Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne Nursing and Public Health

Agnieszka Bock

_{, Adam Kuźmiński}

_{, Mariusz Chabowski}

_,

Jarosław Goldman

_{, Małgorzata Bujnowska}

Wiedza przedszkolnych nauczycieli

na temat zasad udzielania dzieciom pierwszej pomocy

The Knowledge of the Teachers in Kindergarten

About Pediatric BLS Procedures

1 _{Wydział Nauk o Zdrowiu i Kulturze Fizycznej, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona w Legnicy,}

Legnica

2 _{Klinika Chirurgiczna, 4. Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką we Wrocławiu, Wrocław}

A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – analiza i interpretacja danych; D – napisanie artykułu; E – krytyczne zrecenzowanie artykułu; F – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu

Streszczenie

Wprowadzenie. Dzieci w wieku przedszkolnym należą do grupy, w której ryzyko aspiracji ciała obcego jest

naj-większe. Na skutek zadławienia może pojawić się ostra niewydolność oddechowa, która prowadzi do utraty przy-tomności i nagłego zatrzymania krążenia. Ważne jest, żeby przeciwdziałać skutkom zadławienia, stosując odpo-wiednie działania ratownicze. Rozporządzenie w sprawie szkoleń BHP wymaga, aby szkolić pracowników nie rza-dziej niż raz na 5 lat. Gdy dziecko ulegnie wypadkowi lub znajdzie się w innej sytuacji zagrażającej jego życiu lub zdrowiu w placówce przedszkolnej, nauczyciel lub osoba sprawująca opiekę jest zobowiązana udzielić pierwszej pomocy oraz zawiadomić odpowiednie służby ratunkowe.

Cel pracy. Określenie, jaką wiedzę teoretyczną mają nauczyciele przedszkolni i asystenci nauczyciela na temat

udzielania pierwszej pomocy dzieciom w przypadku utraty przytomności oraz zadławienia. Określenie, ile osób objęto praktycznym zakresem szkoleń z resuscytacji krążeniowo-oddechowej oraz czy czas od ostatniego szkolenia i zakres praktyczny miały wpływ na wiedzę nauczycieli.

Materiał i metody. Badania trwały od grudnia 2012 do lutego 2013 r. i objęto nimi 100 nauczycieli i asystentów

nauczycieli z 8 przedszkoli publicznych na terenie Legnicy (40) i Głogowa (60).

Wyniki. Praktyczne szkolenie z zasad udzielania pierwszej pomocy dzieciom odbyło 53 respondentów. Osoby po

szkoleniu praktycznym udzieliły 49% prawidłowych odpowiedzi, a po szkoleniu teoretycznym 45%. Respondenci szkoleni w latach 2011 i 2012 uzyskali wyniki poprawnych odpowiedzi na poziomie 77 i 57%.

Wnioski. Ponad połowa przedszkolnych nauczycieli odbyła praktyczne szkolenie z pierwszej pomocy. Mimo to

zakres szkolenia nie miał wpływu na zwiększenie wiedzy tych nauczycieli. Zaobserwowano, że czas od ostatniego szkolenia był ważny – osoby mające szkolenie w latach 2011–2012 częściej udzielały właściwych odpowiedzi niż osoby szkolone w latach wcześniejszych. Wiedza większości przedszkolnych nauczycieli na temat pierwszej pomo-cy udzielanej dzieciom powyżej 1. r.ż. nie jest wystarczająca, aby mogli podjąć sprawne działania ratownicze (Piel.

Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 345–350).

Słowa kluczowe: pierwsza pomoc, zadławienie, nauczyciele przedszkolni, utrata przytomności, szkolenia.

Abstract

Background. Children of preschool age belong to the group in which the risk of aspiring the foreign body is the

highest. Choking can lead to the development of acute respiratory disorder and sudden cardiac arrest. In confor-mity with the regulation, all kindergarten employees are obliged to attend the course on safety and hygiene of work at least once every five years. The course devotes one hour to the problem of first aid. When children in kindergar-ten have an accident or other dangerous situation that may threakindergar-ten their lives, the teacher or the child-minder are obligated to give first aid and call emergency services.

Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 345–350 ISSN 2082-9876

PRACE ORYGINALNE

Utrata przytomności oraz nagłe zatrzymanie krążenia (n.z.k.) mogą wystąpić u każdego zdro-wego dziecka. Mechanizm zatrzymania akcji serca u dzieci z przyczyn kardiologicznych jest bardzo rzadko spotykany [1–3]. Do n.z.k. może dojść na skutek ostrej niewydolności oddechowej spowodo-wanej np. zadławieniem [4]. Ostra niewydolność oddechowa prowadzi do zaburzeń rytmu serca, takich jak: bradykardia i arytmia, co powoduje za-trzymanie akcji serca [2].

W większości przypadków aspirację ciałem obcym obserwuje się u dzieci poniżej 5. r.ż. W Pol-sce wychowaniem przedszkolnym są objęte dzie-ci w wieku 3–6 lat. Według danych GUS w roku szkolnym 2011/2012 do przedszkoli, punktów oraz oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawo-wych uczęszczało 1160,5 tys. dzieci [5], które z ra-cji przedziału wiekowego stanowią grupę szczegól-nie narażoną na aspirację ciałem obcym.

Zadławienie u dzieci może nastąpić w chwili natężenia emocji oraz odwrócenia uwagi, np. pod-czas zabawy, śmiechu, płaczu, szybkiego mówie-nia, posiłku. Aspirowane mogą być pokarmy stałe, np.: orzeszki ziemne, twarde cukierki, lizaki oraz przedmioty codziennego użytku, takie jak: baterie od zegarków, monety, drobne zabawki [1, 3, 6]. Gdy ciało obce umiejscowi się powyżej tchawicy, wówczas pojawia się świst wdechowy – tzw. stri-dor. W sytuacji, gdy ulokuje się ono głębiej, naj-częściej w prawym oskrzelu, objawem jest świst podczas wydechu oraz pojawia się wysiłek wyde-chowy. Kliniczna kwalifikacja tych typów obturacji i objawów może sprawiać problemy. Wynika to ze zmieniającego się położenia ciała obcego w dro-gach oddechowych. Częściowa obturacja szybko może stać się całkowitą niedrożnością [7]. O roz-wijającej się niewydolności oddechowej świadczą: rozszerzenie skrzydełek nosa, włączenie dodatko-wych mięśni oddechododatko-wych w proces oddychania, zwolnienie lub przyspieszenie oddechu, świst krta-niowy, zaczerwienienie lub sinica twarzy, nagły kaszel, a w skrajnych przypadkach duszenie się, bezdech, zaburzenia świadomości [1, 2]. W

przy-padku podejrzenia aspiracji, zwłaszcza gdy wystę-pują objawy ciężkiego zadławienia lub następuje utrata przytomności, bardzo ważne jest podjęcie przez świadków zdarzenia natychmiastowych dzia-łań ratowniczych. Jeśli w czasie pobytu w placów-ce przedszkolnej dziecko ulegnie wypadkowi lub znajdzie się w innej sytuacji zagrażającej jego życiu lub zdrowiu, to nauczyciel lub osoba sprawująca opiekę, w tym przypadku asystent nauczyciela, ma obowiązek udzielić pierwszej pomocy poszkodo-wanemu oraz gdy jest to konieczne, zawiadomić odpowiednie służby ratunkowe. [8]. Rozporządze-nie w sprawie szkoleń BHP wymaga, aby szkolić pracowników nie rzadziej niż raz na 5 lat [9].

Celem pracy było określenie:

– jaką wiedzę teoretyczną mają nauczycie-le przedszkolni i asystenci nauczyciela na temat udzielania pierwszej pomocy dzieciom w przypad-ku utraty przytomności i zadławienia,

– ile osób zostało objętych praktycznym za-kresem szkoleń z resuscytacji krążeniowo-odde-chowej,

– czy czas od ostatniego szkolenia i zakres praktyczny miały wpływ na wiedzę nauczycieli.

