R O C Z N . P Z H , 1997, 48 , N R 3
ALICJA KRZEMIŃSKA, BOŻENA SAWICKA, ALEKSANDRA GLINIEWICZ, KRZYSZTOF KANCLERSKI
W ST Ę PN A O C E N A W Y S T Ę P O W A N IA I Z W A L C Z A N IA O W A D Ó W - S Z K O D N IK Ó W S A N IT A R N Y C H W S Z P IT A L A C H W PO L SC E *
PRELIMINARY EVALUATION OF OCCURRENCE AND CONTROL OF INSECTS - SANITARY IMPORTANT PESTS IN HOSPITALS IN POLAND
Zakład Zwalczania Skażeń Biologicznych, Państwowy Zakład Higieny 00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24
Kierownik Zakładu: dr K. Kanclerski
Na podstawie wyników ankiety oceniono występowanie i zwalczanie owadów- szkodników sanitarnych w obiektach szpitalnych na terenie Polski.
WSTĘP
W ystępujące w pom ieszczeniach szpitalnych owady pow odują nie tylko straty gospo darcze lecz rów nież stw arzają dodatkow e zagrożenie dla zdrow ia pacjentów w skutek przenoszenia patogennych drobnoustrojów , pow odow ania reakcji uczuleniow ych oraz ujem nego oddziaływ ania n a stan psychiczny.
Pacjenci szpitali m ają często obniżoną odporność osobniczą, n atom iast środow isko szpitalne charakteryzuje się nagrom adzeniem chorobotw órczych m ikroorganizm ów . W tych w arunkach owady - szkodniki sanitarne są szczególnie niebezpieczne, rów nież jako przenosiciele lekoopornych m ikroorganizm ów , jak to wykazali w swoich pracach
Eichler [2], Sm irnova [9], Ziobro i in. [12]. Należy jed n ak podkreślić, że znalezienie
bezpośredniego związku pom iędzy zakażeniem , a w ystępow aniem szkodników san ita r nych w szpitalu jest bard zo trudne. Na taki związek wskazują b ad an ia Tarshis’a, który zaobserwował znaczny spadek zachorow ań na zakaźne zapalenie w ątroby po zwalczeniu karaczanów [11].
Pom im o orientacji, jak ie znaczenie m ogą m ieć owady - szkodniki san itarn e w szpitalach, nasza dotychczasow a wiedza o ich występow aniu w obiektach służby zdrow ia w Polsce je st tylko fragm entaryczna. D o tej pory nie było żadnego opracow ania n a ten tem at, a w iadom ości uzyskiwane były tylko na podstaw ie ustnych doniesień pracow ników szpitali, w których występowały problem y ze zw alczaniem szkodliwych owadów, lub pracow ników stacji san-epid.
Przeprow adzona analiza infestacji jest częścią opracow yw anego obecnie program u zintegrow anego zwalczania owadów w obiektach służby zdrowia.
* Praca wykonana przy współpracy z Wojewódzkimi i Terenowymi Stacjami San-Epid z całej Polski. Autorzy serdecznie dziękują Wszystkim, którzy uczestniczyli w zebraniu danych.
296 A. Krzemińska i in. Nr 3
METODYKA
Badania prowadzono metodą ankietową. Opracowane w Zakładzie Zwalczania Skażeń Bio logicznych PZH ankiety dotyczące występowania owadów - szkodników sanitarnych oraz ich zwalczania w szpitalach rozesłano w 1995r do Wojewódzkich Stacji Sanitarno-Epidemiologi cznych, które z kolei zapoznały z nimi pracowników poszczególnych szpitali.
Pracownicy stacji san-epid konsultują sprawy zwalczania szkodników na corocznie prowadzo nych w PZH kursach obejmujących także zagadnienia dezynsekcji. Ponadto otrzymują z Zakładu Zwalczania Skażeń Biologicznych instrukcje zwalczania owadów szkodliwych pod względem sanitarnym. Informacje dotyczące występowania ich i zastosowanych sposobów zwalczania uzys kują także na bieżąco podczas przeprowadzania oceny sanitarno-higienicznej szpitali na swoim terenie, tak, że stanowią oni grupę najbardziej zawodowo związaną z tymi zagadnieniami.
