View of Russian literature in the Lublin press of the beginning of the 20th century

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 7 – 2014. JAN OR OWSKI *. LITERATURA ROSYJSKA W PRASIE LUBELSKIEJ POCZTKU XX WIEKU. Wszelkie rozwaania na temat rosyjskich ladów w Lublinie skaniaj do podjcia interesujcego zagadnienia obecnoci literatury rosyjskiej w prasie lubelskiej pocztku XX wieku. Chodzi wszak o okres historyczny, kiedy Lublin i caa gubernia lubelska znajdoway si pod zaborem rosyjskim, co w oczywisty sposób determinowao wszelkie warunki ycia narodu na tym obszarze ziem polskich. Po trzecim rozbiorze Polski w roku 1795 Lublin znalaz si w zaborze austriackim. Pod panowaniem rosyjskim miasto pozostawao od roku 1813, kiedy po klsce kampanii Napoleona wojska rosyjskie zajy ziemie Ksistwa Warszawskiego. Po ustaleniach Kongresu Wiedeskiego wytyczono nowe granice zaborów i utworzono Królestwo Polskie (Lublin znalaz si wtedy w jego granicach administracyjnych)1. Guberni lubelsk z siedzib wadz w Lublinie utworzono w roku 1837, kiedy wskutek antypolskich represji po upadku powstania listopadowego rzd carski ograniczy konstytucyjne prawa Królestwa Polskiego i zaostrzy rusyfikacj ludnoci polskiej. Panowanie rosyjskie w Lublinie trwao do poowy roku 1915. Owo ponadstuletnie wadztwo Rosji pozostawio gbokie lady w wiadomoci Polaków, miao represyjny zasig i bardzo negatywny wpyw na spoeczn, religijn i kulturaln sytuacj ludnoci polskiej na Lubelszczynie i na caym obszarze Królestwa Kongresowego. Pamita przy tym trzeba, e rusyfikacyjne dziaa-. PROF. DR HAB. JAN OR OWSKI – Zakad Literatury Rosyjskiej. Instytut Filologii Sowiaskiej UMCS; e-mail: Sowian@klio.umcs.lublin.pl 1 Zob. L. B a z y l o w, Dzieje Rosji 1801-1917, Warszawa: PWN 1977, s. 49..

(2) 78. JAN OR OWSKI. nia wadz carskich na Lubelszczynie i na Podlasiu byy znacznie ostrzejsze ni na innych terenach zaboru rosyjskiego. Wizao si to bezporednio z sytuacj wyznaniow w guberni lubelskiej, gdzie znaczn cz ludnoci stanowili unici, których wadze zaborcze uznaway za Rosjan i dyy do ich przymusowej asymilacji. Polityczne pooenie Polaków w guberni lubelskiej po roku 1864 tak charakteryzowaa w swoim czasie Regina Gerlecka w pracy Z przeszoci kulturalnej Lubelszczyzny (rozdz. Lata 1864-1905): Ruch kulturalno-owiatowy w tym regionie rozwija si w warunkach o wiele trudniejszych ni w innych guberniach Królestwa Polskiego, gdy plan rusyfikacyjny mia tu zasig szerszy, wiza si z przeladowaniem kultu religijnego i zaciy na losach terenów wschodnich. W 1875 roku carat zlikwidowa obrzdek greckokatolicki, po czym wczy do cerkwi prawosawnej prawie wier miliona unitów zwizanych z polsk tradycj i kultur. W ten sposób zwikszono sztucznie liczb Rosjan zamieszkaych gównie w powiatach: hrubieszowskim, chemskim, zamojskim i tomaszowskim2.. Powstanie styczniowe dao Rosji pretekst do dalszego gnbienia Polaków, niszczenia polskoci i wzmoenia rusyfikacji Lubelszczyzny i Podlasia. Z wyjtkow zaciekoci zwalczano po zdawieniu powstania Koció katolicki, a zwaszcza unitów. To wanie na fali tych przeladowa onierze rosyjscy dokonali 24 stycznia 1874 roku gonej wtedy masakry wieniaków z Drelowa i Pratulina w powiecie bialskim. Mieszkacy tych wsi wystpowali wówczas w obronie swojej wityni unickiej, któr wadze rosyjskie – zgodnie z deniem do zrusyfikowania unitów – chciay przemianowa na cerkiew prawosawn (w tym miejscu warto przypomnie , e w roku 1996 Jan Pawe II beatyfikowa owych trzynastu drelowskich i pratuliskich „mczenników unickich”). Tragiczny postyczniowy „lad rosyjski” w Lublinie mona znale na dzisiejszym terenie UMCS. Jest to pomnik przed Domem Studenta „Jowisz” przy ul. Langiewicza 5. Zosta on wzniesiony na miejscu stracenia 16 czerwca 1863 roku trzydziestu szeciu polskich powstaców, wród nich Leona Frankowskiego, pierwszego Komisarza Rzdu Narodowego na województwo lubelskie. W tym samym miejscu w rónym czasie stracono te – jak gosi napis na tym pomniku – szeciu rosyjskich onierzy za udzia w walkach po stronie styczniowych powstaców.. 2. Z przeszoci kulturalnej Lubelszczyzny, red. A. Zdunek, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie 1978, s. 223..