Materiał i metody

Badania trwały od grudnia 2012 do lutego 2013 r. i objęto nimi 100 nauczycieli i asystentów nauczycieli z 8 przedszkoli publicznych na terenie Legnicy (40 osób) i Głogowa (60 osób). Ankieta obejmowała 15 autorskich zagadnień, 4 służyły do zebrania podstawowych danych. Jedenaście zagad-nień dotyczyło szkoleń i postępowania z zakresu pierwszej pomocy w przypadku zadławienia i utra-ty przytomności u dzieci. W ankiecie znajdowały się 3 pytania zamknięte oraz 8 pytań otwartych.

Ankiety rozdano i zebrano przez dyrektorów poszczególnych placówek. Następnie zanalizowa-no odpowiedzi, a wyniki przedstawiozanalizowa-no w warto-ściach procentowych oraz liczbowych z użyciem programu Excel.

Objectives. The aim of the study was to verify teachers’ knowledge about pediatric BLS procedures in case of loss of

consciousness and choking and to evaluate if the time and range of training influenced the number of the respon-dents’ correct answers.

Material and Methods. One hundred teachers from 8 public kindergartens in Legnica (40) and Głogów (60) have

participated in the survey. They answered 15 questions.

Results. Fifty three teachers have practically been trained and they obtained 49% correct answers. The teachers

who underwent the theoretical course gave 45% correct answers. The respondents trained in 2011 and 2012 gained a score above 50%.

Conclusions. The knowledge of kindergarten teachers about pediatric BLS procedures is not sufficient to take

effi-cient emergency actions (Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 345–350).

Wyniki

Utratę przytomności przez dziecko w godzi-nach pracy nauczyciela zgłosiły 3 osoby, a przy-padki zadławienia potwierdziło 4 ankietowanych. Staż pracy osób biorących udział w ankiecie wyno-sił 1–38 lat (średnio 20 lat). Ankietowani wskazali, w którym roku mieli ostatnie szkolenie z pierwszej pomocy. Szkolenia odbywały się w przedziale cza-sowym między 2005 a 2012 r. Dwadzieścia trzy oso-by wskazały, że zostały przeszkolone w 2012 r., 7 w 2010, 19 w 2009, 5 osób w 2008, 7 w 2007, a 3 w 2005. Trzydzieści dwie osoby nie potrafiły określić czasu szkolenia (ryc. 1).

Następnie nauczyciele mieli wskazać, czy by-li szkoleni z zasad udzielania pierwszej pomocy w zakresie praktycznym z użyciem specjalistycz-nego fantomu. Odpowiedź pozytywną udzieliło 53 respondentów, a 47 stwierdziło, że tego typu szko-lenie nie odbyło się.

Osoby przeszkolone w zakresie praktycznym miały podać rok, w którym odbyło się szkole-nie. Analogicznie do czasu ostatniego szkolenia z pierwszej pomocy najwięcej praktycznych szko-leń było w 2012 i 2009 r. (ryc. 2).

W zagadnieniu dotyczącym zadławienia u dziecka nauczyciele mieli za zadanie napisać,

jakie działanie podjęliby w pierwszej kolejności. Szesnaście osób zdecydowałoby się namawiać do kaszlu, 37 uderzać po plecach lub wykonać ude-rzenia w okolicę międzyłopatkową, 4 osoby podję-łyby próbę usunięcia na ślepo tego, czym dziecko się dławi, a 17 ucisnęłoby nadbrzusze. Aż 4 osoby zasugerowały, że należy odwrócić dziecko do góry nogami i nim potrząsać.

W przypadku utraty przytomności na pytanie: jaką czynność należałoby podjąć w pierwszej ko-lejności, 7 osób uwzględniło ocenę bezpieczeństwa miejsca zdarzenia, 37 – ocenę przytomności i od-dechu, 24 – udrożnienie dróg oddechowych, z cze-go 3 dodatkowo wołałyby o pomoc, a 3 podjęłyby próbę „cucenia”.