Zawarte w ankiecie pytania dotyczyły: - gatunków występujących aktualnie szkodników - oceny infestacji
- miejsc występowania owadów
- częstotliwości przeprowadzanych dezynsekcji
- preparatów stosowanych do zwalczania szkodników w latach 1990 - 1995 WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
O dpow iedzi na postaw ione w ankiecie pytania udzieliły wszystkie W ojewódzkie Stacje Sanitarno-E pidem iologiczne na podstaw ie obserwacji własnych, pracowników Terenow ych Stacji San-E pid i inform acji otrzym anych z placów ek lecznictw a zam knię tego. U zyskane dan e dotyczą 748 obiektów szpitalnych.
O dpow iadając n a pytanie o gatunki szkodników zasiedlające szpitale, najwięcej respondentów po d ało prusaki Blattella germanica L ., wielu - także karaluchy Blatta
orientalis L. (rye. 1).
O becność prusaków stw ierdzono w 533 obiektach, co stanow i 71,3% . Jest to zatem g atu n ek dom inujący w w arunkach szpitalnych. S topień infestacji obiektów szpitalnych prusakam i w poszczególnych w ojewództwach przedstaw ia ryc. 2. W 14 z nich (ciecha nowskim, warszawskim , chełm skim , toruńskim , płockim , kieleckim , sieradzkim , nowo sądeckim , włocławskim, konińskim , piotrkow skim , ostrołęckim , jeleniogórskim , kroś nieńskim ) prusaki występowały we wszystkich badanych obiektach. W dalszych 27 w ojew ództw ach zainfestow anych było p o n ad 50% szpitali, w pozostałych siedm iu - od 20 do 50% .
Ja k w ynika z odpow iedzi respondentów , gatunkiem drugim pod w zględem częstości w ystępow ania w szpitalach jest karaluch wschodni. O becność jego wykazano w 40% badanych obiektów w kraju (ryc. 1); w 20 w ojewództwach występuje on w 50% szpitali. N ie stw ierdzono obecności karaluchów zaledw ie w 2 w ojew ództw ach, z czterech - nie m a w iarygodnych danych. W pozostałych województwach - owady te spotykano w Ю - 45% szpitali.
W yraźna dom inacja prusaka nad karaluchem związana jest z lepszym przystosowa niem przedstaw icieli pierw szego gatunku do zasiedlania obiektów typu budynki wielo kondygnacyjne i większymi możliwościami szybkiego rozprzestrzeniania się. Prusaki są m niejsze i lżejsze od karaluchów , ich nogi zao p atrzo n e są w przylgi, dzięki którym łatw o pokonują pionow e, naw et gładkie powierzchnie, co umożliwia im penetrację wyższych kondygnacji w budynkach. Karaluchy, znacznie większe i cięższe, bez przylg»
№ 3 Szkodniki sanitarne w szpitalach 297
* “
3
Rye. 1. Występowanie owadów - szkodników sanitarnych w szpitalach w Polsce w latach 1990-1995
Occurrence of insects disease vectors in hospitals in Poland in the years 1990-1995
% c. 2. Występowanie prusaków (Blattella germanica L.) w obiektach szpitalnych na terenie Polski
Szkodniki sanitarne w szpitalach 299
* “ «
Ryc. 3. Występowanie owadów - szkodników sanitarnych w różnych pomieszczeniach na terenie szpitali w Polsce w latach 1990-1995
Occurrence of insects disease vectors in different hospital units
zwykle tylko zim ują w pom ieszczeniach, nie składając jaj) w ciepłych piw nicach w C h o r wacji [5].
D o kategorii „inne ow ady” zaliczono sygnalizowane przez respondentów osy, św ier szcze i mrówki innych gatunków niż M o n o m o ń u m pharaonis, a także rybiki cukrow e.