(3) LITERATURA ROSYJSKA W PRASIE LUBELSKIEJ POCZTKU XX WIEKU. 79. Przez ponad pó wieku rani godno i narodow dum Polaków inny postyczniowy „lad rosyjski” w Lublinie. By to stojcy niegdy na Placu Litewskim okazay rosyjski sobór prawosawny pod wezwaniem Podwyszenia Krzya Paskiego (na tym miejscu obecnie znajduje si fontanna). Sobór ów wznoszono w latach 1864-1876 jako akt dzikczynienia Boej Opatrznoci za pomylne zdawienie „polskiego buntu” z lat 1863-1864. Po odzyskaniu niepodlegoci ów zowieszczy symbol zaborczej buty i panowania nad narodem polskim zosta rozebrany w roku 1925. Niezatartym ladem panowania zaborcy w Królestwie s bogate zbiory dokumentów Archiwum Pastwowego w Lublinie, sporzdzane w jzyku rosyjskim, który narzucono Polakom jako ówczesny jzyk urzdowy. W aktach Kancelarii Gubernatora Lubelskiego (nr zespou 120), znajdujcych si we wspomnianym archiwum, zachoway si liczne raporty policji o aresztowanych i ukaranych mieszkacach guberni lubelskiej za rozpowszechnianie lub piewanie zakazanych „hymnów rewolucyjnych”, do których zaliczano przede wszystkim pie patriotyczn Jeszcze Polska nie zgina…(najczciej karano grzywn lub nadzorem policyjnym na czas okrelony). Wzmoona rusyfikacja i represje polityczne wobec Polaków w okresie postyczniowym nie sprzyjay rozwojowi ycia kulturalnego w ówczesnym Lublinie. I chocia po Warszawie i odzi byo to trzecie pod wzgldem wielkoci miasto w Królestwie, to nie odgrywao ono jednak wanej roli w polskiej kulturze owej epoki. Ze rodowiskiem lubelskim zwizani byli pochodzeniem lub dziaalnoci nastpujcy ówczeni pisarze: Bolesaw Prus, Aleksander witochowski, Wincenty Dawid, Julian Wieniawski (Jordan), Klemens Szaniawski, Teresa Pramowska, Gustaw Doliski3. Wyrane oywienie ruchu czasopimienniczego i dziaalnoci kulturalnej w Lublinie i na Lubelszczynie nastpio w roku 1905. Umoliwi to m.in. dekret o tolerancji religijnej wydany przez Mikoaja II 17(30) kwietnia tego roku, wprowadzajcy wolno wyznania i zezwalajcy na wykady w jzyku polskim w szkoach prywatnych. Wrzenie rewolucyjne 1905 roku w samej Rosji i w Królestwie Polskim wymuszao jednak dalsze ustpstwa wadz, wród nich zezwalanie na organizacj towarzystw kulturalno-owiatowych. 3. Zob. A. G r y c h o w s k i, Lublin i Lubelszczyzna w yciu i twórczoci pisarzy polskich, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie 1974..

(4) 80. JAN OR OWSKI. i na wprowadzanie jzyka polskiego do administracji, sdownictwa i szkó pastwowych4. W tej nowej sytuacji politycznej, w warunkach zagodzenia rusyfikacyjnych de wadz zaborczych, w Lublinie i innych miastach Lubelszczyzny zaczy powstawa liczne towarzystwa kulturalno-owiatowe i spoeczne, wród nich Towarzystwo Szerzenia Owiaty „ wiato” (1906), Polska Macierz Szkolna (1906), Towarzystwo Mioników Sceny (1906), Towarzystwo Przyjació Uczcej si Modziey (1908), Lubelskie Towarzystwo Literacko-Naukowe (1910) i inne. atwiej te mona byo wtedy uzyska zgod wadz gubernialnych na wydawanie polskich czasopism. Po roku 1905 w Lublinie wychodziy nastpujce dzienniki: „Ziemia Lubelska”, „Kurier”, „Lublinianin”, „Gazeta Lubelska”, „Goniec Lubelski”, „Gos Lubelski”, „Dziennik Lubelski” oraz „Polak Katolik”. Niektóre z tych tytuów okazyway si efemerydami. Cenzura rosyjska dziaaa nadal i polskie dzienniki do czsto zawieszano lub zakazywano ich wydawania za propagowany w nich „szkodliwy kierunek”5. Do pocztku wieku XX rodowisko kulturalne Lublina nie odgrywao waciwie adnej roli w rozwoju polsko-rosyjskich zwizków literackich. Zwizki takie w XIX stuleciu – jak wiadomo – utrzymywa Józef Ignacy Kraszewski, którego czyy z Lubelszczyzn szkolne wizi i przejciowe miejsce zamieszkania w Romanowie w powiecie bialskim, ale w roku 1863 pisarz wyemigrowa do Drezna i osiad tam na stae. Rosyjskie „lady literackie” zaczy gsto pojawia si w prasie lubelskiej po roku 1905. Zoyo si na to kilka przyczyn. Jedn z nich by ilociowy i jakociowy rozwój ówczesnej prasy polskiej i jej wiksze otwarcie na sprawy rosyjskie. Zarysowujcy si ju wczeniej pozytywistyczny zwrot w myleniu Polaków opiera si na przekonaniu, e trudnej sprawy przyszoci Polski nie da si rozstrzygn bez racjonalnego uoenia polsko-rosyjskich stosunków politycznych. Szansy na wzajemne zblienie polityczne doszukiwano si w obustronnej wymianie literackiej. Postulaty takie pojawiay si wówczas równie w prasie lubelskiej. Jan Iwaski, lubelski prawnik, poeta i krytyk literacki, tak pisa w roku 1908 w artykule Par uwag o literaturze rosyjskiej: „Rosj zna musimy, jest to dla nas potrzeba pierwszorzdna i ko-. 4. Zob. J. B u s z k o, Historia Polski 1864-1948, Warszawa: PWN 1984, s. 136; zob. te: B a z y l o w, Dzieje Rosji…, s. 474, 482. 5 Zob. Z przeszoci kulturalnej Lubelszczyzny, s. 292-297..