Jeśli zostanie stwierdzona utrata przytomno-ści u dziecka, należy określić, czy występuje od-dech. Czas tej czynności wynosi 10 sekund [10]. Taką odpowiedź udzieliło 43 ankietowanych. Dwadzieścia jeden osób natomiast nie wiedzia-ło lub w ogóle nie podawiedzia-ło odpowiedzi. Pozostali respondenci zasugerowali inne przedziały czaso-we (ryc. 3).

Kolejne zagadnienie dotyczyło miejsca ucisku klatki piersiowej u dzieci powyżej 1. r.ż. Odpowie-dzi zgodnej z wytycznymi Europejskiej Rady Re-suscytacji (ERC) udzieliła połowa ankietowanych,

Ryc. 1. Liczba szkoleń z pierwszej

pomocy w poszczególnych latach

Fig. 1. The number of first aid

courses in each year

Ryc. 2. Zgłoszona liczba praktycznych

szko-leń z zakresu pierwszej pomocy w poszcze-gólnych latach

Fig. 2. Reported the number of practice first

aid courses in each year

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 brak/nie pamięta 0 5 10 15 20 25 30 35 40 3 0 4 5 19 7 8 23 32 2007 2008 2009 2010 2011 2012 brak roku 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 6 0 8 4 3 16 16

wskazując środek klatki piersiowej, dolną połowę mostka lub 1/3 mostka [10] (ryc. 4).

Na pytanie o głębokość ucisku klatki piersio-wej u dzieci powyżej 1. r.ż. aż 60 osób nie udzieli-ło odpowiedzi. Jedynie 8 wskazaudzieli-ło, że wynosi ona 4–5 cm, a 13 podało 1/3 wymiaru przednio-tylne-go [10] (ryc. 5).

Na jeden cykl resuscytacji składa się określona liczba uciśnięć klatki piersiowej. Te wartości są takie same dla dorosłych i dzieci powyżej 1. r.ż. Dotyczy to sytuacji, gdy resuscytację wykonują osoby bez medycznego wykształcenia. Dwadzieścia jeden osób odpowiedziało, że należy wykonać 15 uciśnięć klatki piersiowej u dziecka podczas jednego cyklu

resuscy-Ryc. 4. Wskazane przez

nauczycieli miejsce ucisku klatki piersiowej u dzieci powyżej 1. r.ż.

Fig. 4. Indicated by

te-achers the place of pressu-re chest in childpressu-ren older than 1 year

Ryc. 5. Wskazana przez

nauczycie-li głębokość ucisku klatki piersiowej u dzieci powyżej 1. r.ż.

Fig. 5. Indicated by teachers the

depth of pressure chest in children older than 1 year

środek klatki piersiowej/ /środek mostka dolna połowa mostka mostek/ /wysokość mostka 1/3

mostka okolicamostka poniżejmostka nie wie//brak 0 10 20 30 40 50 31 8 23 11 16 3 9 4–5 cm 1/3 wymiaru przednio--tylnego 2–3 cm < 2 cm brak 0 10 20 30 40 50 60 70 8 13 16 3 60

Ryc. 3. Wskazany przez nauczycieli

czas sprawdzania oddechu u dzieci

Fig. 3. Indicated by teachers time of

verification of breath in children

do 10 s < 5 s 5–10 s < 60 s > 10s > 60 s brak lub nie wie 0 10 20 30 40 50 60 43 8 24 1 3 21

tacji, a 44 respondentów, że 30 razy. Szesnaście osób nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie, a pozostali podawali inne wartości.

