821-125-2839, O sprzedaży do rozbiórki

bu-dynków skasowanego klasztoru trynitarzy w Beresteczku, pokrótce

scharakteryzowa-nych przez T. Ciesielskiego

5

_{– został sporządzony inwentarz szczegółowy.}

Akta odnoszące się do kasaty klasztoru trynitarzy na wileńskim Antokolu informują

o przekazaniu jego gmachu na szpital wojskowy i kwatery dla oficerów oraz o

re-presjach wobec przełożonego o. Lucjana Gembickiego (sąd wojenny skazał go na

zesłanie do guberni permskiej, gdzie po rocznym pobycie w więzieniu miał żyć pod

nadzorem policyjnym). Pozostałych zakonników czasowo przeniesiono do

wileń-skiego klasztoru karmelitów bosych. W korespondencji między

generałem-guber-natorem a ministrem spraw wewnętrznych dotyczącej niszczejącego budynku

po-klasztornego w Beresteczku zwraca uwagę postawa pierwszego z urzędników, który

przestrzega, że w razie zawalenia się budowli może ucierpieć przylegająca doń

rzym-skokatolicka świątynia, będąca „wytwornym dziełem architektonicznym” („изящное

архитектурное произведение”). Plany przekazania gmachu Kościołowi

rzymskoka-tolickiemu, tudzież pomieszczenia w nim sądu pokoju i aresztu, nie zostały

zrealizo-wane – ze względu na zły stan techniczny został sprzedany do rozbiórki. Podobny los

spotkał w 1875 r. zespół architektoniczny trynitarzy w Teofilpolu, zrujnowany w

wy-niku pożaru w 1841 r. Uzyskany materiał przeznaczono na budowę prawosławnej

cerkwi (821-125-2853). Dawny klasztor trynitarski w Łucku w 1852 r. został

przebudo-wany na pułkowy lazaret, a pięć lat później zaadaptoprzebudo-wany na siedzibę sztabu dywizji

(821-125-2850). W gmachu po trynitarzach witebskich w 1849 r. urządzono przytułek

dla sierot (797-10-27480). Orszańska świątynia zakonu w 1841 r. została

przekształco-na w prawosławną cerkiew parafialną (797-10-27483).

W zasobie archiwum znajdują się rysunki inwentaryzacyjne następujących obiektów

architektonicznych wzniesionych dla trynitarzy: klasztoru w Beresteczku – rzuty

po-ziome i widok elewacji frontowej (821-125-2839, k. 11–12); kościoła i klasztoru w

Bra-hiłowie – rzuty poziome i widoki elewacji (821-150-556); kościoła w Witebsku – rzut

poziomy i widok fasady (835-1-764); klasztoru trynitarzy w Orszy – rzut poziomy i

wi-dok elewacji (1488-2-742).

Przeprowadzona kwerenda stanowi wstęp do szerzej zakrojonych badań

archiwal-nych, których celem będzie stworzenie pełnego inwentarza źródeł związanych z

za-konem trynitarzy znajdujących się w zasobie archiwum w Sankt Petersburgu.

5 T. CIESIELSKI, Sprawozdanie z kwerendy w Sankt Petersburgu w dniach 20 VIII–1 IX 2012 r., „Hereditas Mona-steriorium”, 1, 2012, s. 397.