(5) LITERATURA ROSYJSKA W PRASIE LUBELSKIEJ POCZTKU XX WIEKU. 81. nieczna, a chcc pozna ducha narodu, trzeba pozna i zrozumie jego pimiennictwo, które jest zazwyczaj syntez ycia narodowego […]”6. Jednak nie tylko sama potrzeba i konieczno poznawania Rosji, rozumienia jej de i mentalnoci Rosjan budzia wród ówczesnych Polaków wiksze, ni byo to wczeniej, zainteresowanie pimiennictwem rosyjskim. Literatura rosyjska, poczynajc od drugiej poowy XIX stulecia, dziki takim twórcom, jak Iwan Turgieniew, Fiodor Dostojewski i Lew Tostoj, zdobywaa coraz wikszy rozgos i uznanie w ówczesnej Europie i wiecie. Tego faktu nie mogy nie dostrzega polskie elity kulturalne owej epoki. Dlatego te na przeomie XIX i XX wieku nastpio bardzo wyrane oywienie wzajemnych polsko-rosyjskich zwizków literackich7. Proces ten dokonywa si równie i w lubelskim rodowisku kulturalnym, wiadczya za o tym tre ówczesnej lubelskiej prasy codziennej. Pioniersk rol w zapocztkowaniu i utrwalaniu rosyjskich „ladów literackich” w Lublinie odegra niewtpliwie Gustaw Doliski, miejscowy lekarz, literat, publicysta i pedagog, autor pierwszego w Królestwie Polskim przekadu gonej powieci Zmartwychwstanie Lwa Tostoja. Przekad ten, dostrzeony i przychylnie przyjty przez recenzentów prasy warszawskiej, wyszed w wydaniu ksikowym w Warszawie w roku 1900. Prawie równoczenie ukazao si inne wydanie tej powieci w tumaczeniu Stanisawa Stempowskiego, a w roku poprzednim to dzieo Tostoja byo drukowane w odcinkach w petersburskim tygodniku „Kraj” oraz w dzienniku „Kurier Lwowski”8. Z prob o zgod na polski przekad Zmartwychwstania Gustaw Doliski zwróci si bezporednio do Tostoja w licie z 7 stycznia 1900 roku. Zgod tak otrzyma i – jak wyej wspomniano – w tym samym roku lubelski lekarz wyda Tostojowsk powie w swoim tumaczeniu. W dowód wdzicznoci Doliski wysa Tostojowi w darze swoj ksik pt. Jak u nas chowano dzieci? Zarys dziejów pedagogiki polskiej (1899). Doliski opatrzy ow ksik nastpujc dedykacj w jzyku polskim: „Hrabiemu L. N. Tosto6. Par uwag o literaturze rosyjskiej (Z racji artykuów T. Nalepiskiego w „Prawdzie”), „Kurier” 1908, nr 148, s. 2. 7 Zob. na ten temat m. in.: M. J a k ó b i e c, Stosunki literackie polsko-rosyjskie w latach 1896-1917, w: Historia literatury rosyjskiej, t. II, red. M. Jakóbiec, Warszawa: PWN 1976, s. 656-672; Z.

(6) a k i e w i c z, Literatura rosyjska lat 1895-1914 w krgu Modej Polski. Walka o now koncepcj literatury rosyjskiej, „Slavia Orientalis” 1968, nr 4, s. 483-503; % + # # ' `I` – * `` , @}. . *. #Qv>|, . . |>||[, &|^>[\ 1981. 8 Zob. P. G r z e g o r c z y k, Lew Tostoj w Polsce. Zarys bibliograficzno-literacki, Warszawa: PIW 1964, s. 123-127..