Zabiegi zw alczania (odnosi się to głównie do prusaków i karaluchów ) p rzep ro w a dzane są w Polsce z ró żn ą częstotliwością. Jak p odają respondenci, najczęściej co 3 m iesiące (w szpitalach w 27 województwach), 1 raz w m iesiącu - w szpitalach w 20 województwach, co 6 miesięcy - w 17 województwach, w m iarę potrzeby (co jest najsłuszniejsze, ale wym aga nakładu pracy personelu lub ekip dezynsekcyjnych w celu prow adzenia wnikliwej obserw acji) - w 18 województwach. W niektórych szpitalach na terenie 2 województw szkodniki zwalczane są 1 raz w roku, a dan e z 4 w ojewództw mówią o przeprow adzaniu dezynsekcji co 2 tygodnie.
Częstotliwość zabiegów dezynsekcyjnych w w ojew ództw ach, tam , gdzie są o n e wy konywane 1 - 2 razy do roku, uw arunkow ana jest sytuacją ekonom iczną szpitali, czasami rów nież decyduje o tym strona organizacyjna - brak możliwości przeniesienia Pacjentów do innych pom ieszczeń na czas wykonywania dezynsekcji. Sprzyja to n ie kontrolow anem u rozm nażaniu się owadów zasiedlających szpitale i n arastan iu tru d n o ś ci w ich zwalczaniu w przyszłości. Z drugiej jed n ak strony, w iadom o, że zbyt często Wykonywane zabiegi zw alczania (co 2 tygodnie lub co m iesiąc) nie są także w skazane za względu na szybko postępujący w takich sytuacjach rozwój oporności [6]. Stosow ane obecnie pow szechnie p re p a ra ty ow adobójcze zaw ierające substancje czynne z grupy Pyretroidów i karbam inianów charakteryzują się długotrw ałym działaniem rezydualnym , a owady przem ieszczające się po zaim pregnow anych nim i pow ierzchniach są p o d d an e działaniu środka ow adobójczego przez kilka tygodni (p olecane je st pozostaw ienie
300 A. Krzemińska i in. N r 3
depozytu p re p a ra tu w m iejscach, nie mających k o ntaktu z żywnością oraz użytkowni kam i).
Jak wynika z odpow iedzi respondentów , w ankietow anych szpitalach w latach 1990 - 1995 stosow ano 62 p rep araty ow adobójcze. Z naczna ich część - p o n ad 30% (ryc. 4) zaw ierała p erm etry n ę (insektycyd pyretroidow y) jak o substancję czynną. W ieloletnie jej stosow anie przyczyniło się do w yselekcjonow ania populacji prusaków opornych na te n związek. W skazują na to przeprow adzone w P Z H bad an ia w ykonane n a próbach z populacji tych ow adów pochodzących ze szpitali [4].
W latach dziewięćdziesiątych oprócz perm etryny stosow ano również inne związki pyretroidow e (deltam etrynę, cyperm etrynę, alfam etrynę); ich udział był rów nież znaczny - łącznie ok. 30% . Związki pyretroidow e, a także uwzględniony na ryc. 3 bendiokarb (karbam inian), stosow ane są głównie w postaci p reparatów do opryskiwania.
W ielu respondentów pod ało w śród stosowanych w szpitalach p rep araty zawierające aktywny dichlorfos jak o substancję czynną. Jest to insektycyd o wysokiej skuteczności ow adobójczej, ale jednocześnie bardzo toksyczny fum igant. W przypadku używania go do dezynsekcji obow iązuje szczególnie rygorystyczne przestrzeganie środków ostroż ności, gdyż je st on inhibitorem esterazy cholinowej i m oże pow odow ać groźne zatrucia zarów no u osób wykonujących dezynsekcje jak i użytkowników pom ieszczeń. Z ankiet nie je st w iadom o, w jakich w arunkach i okolicznościach były stosow ane preparaty zaw ierające dichlorfos. W szpitalach insektycyd ten m oże być używany do zwalczania takich ow adów, ja k prusaki, karaluchy, mrówki farao n a, pchły tylko w budynkach w olnostojących, kiedy nie m a tam chorych i personelu, najlepiej podczas rem ontu. W przypadku stosow ania go do dezynsekcji części pom ieszczeń w budynku, gdzie W
Szkodniki sanitarne w szpitalach 303
pharaonis L.) w szerzeniu lekoopornych bakterii na terenie szpitala. Mat. Konf. Epid. i Klin.
Nast. Lekoop. Drobnoustr., 88-90, Katowice, 1969. Otrzymano: 1996.10.17