In

w

en

tar

z ma

teriałó

w źr

ódło

w

y

ch do dziejó

w skaso

w

an

y

ch k

lasztor

ó

w tr

ynitar

zy

w zasobie Rosyjsk

iego P

aństw

o

w

ego A

rchiwum Histor

y

cznego w S

ankt P

etersbur

gu

Tabela 1. Źr

ódła pisane

Lp . Miejsco w ość Zakr es czaso w y Sy gna tura Ję zyk Tytuł polski Numer k ar ty U w agi 1 ogólne , B er est eczk o, Kamieniec P odolski, Rz ysz cz ów , Szumbar 1822–1831 821-152-133 polski, łaciński Rapor ty pr owincjałó w i ró żn ych c złonk ów za ko nu tr ynitarzy 1–18 in w en tar z sz cz egóło w y – zob . tabela 2 2 Ber est eczk o zob . t eż nr 1 1802 822-12-3 polski Akt wizytacji k ościoła i kla szt oru tr ynitarzy w B er est ec zk u 566–572r 3 Ber est eczk o zob . t eż nr 1 1859–1883 821-125-2839 rosyjski O sprz edaży do r ozbiórki gmach u sk aso w anego kla szt oru ber est eckiego [tr ynitarzy] w p[o wiecie] dubieńskim, w guberni w ołyńskiej 1–32 in w en tar z sz cz egóło w y – zob . tabela 3 4 Br ahiłó w 1825 822-12-2934 polski Akt wizytacji k ościoła par afialnego w Br ahiło wie 348–351r 5 Br ahiłó w 1839 822-12-2936 polski Akt wizytacji k ościoła par afialnego w Br ahiło wie 1181–1200v wiz yta k ościoła par afialne -go za wier ająca informacje nt . k ościoła i klaszt oru tr ynitar zy pr zekazan ych w 1832 r . K ościoło wi gr eck oka tolickiemu 6 Br ześć Lit ewski 1798 822-12-2945 polski Ra po rt st an u k la sz to ru i kościoła X X T rynitarzy Brz eskich 368–369v 7 Kamieniec P odolski zob . t eż nr 1 1825 822-12-2934 polski Akt wizytacji k ościoła i kla szt oru tr ynitarzy w K amieńcu P odolskim 352–354v 8 Kamieniec P odolski zob . t eż nr 1 1839 822-12-2936 polski Akt wizytacji k ościoła i kla szt oru tr ynitarzy w K amieńcu P odolskim 301–316v 9 Kr zy wicz e 1851 822-12-3033 rosyjski

Akt wizytacji rzymsk

ok at olickiego k ościoła par afialnego w K rz yw ic za ch 21r–26r 10 Łuck 1802 822-12-3 polski Akt wizytacji k ościoła i kla szt oru tr ynitarzy w Ł uck u 591–595v 11 Łuck 1831 822-12-1852 polski Akt wizytacji k ościoła i k la sz to ru X X T ry ni ta rz ów Ł uc ki ch za ro k 1 83 1 1–6v 12 Łuck 1850–1860 821-125-2850 rosyjski O

zamknięciu łuckiego kla

szt oru [tr ynitarzy] w guberni w ołyńskiej i prz ek az aniu jego z abudo w ań r esor to wi w ojsk ow em u 1–36 13 Mołodeczno 1851 822-12-3033 rosyjski

Akt wizytacji rzymsk

ok at olickiego k ościoła par afialnego w Mołodec znie 47r–49v 14 O rsza 1678–1811 822-11-878 з rosyjski, polski Dok ument y odnosz ąc e się do kla szt oru tr ynitarskiego w Orszy 1–99 luz y 15 O rsza 1784–1790 822-11-877 a polski Dok ument y odnosz ąc e się do kla szt oru tr ynitarskiego w Orszy 1–90 luz y, r ównie ż druki

Lp . Miejsco w ość Zakr es czaso w y Sy gna tura Ję zyk Tytuł polski Numer k ar ty U w agi 16 O rsza 1806 822-11-878 в rosyjski, polski Dok ument y odnosz ąc e się do kla szt oru tr ynitarskiego w Orszy 1–85 luz y 17 O rsza 1806 822-11-878 г rosyjski, polski Dok ument y odnosz ąc e się do kla szt oru tr ynitarskiego w Orszy 1–70 luz y 18 O rsza 1807–1809 822-11-878 д ro sy js ki , r os yj sk i tr anskr ybo w an y Dok ument y odnosz ąc e się do kla szt oru tr ynitarskiego w Orszy 1–119 luz y 19 O rsza 1810 822-11-878 е rosyjski Dok ument y odnosz ąc e się do kla szt oru tr ynitarskiego w Orszy 1–79 luz y 20 O rsza 1810 822-11-878 ж ro sy js ki , r os yj sk i tr anskr ybo w a-ny , polski Dok ument y odnosz ąc e się do kla szt oru tr ynitarskiego w Orszy 1–74 luz y 21 O rsza 1840–1841 797-10-27483 rosyjski O prz ekształc eniu w m. Orszy tr ynitarskiego k la szt oru w pr aw osławną cerkiew par afialną 1–25 Rz ysz cz ów zob . nr 1 22 Szumbar _zob. t eż nr 1 1802 822-12-3 polski Akt wizytacji k ościoła i kla szt oru tr ynitarzy w Szumbarz e 574–580r 23 Teofilpol 1802 822-12-3 polski Akt wizytacji k ościoła i kla szt oru tr ynitarzy w T eofilpolu 581–589r 24 Teofilpol 1854–1875 821-125-2853 rosyjski O ściąganiu od r óżn