Odpowiedzi nauczycieli porównano w zależ-ności od czasu ostatniego szkolenia z pierwszej pomocy oraz zakresu szkoleń. Osoby, które od-były szkolenie w zakresie praktycznym częściej dobrze odpowiadały na pytania. Odsetek po-prawnych odpowiedzi wynosił 49%. Nauczyciele przeszkoleni w zakresie teoretycznym udzielali właściwych odpowiedzi na poziomie 45%. Odno-sząc się do czasu odbytego szkolenia, respondenci mający szkolenie w 2011 r. udzielili 77% popraw-nych odpowiedzi, a osoby przeszkolone w 2012 r. – 57% (ryc. 6). Nauczyciele przeszkoleni w latach wcześniejszych uzyskiwali gorszy wynik, poni-żej 50%.

Omówienie

Dzieci w wieku przedszkolnym należą do gru-py, w której prawdopodobieństwo zatrzymania krążenia na skutek ostrej niewydolności oddecho-wej spowodowanej aspiracją ciała obcego jest naj-większe. Był to główny czynnik decydujący o tym, że właśnie środowisko przedszkolne zostało wy-brane przez autorów do przeprowadzenia ankie-ty. Przypadki zadławienia i utraty przytomności przez dziecko podczas pobytu w przedszkolu nie są zdarzeniami nagminnymi. Grupa respondentów z Legnicy i Głogowa zgłosiła jednak 7 takich przy-padków. Warto też dodać, że pracujący w przed-szkolach nauczyciele przeważnie nie mają medycz-nego wykształcenia oraz specjalistycznej wiedzy na temat resuscytacji dzieci.

Należy zatem zadać pytanie, czy zgodnie z przepisami BHP szkolenie przeprowadzane z minimalną częstotliwością, czyli raz na 5 lat, jest wystarczające. Polskie prawo zgodnie z rozporzą-dzeniem Ministra Edukacji i Sportu obliguje do udzielenia pierwszej pomocy osoby sprawujące

Ryc. 6. Poprawne odpowiedzi w

zależno-ści od roku, w którym odbyto szkolenie z pierwszej pomocy w ujęciu procentowym

Fig. 6. The procent of correct answers in

relation with the year of first aid course

2005 2007 2008 2009 2010 2011 2012 brak 0 20 40 60 80 100 20 47 25 39 ₃₆ 77 57 45

opiekę nad dziećmi w przedszkolu [8]. Natomiast artykuł 162 Kodeksu karnego nie tylko nakłada obowiązek udzielenia pomocy, ale określa również karę do 3 lat pozbawienia wolności w przypadku nieudzielenia pomocy [11].

Od osób pracujących w placówkach przed-szkolnych i jednocześnie sprawujących opiekę nad dziećmi każdy oczekuje pełnej gotowości, wiedzy i podjęcia odpowiednich działań ratowniczych, gdy zagrożone jest życie i zdrowie dziecka. Nie-pokojące jest to, że większość ankietowanych nie potrafiła wskazać właściwego czasu sprawdzania oddechu u nieprzytomnego dziecka, a to właśnie obecność oddechu lub jego brak jest najważniej-szym kryterium do natychmiastowego rozpoczęcia działań resuscytacyjnych.

Kolejnym niepokojącym sygnałem jest to, że jedynie 21 osób podało prawidłową głębokość ucisku klatki piersiowej u dzieci powyżej 1. r.ż. Głębokość ucisku jest ważna, gdyż w ten sposób wywołuje się niewielki przepływ krwi przez mózg i mięsień sercowy, co zwiększa prawdopodobień-stwo skutecznej defibrylacji. Istnieją tym samym większe szanse na zmniejszenie liczby powikłań po zatrzymaniu krążenia [10].

Badania wykazały, że czas ostatniego szko-lenia z pierwszej pomocy miał istotny wpływ na wiedzę przedszkolnych nauczycieli. Osoby prze-szkolone w latach 2011–2012 częściej udzielały dobrych odpowiedzi (2011 – 77%, 2012 – 57%) niż nauczyciele szkoleni w latach wcześniejszych, którzy odpowiadali prawidłowo na mniej niż co drugie zagadnienie. Warto dodać, że większość ankietowanych odbyło szkolenie w latach innych niż 2011–2012.