(7) 82. JAN OR OWSKI. jowi. W dowód wysokiego uznania Wielkiego talentu i doniosej pracy spoecznej ofiaruje autor”9. Korespondencja Gustawa Doliskiego z Tostojem jest wielce interesujcym przyczynkiem do historii polsko-rosyjskich kontaktów literackich. Cztery prawie równoczesne przekady Zmartwychwstania, autorstwa rónych tumaczy, wiadczyy o ogromnej popularnoci Lwa Tostoja w spoeczestwie polskim na pocztku XX wieku. Ow saw literack wielkiego pisarza i moralisty szerzya równie ówczesna prasa lubelska, co jednak nie zostao naleycie dostrzeone we wspomnianej wyej bibliografii Piotra Grzegorczyka Lew Tostoj w Polsce. Rozgos wród Polaków zawdzicza Tostoj przede wszystkim yczliwemu spojrzeniu na „kwesti polsk” i moralnemu potpieniu rzdów carskich, które gnbiy spoeczestwo rosyjskie i wiele podbitych narodów. Z duym uznaniem polskich czytelników spotkao si zwaszcza opowiadanie Za co? (1906), w którym Tostoj przedstawi tragiczne losy polskiego zesaca, uczestnika powstania listopadowego. Owo opowiadanie lubelski „Kurier” drukowa w odcinkach ju w roku 1906 (tytu Po co? by niewaciwie przeoony). Dwa lata póniej ten sam dziennik wydrukowa wykrelony przez cenzur rosyjsk w polskich publikacjach fragment Zmartwychwstania, w którym Tostoj opisa egzekucj dwóch polskich bojowników przeciw caratowi (powieszono ich w Kijowie 18 marca 1880 roku). Ten epizod powieci Tostoja „Kurier” zamieci w przekadzie Józefa Mondscheina z nastpujcym przypisem: „Wstrzsajcy opis tej wanie egzekucji daje nam Leon Tostoj w Zmartwychwstaniu. Fragment niniejszy nieznany by dotychczas ogóowi naszemu, z przyczyn atwo zrozumiaych”10. Stosunek Lwa Tostoja do spraw polskich charakteryzowaa te „Gazeta Lubelska” w anonimowym artykule Tostoj o Polakach. Ukaza si on w roku 1910 z okazji mierci tego pisarza. Autor przytacza w nim róne wspomnienia slawisty Mariana Zdziechowskiego – o jego pobycie w Jasnej Polanie, o rozmowie z Tostojem i wypowiedziach pisarza o Henryku Sienkiewiczu i jego gonej ankiecie na temat germanizacyjnej polityki Prusaków w Wielkopolsce11.. 9. Zob. Z przeszoci kulturalnej Lubelszczyzny…, s. 271-272. Zob. hr. T o s t o j, Opowiadanie Krylcowa (Nieznany fragment „Zmartwychwstania”), tum. Józ. Mon., „Kurier” 1908, nr 207, s. 2. 11 Zob. Tostoj o Polakach, „Gazeta Lubelska” 1910, nr 145, s. 1. 10.

(8) LITERATURA ROSYJSKA W PRASIE LUBELSKIEJ POCZTKU XX WIEKU. 83. Wyranym echem odbi si w prasie lubelskiej jubileusz 80-lecia urodzin Tostoja, który obchodzono w roku 1908. Jan Iwaski, lubelski poeta i krytyk, który czsto wypowiada si o literaturze rosyjskiej w miejscowej prasie, zamieci wtedy w „Kurierze” entuzjastyczny artyku Jubileusz Tostoja. Pisa w nim: […] dzisiejszy jubilat jest dum i chlub ojczyzny swojej, której imi po caym wiecie rozsawi, lecz nie jest jej wasnoci wyczn; nie jedn Rosj, lecz wiat cay, zewntrzny zdarze i wewntrzny dusz ludzkich ogarn duch wielkiego twórcy i dlatego imi Lwa Tostoja jest wasnoci wiata cywilizowanego […]. W szeregu tych, co dzie dzisiejszy jako dzie wita uznali, i my stajemy, goszc sercem caym: cze wielkiemu bojownikowi prawdy, cze Tostojowi12.. Apogeum rozgosu Tostoja w prasie lubelskiej przypado na jesie roku 1910. Miao to zwizek z chorob pisarza, jego tajemnicz ucieczk z Jasnej Polany i wreszcie mierci na stacji kolejowej Astapowo w poudniowej Rosji (pisarz zmar 20 listopada 1910 roku). Na temat owej ucieczki Tostoja duo pisano w ówczesnej prasie rosyjskiej i wiatowej. Traktowano j niekiedy jako swoist sensacj, próbowano wyjani przyczyny nagego zniknicia pisarza z Jasnej Polany (jedn z przyczyn miay by rodzinne nieporozumienia). W ówczesnej prasie lubelskiej te byo duo sensacyjnych doniesie o ostatnich dniach ycia sdziwego pisarza (najczciej byy to przedruki rónych informacji z rosyjskich gazet). A po jego mierci opublikowano – gównie w „Kurierze” – kilka obszernych artykuów na temat wielkoci i znaczenia artystycznej i mylowej spucizny autora Wojny i pokoju13. Najbardziej interesujcy artyku – Psychologiczne momenty w yciu Tostoja opublikowa wtedy miejscowy literat Eugeniusz Sokoowski. Autor koncentrowa w nim swoj uwag na dugotrwaym duchowym rozwoju pisarza, jego moralnych poszukiwaniach i zoonej drodze do wasnego ycia wedug prawdy i wiekowej mdroci prostego ludu14. Sporód gazet, które wychodziy w Lublinie po roku 1905, zachowujcy lewicow orientacj „Kurier” (pocztkowo jego redaktorem zosta znany lubelski lekarz Mieczysaw Biernacki, a po nim adwokat Bolesaw Sekutowicz) by najbardziej otwarty na dochodzce z Rosji nowiny literackie. Dziennik ten. 12. I w a s k i, Jubileusz Tostoja, „Kurier” 1908, nr 205, s. 1. Obszerniej na ten temat patrz w pracy: J. O r o w s k i, Ostatnie lata ycia Lwa Tostoja w zwierciadle prasy lubelskiej, „Slavia Orientalis” 2010, nr 4, s. 499-510. 14 Psychologiczne momenty w yciu Tostoja, „Kurier” 1910, nr 278, s. 1. 13.