ych osób długó

w w obec t eofilpolskiego kla szt oru [tr ynitarzy] w star ok onstant yno wskim p[o wiecie], w guberni w ołyńskiej i o prz ek az aniu z abudo w ań t ego kla szt oru Minist erst wu D óbr P ańst w ow ych w celu ich prz ebudo w y na c erkiew pr aw osławną 1–36 25 Tr ynit opol 1798 822-12-2945 polski W edle uk azu Prz eświetnego R-K go Just yc . C ollegii D epar tamentu od kla szt oru tr yn ito po ls ki eg o X X. Tr yn ita rz ów ra po rt 365–366v 26 W ilno -A nt ok ol 1798 822-12-2945 polski W edle uk azu Prz eświetnego R-K go Just yc . C ollegii D epar tamentu od kla szt oru an to ko ls ki eg o K si ęż y T ry ni ta rz ów ra po rt 361–364r 27 W ilno -A nt ok ol 1856 822-12-3068 rosyjski Akt wizytacji k ościoła i kla szt oru tr ynitarzy w W ilnie na Ant ok olu 1–17v 28 W ilno -A nt ok ol 1864–1872 821-125-2843 rosyjski O

zamknięciu wileńskiego ant

ok olskiego kla szt oru z a udział z ak onnik ów w polskim po wstaniu 1863 r. i prz ek az ani u budynk ów pokla szt orn ych resor to wi inżynier yjnem u 1–3 in w en tar z sz cz egóło w y – zob . tabela 4 29 W itebsk 1840–1849 797-10-27480 rosyjski O adaptacji k ościoła sk aso w anego wit ebskiego tr ynitarskiego kla szt oru na c er kiew pr aw osła wną dla przytułk u dla dzieci, kt ór y ma z ostać urz ądz on y w zabudo w aniach kla szt orn ych, i o w yz na cz eni u ź ró dł a u tr zy m an ia dla t ej c erkwi 1–7

Tabela 2. S

y

g

n. 821-152-133,

Rapor

ty pr

o

wincjałó

w i

r

ó

żn

ych członk

ó

w zak

onu tr

ynitar

zy

Lp . Miejsco w ość Da ta Nada w ca Adr esa t Tr eść Numer k ar ty U w agi 1 kar ta t ytuło w a: Rapor ty pr owincjałó w 1827–1831 1r 2 ogólne 9 XI 1827 pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. W ikt or Cen telewicz bi sk up łu ck i i ż yt om ie rs ki Kasper K olumna-Ciecisz owski pr

owincjał informuje o zast

oso w aniu się do r óżn ych ro zpor ządz eń biskupa 2r–3v k. 3 – k oper ta 3 ogólne 6 II 1829 pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. W ikt or Cen telewicz ka no ni k k at ed ry łu ck ie j ks . Stanisła w W rocz yński pr owincjał , na pr ośbę ar cybiskupa moh ylewskiego , podaje naz wiska znan ych mu osób z ar chidiec ezji moh ylewskiej odznaczając ych się „nauką i dobr ym ob yczajem ”; po zosta wia dec yzji ks . W rocz yńskiego , zar ządzając ego kanc elarią metr opolit y, pr zekazanie mu t ych informacji 4r–5v k. 5 – k oper ta 4 ogólne 23 II 1822 ar cybiskup moh ylewski Stanisła w B ohusz Siestr zeńc ewicz tr ynitar z o . Kar ol Z ubr zy cki zgoda na sekular yzację zak onnika o . Kar ola Zubr zy ckiego 6 łacina 5 16 III 1829 – pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. W ikt or Cen telewicz pot wier dz enie otr zymania od pr owincjała wiadomości o ducho wieńst wie 7r 6 spis ducho wn ych z ar chidiak ona tu kijo wskiego 8r 7 ogólne 8 V 1829 pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. W ikt or Cen telewicz ar cybiskup moh ylewski Kasper K olumna-Ciecisz owski pr