Wiele kursów pierwszej pomocy opiera się je-dynie na zagadnieniach teoretycznych, ponieważ prawie połowa respondentów (47) wskazała, że nie odbyła szkolenia w zakresie praktycznym.

Od 2010 r., czyli od chwili wprowadzenia no-wych algorytmów postępowania podczas resuscy-tacji krążeniowo-oddechowej przez Polską Radę

Resuscytacji, jedynie 38 nauczycieli odbyło szko-lenie w zakresie teoretycznym, a zaledwie 22 miało okazję przećwiczyć czynności resuscytacyjne na fantomie. Mimo że ponad połowa ankietowanych odbyła szkolenie w zakresie praktycznym, to licz-ba dobrze udzielonych odpowiedzi była niewiele większa niż u nauczycieli przedszkolnych, którzy odbyli szkolenie jedynie w zakresie teoretycznym. Różnica ta wyniosła zaledwie 4%. Wprowadzenie programu regularnych szkoleń w zakresie praktycz-nym dla osób, które sprawują opiekę nad dziećmi w wieku przedszkolnym może przyczynić się do usprawnienia działań z zakresu pierwszej pomo-cy. Zwiększy to szansę na zmniejszenie powikłań wynikających z zadławienia, utraty przytomności i zatrzymania krążenia [3].

Wnioski

Ponad połowa przedszkolnych nauczycieli odbyła praktyczne szkolenie z pierwszej pomocy. Mimo to zakres szkolenia nie wpłynął na zwiększe-nie wiedzy tych nauczycieli.

Zaobserwowano, że czas od ostatniego szkole-nia był istotny – osoby mające szkolenie w latach 2011–2012 częściej udzielały właściwych odpowie-dzi niż osoby szkolone w latach wcześniejszych.

Wiedza większości przedszkolnych nauczycie-li na temat pierwszej pomocy udzielanej dzieciom powyżej 1. r.ż. nie jest wystarczająca, aby mogli podjąć sprawne działania ratownicze.

Piśmiennictwo

[1] Goniewicz M.: Pierwsza Pomoc. Podręcznik dla studentów. PZWL, Warszawa 2011.

[2] Müller S., Thöns M.: Stany zagrożenia życia u dzieci. Red. nauk.: Kapłon-Kostowska U., Grumprecht K. PZWL,

Warszawa 2012.

[3] Strange G.A., Ahrens W.R., Schafermeyer R.W., Toepper W.C.: Medycyna ratunkowa wieku dziecięcego. Wyd. I.

Red.: Jakubaszko J. Wydawnictwo Urban & Partner, Wrocław 2003.

[4] Maśliński S., Ryżewski J.: Patofizjologia. Tom II, wyd. IV uaktualnione. PZWL, Warszawa 2009. [5] Główny Urząd Statystyczny. Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2011/2012. Warszawa 2012.

[6] Bielecki I., Zygan Ł., Krzemień-Gabriel A.: Ciała obce krtani i dolnych dróg oddechowych u dzieci. Chir. Pol.

2003, 1, 5.

[7] Rotta A., Wiryawan B.: Respiratory emergencies in children. Respiratore Care 2003, 48, 3.

[8] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i

higie-ny w publiczhigie-nych i niepubliczhigie-nych szkołach i placówkach. Dz. U. Nr 6 z 2003 r., §4, pkt 40.

[9] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dn. 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie

bezpieczeń-stwa i higieny pracy. Dz. U. Nr 180 z 2004 r. §15, pkt 2.

[10] Wytyczne resuscytacji 2010. Polska Rada Resuscytacji, Kraków 2010. [11] Kodeks karny art. 162, §1.

Adres do korespondencji:

Agnieszka Bock

Wydział Nauk o Zdrowiu i Kulturze Fizycznej Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona ul. Sejmowa 5A

59-220 Legnica

e-mail: agnetabock@gmail.com Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 23.07.2014 r. Po recenzji: 25.11.2014 r.

Zaakceptowano do druku: 3.12.2014 r. Received: 23.07.2014

Revised: 25.11.2014 Accepted: 3.12.2014