(9) 84. JAN OR OWSKI. popularyzowa nie tylko twórczo literack oraz spoeczne i moralne idee Lwa Tostoja, lecz powica równie duo uwagi najnowszej literaturze rosyjskiej. To wanie na amach „Kuriera” najczciej pojawiay si przekady utworów Antoniego Czechowa (Emigrant, Incognito, Poyczka, yjca chronologia, Dramat, ebrak) i Aleksandra Kuprina (m.in. obszerna opowie Olesia)15. Jedynym tumaczem, który podpisywa swoje przekady, by zwizany z ruchem socjalistycznym poeta i publicysta Józef Mondschein. By on bardzo czynnym popularyzatorem ówczesnej prozy rosyjskiej w prasie lubelskiej. W latach 1908-1911 przyswoi polskiemu pimiennictwu alegoryczne miniatury i niektóre opowiadania Maksyma Gorkiego (Pies, Zburzona tama, Serce ebraka) oraz refleksyjno-filozoficzne utwory Leonida Andriejewa (Wadca, Wielkolud, Ben Towit, Pikne jest ycie dla zmartwychwstaych). Ale najwicej – jak si wydaje – dokona Mondschein w dziele udostpnienia czytelnikom „Kuriera” utworów Fiodora Sooguba, modernistycznego poety, prozaika i dramaturga. Z jego twórczoci Mondschein przeoy obszerny cykl refleksyjno-filozoficznych Bajeczek oraz nowele Godomór, Baranek i <mierU z inseratu. Warto tu nadmieni , e Mondschein by nie tylko tumaczem, ale wrcz entuzjast pisarstwa Sooguba, uwaa go za twórc „kultur niewtpliwie z pisarzy caej <Modej Rosji> najbardziej nam bliskiego i europejskiego”. W roku 1908 Mondschein tak pisa w „Kurierze” o Soogubie w przypisie do przekadu jednej z Bajeczek tego poety: […] Poza niepospolitym satyrykiem zamieszkaa w Soogubie zbolaa dusza tsknicego beznadziejnie wizjonera i poety. Jest jego twórczo jak gdyby ow nici, czc chor ludzko z wymarzonym Rajem przyszym. Pragnie wic Soogub skpa i uzdrowi j w bezgranicznym morzu Mioci, osuszy w socu Prawdy i Pikna16.. W roku 1911 Mondschein zamieci w „Kurierze” obszerny List o twórczoci Sooguba, w którym bardzo wysoko ocenia talent literacki tego pisarza17. By to niewtpliwie jeden z najwaniejszych ówczesnych gosów polskiej krytyki o twórczoci Sooguba i szkoda, e nie zosta dotychczas dostrzeony i nie jest uwzgldniany w badaniach nad recepcj literatury rosyjskiej w Polsce w dobie modernizmu. Godny przypomnienia jest fakt, e gos ów pojawi. 15. W celu uniknicia nadmiaru przypisów pominite zostay tu adresy bibliograficzne utworów pisarzy rosyjskich, drukowanych w prasie lubelskiej okresu 1905-1914. 16 „Kurier” 1908, nr 303, s. 3. 17 Zob. J. M o n d s c h e i n, List o twórczoci Sooguba, „Kurier“ 1911 nr 248, s. 2..