owincjał informuje o zbliżając

ym się t erminie kapituły pr owincjalnej , z w oły w anej zgodnie z usta w oda wst w em zak onu c o tr zy la ta 9r 8 Rz ysz cz ów 25 V 1829 pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. W ikt or Cen telewicz ar cybiskup moh ylewski Kasper K olumna-Ciecisz owski pr owincjał informuje , ż e zgodnie z polec eniem ar cybi-skupa nakazał pr zeło żonemu klaszt oru r zysz cz owskie -go poświęcić no w o w ybudo w an y k ościół 10r 9 Rz ysz cz ów 29 V 1829 pr zeło żon y klaszt oru r zysz cz owskiego o. Jó zef C zarnecki ar cybiskup moh ylewski Kasper K olumna-Ciecisz owski pr ośba o zgodę na pr zeniesienie nabo żeńst w a z e sta-rego do no w o w ybudo w anego k ościoła w Rz ysz cz owie 11r 10 Rz ysz cz ów 8 V 1829 pr zeło żon y klaszt oru r zysz cz owskiego o. Jó zef C zarnecki pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. O nufr y Białecki w ykaz pr zy chodó w i r oz chodó w na mur ow an y k ościół w Rz ysz cz owie 12 cd . – k . 17r 11 ogólne 9 X 1829 pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. O nufr y Białecki ar cybiskup moh ylewski Kasper K olumna-Ciecisz owski pot wier dz enie otr zymania r ozpor ządz enia nakazując ego w pr zypadku w ykr ocz eń pr ofesó w „be z nader w ażn ych pr zy cz yn ” nie podejmo w ać osta tecznej dec

yzji o ich usunięciu z zak

onu

be

z upr

zedniej k

onsultacji z władzami diec

ezjaln

ymi

Lp . Miejsco w ość Da ta Nada w ca Adr esa t Tr eść Numer k ar ty U w agi 12 ogólne 1 XII 1829 pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. O nufr y Białecki ar cybiskup moh ylewski Kasper K olumna-Ciecisz owski informacja o pr zyjęciu do wiadomości r ozpor ządz enia dot ycząc ego pr ofesji w 22. r oku ż ycia 14 13 Rz ysz cz ów 26 II 1830 pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. O nufr y Białecki ar cybiskup moh ylewski Kasper K olumna-Ciecisz owski pr owincjał odwiedził Rz ysz cz ów , gdzie do uk ończ o-nego k ościoła 8 IX 1829 wpr ow adz ono nabo żeńst w a; pr osi, w imieniu pr zeło żonego klaszt oru o . C zarnec-kiego , o zgodę na r oz ebr anie star ego , dr ewnianego kościoła i spr zedaż dr ewna; uz yskane pieniądz e zostałyb y pr ze znacz one na or gan y 15r 14 Rz ysz cz ów 5 III 1830 ar cybiskup moh ylewski Kasper K olumna-Ciecisz owski pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. O nufr y Białecki ar cybiskup w yr aża zgodę na r ozbiórk ę star ego k ościoła w Rz ysz cz owie pod w arunkiem, ż e dr ewno z ostanie spr zedane na kaplic ę, c

erkiew albo dom dla r

odzin y chr ześcijańskiej , „ ale nie Ż ydom ani chr ześcijanom na nie pr zyst

ojne jakie budo

wle , albo wiem ścian y były k onsekr ow ane ” 16r 15 Rz ysz cz ów 8 V 1829 pr zeło żon y klaszt oru r zysz cz owskiego o. Jó zef C zarnecki pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. O nufr y Białecki ciąg dalsz y w ykazu pr zy chodó w i r oz chodó w na mur ow an y k ościół w Rz ysz cz owie 17r u dołu k omen-ta rz : „ Ta ką

wiadomość podpisuję 20 maja 1829 x. Jó

zef Czarnecki ” 16 Szumbar , Kamieniec P odolski, Ber est eczk o 23 III 1831 pr owincjał zak onu tr ynitar zy o. O nufr y Białecki ar cybiskup moh ylewski Kasper K olumna-Ciecisz owski informacja o w ysłaniu zak onnika o . P iotr a Ja w orskiego z klaszt oru w Szumbar ze do Kamieńca P odolskiego i o . Nepomuc ena Sz yszkiewicza z B er est eczka do Szumbaru 18r