(10) LITERATURA ROSYJSKA W PRASIE LUBELSKIEJ POCZTKU XX WIEKU. 85. si wtedy w prasie lubelskiej, a wic w rodowisku, gdzie dopiero rodzio si gbsze zainteresowanie literatur rosyjsk. Jeli w prasie lubelskiej pocztku XX wieku drukowano do czsto modernistyczn proz rosyjsk, to w tym samym czasie prawie nie dostrzegano tu tak bardzo przecie bogatej i rónorodnej pod wzgldem artystycznym poezji rosyjskiej „srebrnego wieku”. Podobnie te byo i w innych, o wiele waniejszych rodowiskach literackich okresu Modej Polski. Stwierdza to m.in. wybitny slawista Marian Jakóbiec, który tak o tym pisa w zbiorowej pracy Historia literatury rosyjskiej: […] Rzecz znamienna – nie trafiaa do polskich rodowisk twórczych wielka ówczesna poezja rosyjska. Obcowali z ni i nasycali si jej urzekajcym piknem tylko Polacy zamieszkujcy obszary Rosji centralnej i Ukrainy, aby j wyzyska jako wzór doskonay ju w Polsce niepodlegej18.. T opini Mariana Jakóbca potwierdzaj bardzo nieliczne w prasie lubelskiej lat 1905-1914 przekady z poezji rosyjskiej XIX wieku, wród nich dwóch bajek Iwana Kryowa (Wyrocznia, Wocianin i rzeka) i po jednym tylko wierszu Aleksandra Poleajewa (Jawnogrzesznica), Fiodora Tiutczewa (Silentium!) oraz Iwana Turgieniewa [Krokiet w Windzborze (!)]. Jeszcze rzadziej na amach prasy lubelskiej wspomnianego okresu gociy przekady najnowszej poezji rosyjskiej (wymieni tu wszake trzeba wiersz Fiodora Sooguba „Gdym przez wzburzone pyn morze…” w tumaczeniu Jana Iwaskiego19). Widoczny wzrost zainteresowania poezj rosyjsk wród pisarzy mieszkajcych na Lubelszczynie nastpi jednak dopiero po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci. Stao si to gównie za spraw Józefa obodowskiego, Józefa Czechowicza i Kazimierza Andrzeja Jaworskiego. Aren popularyzacji literatury rosyjskiej w lubelskim rodowisku kulturalnym bya nie tylko prasa, lecz równie miejscowe ycie teatralne. Dotyczyo to gównie dramatopisarstwa rosyjskiego, które Polacy mogli poznawa dziki ukazujcym si w prasie recenzjom teatralnym i scenicznym realizacjom dzie znanych dramaturgów rosyjskich. Autorem kilku recenzji by m.in. Jan Iwaski, który okaza si najwaniejszym popularyzatorem literatury rosyjskiej w ówczesnej prasie lubelskiej.. 18. Historia literatury rosyjskiej…, s. 671 (rozdz. Stosunki literackie polsko-rosyjskie w latach 1896-1917). 19 Zob. „Kurier” 1909 nr 123, s. 2..

(11) 86. JAN OR OWSKI. W omawianym okresie sztuki autorów rosyjskich wystawia lubelski Teatr Miejski, a niekiedy te gocinnie wystpujce w Lublinie teatry z Warszawy, odzi, Krakowa i Lwowa. W latach 1905-1914 pojawiy si na scenie lubelskiej nastpujce dziea dramaturgii rosyjskiej: Rewizor i Oenek Mikoaja Gogola, <mierU Iwana Gronego Aleksego K. Tostoja, Intratna posada Aleksandra Ostrowskiego, Potga ciemnoty, ywy trup i adaptacja sceniczna Zmartwychwstania Lwa Tostoja, Na dnie i Dzieci soca Maksyma Gorkiego, ycie czowieka Leonida Andriejewa, Dzieci Waniuszyna Siergieja Najdionowa, Wujaszek Ja (!) Antoniego Czechowa oraz przeróbka sceniczna Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego20. Recenzenci lubelscy – przewanie anonimowi – najczciej chwalili wymienione sztuki, ale zymali si niekiedy na przyzwyczajon do operetek lubelsk publiczno , która nie zawsze zapeniaa widowni teatru, kiedy wystawiano powane dziea autorów rosyjskich. Trzeba tu jednak pamita o tym, e utyskiwania recenzentów na niedojrzao kulturaln widzów lubelskich to w pewnym stopniu swoista konwencjonalna retoryka, za któr krya si przecie cakiem inna strona ówczesnej rzeczywistoci „przywilaskiego kraju”. Polacy – jak wiadomo – bojkotujc wówczas kultur rosyjsk, czsto protestowali w ten wanie sposób przeciwko panowaniu i przemocy wadzy rosyjskiej w Polsce. Lubelska publiczno nie stanowia pod tym wzgldem wyjtku.

(12) ywe zainteresowanie literatur rosyjsk w prasie lubelskiej po roku 1905 moe dzisiaj nasuwa pytanie, czy Lublin w owym czasie wzbudzi w jakim stopniu uwag pisarzy rosyjskich, którzy przecie duo i czsto – z nienawici lub yczliwoci i zrozumieniem – pisali o Polsce i Polakach21? W rosyjskim postrzeganiu Polski uwaga piszcych o niej autorów koncentrowaa si przede wszystkim na Warszawie (zob. chociaby znany „warszawski poemat” Aleksandra Boka, czyli trzeci rozdzia jego Odwetu). Lublin natomiast dostrzeony zosta przez pisarzy rosyjskich dopiero na pocztku pierwszej wojny wiatowej. Stao si to za spraw tych literatów, którzy podjli sub jako korespondenci wojenni.. 20. Repertuar ówczesnej sceny lubelskiej szczegóowo przedstawia praca: S. K r u k, ycie teatralne w Lublinie (1782-1918), Lublin: Wyd. UMCS, 1982; zob. te: R. G e r l e c k a, Midzy rewolucj 1905 roku a pierwsz wojn wiatow, w: Z przeszoci kulturalnej Lubelszczyzny, s. 310-320. 21 Kwestia ta obszernie przedstawiona zostaa w pracy: J. O r o w s k i, Z dziejów antypolskich obsesji w literaturze rosyjskiej. Od wieku XVIII do roku 1917, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992..

(13) LITERATURA ROSYJSKA W PRASIE LUBELSKIEJ POCZTKU XX WIEKU. 87. Na szczególn uwag zasugiway zwaszcza korespondencje Walerego Briusowa, który na pocztku wrzenia 1914 roku, jako korespondent wojenny moskiewskiej gazety „Russkije wiedomosti”, odby podró z Warszawy do Jarosawia (wspólnie z pisarzem Aleksandrem Fiodorowem). Trasa tej podróy prowadzia przez Lublin, który tak wtedy opisywa Briusow: […] `v – {@[Q || =\{ v\ v\ {_=` ` \@\[Q [ <@|^\[. |^=[vv| x|[|@], {| v\_ \@@_=_ (Q } [=@|) v`>\>| |^=\v|[>` [ `v v {@}{|\x\|^. | _ v\x| |@\ {|{|@=`\^ \`v\, ` {@`|^ @\Q^>\= }@_x| \[=||`. \=` x| Q| v x>|, =\> >\> [| [^ x|@|} |>\\|^ ` }[\ v\vQq \[=||`] (|^=\vQ []=Q }] v_} [|vQ). }|@\_v` _\}`|^ ` > 5-=` \^\ ^}_~x| }v], ` [|v[| Q {@|[` [ `v Q ^_=>`22.. Tak wic czystemu przypadkowi – awarii samochodu – Briusow zawdzicza duszy postój w Lublinie, podczas którego móg zwiedzi to miasto. Odwiedzajc polskie miasta, Briusow stara si przybliy ich wizerunek swoim czytelnikom. Odwoywa si wic do wydarze z historii tych miast, krótko opisywa gówne zabytki ich architektury oraz wygld wspóczesny. Tak byo i w przypadku Lublina, który tak przedstawi poeta: […] |^ \@\[Q `v – ^\Q || ` ^\Q >@\^`[Q ` x|@|}|[ v\ |`. |[Q _`Q `= [{|v «[@|{^>`» |={\=|>; [ ^=\@| x|@|} _>` \>|_>` {|v]= XVI [>. =@|v\] @v\] >||vv\ v\ || _[\@ ^`[|``@_= `=|[^>_ _v`. ^\[v| {@|| x|[|@]= ^=\@`vvQ >|^=¯Q ` |v\^=Q@`, x|=`^>` ` ^=`] \@|>>|, ` q\@\>=@v| }\v`e \x`^=@\=\ (@\=_\) ^ >|| v\ {` – x@ x|@|}\23.. Briusow ponownie odwiedzi Lublin w drugiej poowie marca 1915 roku. Podróowa wtedy z Warszawy do Przemyla, który Austriacy po dugiej obronie poddali Rosjanom. Sporód odwiedzanych miast Lubelszczyzny jego uwag zwróci jeszcze tylko Zamo dziki piknej renesansowej architekturze (miasto to naleao jednak ju wtedy do utworzonej w roku 1912 guberni chemskiej, któr oderwano od Królestwa Polskiego). Obszerniejsze jednak relacje przekaza poeta w swych korespondencjach po duszym pobycie w Jarosawiu i Przemylu.. 22. . @ ^ | [, [ #\ # . I. ]9/, „_^^>` [}||^=`” 1914, nr 217, s. 2-3. 23 Tame..