Tabela 3. S

y

g

n. 821-125-2839,

O

spr

zedaż

y do r

o

zbiórk

i gmachu sk

aso

w

anego k

lasz

toru ber

esteck

iego

[tr

ynitar

zy] w

p[

o

wiecie] dubieńsk

im, w

guberni w

ołyńsk

iej

Lp . Da ta Nada w ca Adr esa t Tr eść Numer k ar ty U w agi 1 13 VI 1859 ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor minist er spr aw w ewnętr zn ych Pismo w spr awie opusz cz onego gmachu da wnego klaszt oru tr ynitar zy w B er est eczku . Budynek klaszt orn y w 1839 r . pr zesz

edł pod zar

ząd D epar tamen tu W ojsk ow ego MSW . Po wstał w ów czas pr

ojekt jego adaptacji na siedzibę sztabu ba

talionu i r ot y linio w ej pułku piechot y, do cz

ego jednak nie doszło z po

w odu br aku śr odk ów . Z biegiem la t opusz cz on

y gmach popadł w ruinę: na mur

ach poja

wiły się liczne pęknięcia, a pr

ze z dziur aw y dach w oda docier ała na w et do pomiesz cz eń par teru . D o uż ytku nada w ało się

zaledwie kilka izb

, z kt

ór

ych dwie zajmo

w ał wikar y r zymsk oka tolickiego (potr ynitar-skiego) k ościoła. Gener ał-guberna tor pr zestr zega, ż e w pr zypadku za w

alenia się

klasz-tornego gmachu ucierpi pr

zylegając y doń k ościół , kt ór y naz yw a „ w yt w orn ym dziełem ar chit ekt oniczn ym ” („изящное ар хит ек турное произведение”). D or adza odspr zedanie zrujno w anej budo wli K ościoło wi r zymsk oka tolickiemu . 1r–3v 2 8 VII 1859 minist er spr aw w ewnętr zn ych ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor Minist er godzi się na spr

zedaż budynku poklaszt

ornego par afii r zymsk oka tolickiej w B er est eczku pod w arunkiem, ż e jej pr obosz cz w ykaż e, iż posiada śr odki na jego remon t. P

rosi o informację o finale spr

aw y. 4r–5v 3 19 XII 1861 ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor minist er spr aw w ewnętr zn ych Gener ał-guberna tor z obo wiązuje się pr zekazać informacje na t ema t sytuacji budynku poklaszt ornego , kiedy t ylk o otr zyma je od nacz elnika w ołyńskiej guberni. 6 4 24 II 1862 minist er spr aw w ewnętr zn ych ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor Minist er pr osi o informacje na t ema t wsz ystkich skaso w an ych k ościołó w i klaszt or ów rz ymsk oka tolickich z t er

enu zachodniej guberni, w t

ym klaszt oru ber est eckiego , ab y móc w ydać r ozpor ządz enie k ońc ow e. 7 5 14 III 1862 ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor D epar tamen t Spr aw D ucho wn ych Minist erst w a Spr aw W ewnętr zn ych Br ak wiadomości na t ema t klaszt oru ber est eckiego od nacz elnika w ołyńskiej guberni. Gener ał-guberna tor w ysłał mu ponaglenie i z obo wiązał się do pr zekazania informacji, kiedy t ylk o je otr zyma. 8 6 25 III 1862 ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor minist er spr aw w ewnętr zn ych Gener ał-guberna tor otr zymał nast ępując e informacje od nacz elnika w ołyńskiej guberni pochodząc e od episk opa tu łuck o-ż yt omierskiego: par afia ber est

ecka nie dysponuje śr

od-kami na r emon t k ościoła, ale hr . W ikt or W itosła wski, właściciel B er est

eczka, jest got

ów pr zepr ow adzić go własn ym sumpt em i udost ępnić odno wione pomiesz cz enia ducho wieńst wu par afialnemu . Nacz elnik r adzi pr zystać na t ę pr opo zy cję pod w arunkiem, ż e W itosła wski pr zedsta wi sw oje z obo wiązania na piśmie . 9r–10v 7 [1862] Rysunki pomiar ow e: r zut po ziom y ob ydwu k ondy gnacji gmachu da wnego klaszt oru tr ynitar zy w B er est eczku , fasada skr zy dła fr on to w ego . 11r , 12r

Lp . Da ta Nada w ca Adr esa t Tr eść Numer k ar ty U w agi 8 1 VII 1862 D epar tamen t Spr aw D ucho wn ych Minist erst w a Spr aw W ewnętr zn ych ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor Pr

zed podjęciem dec

yzji w spr

awie gmachu poklaszt

ornego nale ży sk onsult ow ać się z władzą w ojsk ow ą, pod kt ór ej zar ząd z ostał pr zekazan y w 1839 r . P rośba o dokładn y rapor t na t ema t zabiegó w hr . W itosła

wskiego o kupno budynku

. 13 9 7 VIII 1862 D epar tamen t Spr aw D ucho wn ych Minist erst w a Spr aw W ewnętr zn ych ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor Pr ośba o informację , na c o hr . W itosła wski chc e pr ze znacz yć większą cz ęść budynku , sk or o zamier za w yr emon to w ać go w całości. 14r–15r 10 20 I 1863 ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor minist er spr aw w ewnętr zn ych W z wiązku z pismem z 7 VIII 1862 gener ał-guberna tor pr zesyła pismo hr . W itosła wskiego z 16 IX 1862, w kt ór ym t en w

yjaśnia, w jaki sposób zamier

za

w

yk

or

zystać gmach poklaszt

orn y. 16r 11 16 IX 1862 hr . W ikt or W itosła wski komornik tr zeciego ob w odu dubieńskiego po wia tu Hr . W itosła wski deklaruje , ż e jeśli z ostanie mu oddan y cały budynek wr az z pr zynale żno -ściami, ur

ządzi w jego mur

ach plebanię or az, w pr zyszłości, zakład pr zem ysło w y. 17 12 25 VII 1865 ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor minist er spr aw w ewnętr zn ych Gener ał-guberna tor upr asza o zgodę na spr

zedaż na publicznej lic

ytacji zrujno w anego klaszt oru z pr ze znacz eniem do r ozbiórki, mot ywując , ż e w pr zypadku jego za w alenia mo

że ulec uszk

odz eniu k ościół . 18–19v 13 minist er spr aw w ewnętr zn ych ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor W zmiank ow an y jest r apor t z 6

VII 1864 o złym stanie budynku; k

onieczna jest jego

spr zedaż do r ozbiórki. 20–21v 14 W yc ena gmachu: 4540 rb 67 k op . (ma teriał: 6396 rb 1 k op . minus r obocizna: 1855 rb 34 k op .). W yc ena w yk onana w c elu w ysta wienia budo wli na spr zedaż do r ozbiórki na publicznej lic ytacji. 22 15 11 VIII 1865 minist er spr aw w ewnętrzn ych (?) ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor Pismo dot ycząc e spr zedaż y do r

ozbiórki gmachu poklaszt

ornego i pr zekazania uz yskan ych pieniędz y Rz ymsk oka tolickiemu D ucho wnemu K olegium. 23 16 24 III 1876 ki jo w sk i w oj en ny p od ol sk i i w ołyński gener ał-guberna tor minist er spr aw w ewnętr zn ych Str esz cz enie k or espondencji międz y gener ałem-guberna tor em a ministr em w spr awie spr zedaż y gmachu poklaszt ornego , pr ow adz onej w la tach 1859–1863. P opr zednik gener ała-guberna tor a nie otr zymał odpo wiedzi na pismo z 20 I 1863, do kt ór ego do -łącz ył w yjaśnienia hr . W itosła wskiego , iż zamier za kupić i w yr emon to w ać ó w budynek nie t ylk o z m yślą o ur ządz

eniu w nim plebanii, ale r

ównie ż na sw ój uż yt ek . W obec pogarszając

ego się stanu t

echnicznego budo wli, kt ór ej za w alenie gr oziło uszk odz eniem kościoła, pr ze znacz ono ją na spr zedaż do r ozbiórki. Z or ganiz ow ano czt er y pr zetar gi, ale żaden nie z ostał r ozstr zy gnięt

y – zgłosił się jeden kupiec oferując

y t ylk o 320 rb (gmach w yc eniono na 4540 rb 67 k op .). W

obec takiego stanu r

zecz y poja wił się pr ojekt r emon tu

i adaptacji budynku na siedzibę sądu pok

oju i ar eszt , jednak inspek cja pr zepr ow adz ona 20 X 1875 w ykazała, ż e jest t o niemo żliw e, poniew aż mur y odch

yliły się od pionu

. Gener ał-guberna tor dor adza obniż enie c en y i z or ganiz ow anie k olejnej lic ytacji. 24r–27v

Lp . Da ta Nada w ca Adr esa t Tr eść Numer k ar ty U w agi 17

Brulion pisma z 24 III 1876.

28–30v 18 30 IV 1876 D epar tamen t Spr aw D ucho wn ych Obc ych W yznań Minist erst w a Spr aw W ewnętr zn ych kijo wski podolski i w ołyński gener ał-guberna tor Nakazuje się spr zedaż do r ozbiórki nieuż ytk ow anego i nier emon to w anego od 40 la t gmachu po c enie niższ ej od oszac ow anej; uz yskana suma ma z ostać pr zekazana Rz ymsk oka tolickiemu D ucho wnemu K olegium zgodnie z r ozpor ządz eniem ministr a z 11 VIII 1865. 31 19 28 XI 1883 Rz ymsk oka tolickie D ucho wne Kolegium Minist erst w a Spr aw W ewnętr zn ych D epar tamen t Spr aw D ucho w-ny ch Obc ych W yznań Minist er-st w a Spr aw W ewnętr zn ych Kolegium pr osi o włącz

enie do kapitału zapomogo

w ego uz yskanej z e spr zedaż y ruin da wnego klaszt oru sum y 951 rb 93 k op . 32r

Tabela 4. S

y

g

n. 821- 125-2843,

O

zamk

nięciu wileńsk

iego antok

olsk

iego k

lasz

toru za udział zak

onnik

ó

w w

polsk

im po

wstaniu 1863

r.

i pr

zek

azaniu budynk

ó

w pok

lasz

torn

ych

r

esor

to

wi inż

ynier

yjne

mu

6 Lp . Da ta Nada w ca Adr esa t Tr eść Numer k ar ty U w agi 1 27 IX 1864 gener ał-guberna tor wileński, ko wieński, gr odzieński i miński minist er spr aw w ewnętr zn ych Pismem z 5 IX 1864 nacz

elnik wileńskiej guberni poinformo

w ał , ż e an tok olsc y tr ynitar ze nie tylk o popier ali śpiew anie „gorsząc ego ” („возм ут ит ельног о”) h ymnu w k ościele , ale r ównie ż podbur zali nar ód pr zeciwk o Rosji i r ządo wi, za c o superior klaszt oru , o . L ucjan Gembicki, w yr okiem sądu w ojennego z ostał z esłan y do guberni permskiej , gdzie po r oczn ym pob ycie w wię zieniu miał ż

yć pod nadz

or em polic yjn ym. Na polec enie ministr a spr aw w ewnętr z-ny ch z 22 cz er w ca gener ał-guberna tor r ozkazał nacz elnik

owi guberni – w por

ozumieniu z władzami diec ezjaln ymi – pr zy got ow ać r ozpor ządz

enie o zniesieniu klaszt

oru an tok ol-skiego i zamknięciu k ościoła jak o nieposiadając ego par afii. C zaso w o budynki mają z ostać

oddane pod zar

ząd policji, a w pr zyszłości – pr zekazane Izbie D óbr P ańst w ow ych (Пала та гос ударс тв енных им ущес тв). C o do zak onnik ów , gener ał-guberna

tor kazał ich pr

zenieść

na pewien czas do wileńskiego klaszt

oru karmelit

ów bosy

ch or

az dostar

cz

yć ich spis

. 1 o. L ucjan Gembicki zmar ł w guberni permskiej 27 II 1865 6 2 26 XI 1864 Rz ymsk oka tolickie D ucho wne Kolegium minist er spr aw w ewnętr zn ych Informacja o skaso w aniu klaszt oru tr ynitar zy . 2 3 25 XI 1872 gener ał-guberna tor wileński, ko wieński, gr odzieński minist er spr aw w ewnętr zn ych Na moc y r ozpor ządz enia r esor tu inż ynier yjnego wileńskiego w ojsk ow ego okr ęgu z 1 IX 1872 o no w ych budo w ach i r emon tach w r oku 1873, klaszt or potr ynitarski został pr ze znacz on

y na mieszkania dla ofic

er ów i szpital w ojsk ow y. 3r 6 A NT ONINUS A B A SSUMPTIONE O .SS.T , Monumenta or dinis ex calc eatorum SS. T rinitatis Redemptionis C aptiv orum ad P ro vincias S. Ioachimi (P oloniae) et S. Iosephi (A ustriae -Hungariae) spec tantia , R O MA 1911, S . 157.

Tabela 5. Źr

ódła ikonog

raficzne

Lp . Miejsco w ość Da ta Sy gna tura Ję zyk Tytuł polski U w agi 1 Ber est eczk o [1862] 821-125-2839, k . 11–12 rosyjski [Rysunki pomiar ow e d . kla szt oru w B er est ec zk u: rzut po ziom y ob ydwu kondy gnacji i fa sada skrzy dła fr ont ow ego] 2 Br ahiłó w 1834 821-150-556 rosyjski Plan sk aso w anego kla szt oru w Br ahiło wie 3 W itebsk b.d . 835-1-764 rosyjski Plan i fa sada k ościoła tr ynitarskiego w mieście W itebsk u rysunek sy gno w an y: An ton P or t 4 O rsza 1835, 1838 1488-2-742 rosyjski Pr ojek t prz ebudo w y gmach u r zymsk ok at olick iego kla szt oru tr yni tar zy w Orszy na okr ęgo w ą lec znic ę na 120 osób . Plan y, elew acje

Hereditas Monasteriorum vol. 4, 2014, s. 221–234

Mirosława S

OBCZYŃSKA

-S

ZCZEPAŃSKA

Zakład Historii Sztuki

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie

Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu

Streszczenie

Celem artykułu jest prezentacja wybranych materiałów źródłowych z zasobu Rosyjskiego Państwowego Ar-chiwum Historycznego (Российский государственный исторический архив) w Sankt Petersburgu odnoszą-cych się do zakonu trynitarzy. Pośród przejrzanych dokumentów, związanych z klasztorami w Babinowiczach, Beresteczku, Brahiłowie, Brześciu Litewskim, Kamieńcu Podolskim, Krzywiczach, Łucku, Mołodecznie, Orszy, Rzyszczowie, Szumbarze, Teofilpolu, Trynitopolu, Wilnie i Witebsku, znajdują się dokumenty o proweniencji klasztornej (głównie akta sądowe i korespondencja), akta wizytacyjne, korespondencja wytworzona przez ad-ministrację państwową dotycząca kasat poszczególnych klasztorów i sposobu zagospodarowania pozostałych po nich obiektów architektonicznych oraz ich rysunki pomiarowe.

Słowa kluczowe

Hereditas Monasteriorum vol. 4, 2014, p. 221–234

Mirosława S

OBCZYŃSKA

-S

ZCZEPAŃSKA

Department of Art History University of Silesia in Katowice

Selected sources for the study of the history of Trinitarian monasteries

in the Russian State Historical Archive in Saint Petersburg

Summary

The aim of the article is to present selected source documents from the Russian State Historical Archive (Российский государственный исторический архив) in Saint Petersburg relating to the Trinitarian Order. The analysed documents – dealing with the monasteries in Babinoviche, Berestechko, Brailov, Brest, Kamyanets-Podilsky, Kryvichy, Lutsk, Maladzyechna, Orsha, Rzhyshchiv, Shumbar, Teofipol, Trinitopol, Vilnius and Vitebsk – include those of monastic provenance (mainly court files and correspondence), visitation files, correspondence produced by the state administration concerning the dissolutions of the various monasteries, management of the architectural property left by them as well as its measurement drawings.

Keywords