(14) 88. JAN OR OWSKI. W prasie lubelskiej lat 1905-1914 potwierdzay si znane ogólne prawidowoci rozwoju ówczesnych polsko-rosyjskich stosunków literackich. Uwidoczniy si w niej pozytywne przemiany, jakie dokonay si wobec literatury rosyjskiej w wiadomoci Polaków. Wzrosa wtedy wyranie liczba drukowanych w niej przekadów utworów pisarzy rosyjskich oraz omówie i recenzji dzie najnowszej literatury, natomiast na scenie teatru lubelskiego czciej pojawiay si gone rosyjskie dramaty. Publicystyka na amach gazet lubelskich – szczególnie za w „Kurierze” – ywo reagowaa na wystpienia znanych pisarzy rosyjskich, którzy wypowiadali si wówczas o Polsce i Polakach (Lew Tostoj, Konstantin Balmont, Michai Arcybaszew, a z dawniejszych twórców – Aleksander Hercen). To, co w owym czasie pisano w prasie lubelskiej o literaturze rosyjskiej co z niej drukowano w tumaczeniach – nie zostao do tej pory naleycie dostrzeone przez polskich historyków literatury i tym samym nie jest uwzgldniane w badaniach nad recepcj rosyjskiej spucizny literackiej w dziejach polskiego pimiennictwa.. BIBLIOGRAFIA B a z y l o w L., Dzieje Rosji 1801-1917, Warszawa: PWN 1977. B u s z k o J., Historia Polski 1864-1948, Warszawa: PWN 1984. G r z e g o r c z y k P., Lew Tostoj w Polsce. Zarys bibliograficzno-literacki, Warszawa: PIW 1964. Historia literatury rosyjskiej, t. II, red. M. Jakóbiec, Warszawa: PWN 1976. K r u k S., ycie teatralne w Lublinie (1782-1918), Lublin: Wyd. UMCS 1982. O r o w s k i J., Z dziejów antypolskich obsesji w literaturze rosyjskiej. Od wieku XVIII do roku 1917, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992. Z przeszoci kulturalnej Lubelszczyzny, red. A. Zdunek, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie 1978.. RUSSIAN LITERATURE IN THE LUBLIN PRESS OF THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY Summary The article concerns three out of many issues connected with the medieval history of Lublin, which are closely intertwined with the Ruthenian matters. The text, among other things, focuses on bringing to Lublin the relics of the True Cross, erecting in the city the tower by Daniel, the Prince of Galicia-Volhynia, as well as tracing the Chapel of the Holy Trinity’s.

(15) LITERATURA ROSYJSKA W PRASIE LUBELSKIEJ POCZTKU XX WIEKU. 89. origins. As an attempt to present the current views on the matter in question, the article begins with the presentation of the sources, then provides the outline of the state of research, and finally concludes with the hypotheses suggesting the clarification of any doubts concerning the subject of the article Key words: Polish-Russian literary relations, Lublin press, Russian literature in the Lublin press, Lublin press on Leo Tolstoy, Lublin translators of the Russian literature. Translated by: Tadeusz Karowicz. LITERATURA ROSYJSKA W PRASIE LUBELSKIEJ POCZTKU XX WIEKU Streszczenie Lubelskie rodowisko kulturalne w XIX wieku nie odgrywao waciwie adnej roli w rozwoju polsko-rosyjskich stosunków literackich. Sytuacja ta ulega zmianie po roku 1905, kiedy i w Europie, i wród Polaków wzroso zainteresowanie literatur rosyjsk, której wysoki poziom artystyczny ju wczeniej zdoby due uznanie w wiecie. Po roku 1905 zagodzono w Królestwie Polskim cenzur rosyjsk, atwiej byo ju wtedy wydawa polsk pras i organizowa towarzystwa kulturalne i owiatowe. W prasie lubelskiej, szczególnie w dzienniku „Kurier”, publikowano przekady literatury rosyjskiej, teatr lubelski zacz wystawia dramaty autorów rosyjskich – Gogola, Tostoja, Gorkiego, Czechowa i Andriejewa. W lubelskim rodowisku due zainteresowanie budzia rosyjska proza pocztku XX wieku (Czechow, Gorki, Soogub, Andriejew), natomiast nie cieszya si tu uznaniem ówczesna poezja rosyjska. Najbardziej popularnym pisarzem rosyjskim w prasie lubelskiej okaza si Lew Tostoj. Polacy doceniali bowiem jego yczliwy stosunek do sprawy polskiej i krytycyzm wobec despotyzmu wadz carskich. Sowa kluczowe: polsko-rosyjskie stosunki literackie, prasa lubelska, literatura rosyjska w prasie lubelskiej, prasa lubelska o Lwie Tostoju, lubelscy tumacze literatury rosyjskiej.. < XX _=_@v] ^@}\ `v\ [ XIX [> v `\ {|-v\^=|]~_ v`>\>|x| v\v`] [ @\[`=`` {|^>|-@_^^>`q `=@\=_@vQq |=v|v`. `=_\`] `v`\^ {|^ 1905 x|}\, >|x}\ [ [@|{ ` ^@}` {|]>|[ _[``^] `v=@^ > @_^^>| `=@\=_@, >|=|@\],.

(16) 90. JAN OR OWSKI. \x|}\@] [Q^|>|_ q_}|^=[vv|_ _@|[v, ~ @\v {||[\\^ `@|[Q {@`v\v`. |^ 1905 x|}\ [ |^>| |@|[^=[ |x`` v_@_, =| }\| [||v|^= `}\[\= {|^>_ {@^^_ ` |@x\v`|[\= >_=_@vQ ` {@|^[=`=^>` |~^=[\. `v^>| {@^^, [ |^|vv|^=` [ x\= «_@@», {_`>|[\`^ {@[|}Q ^ @_^^>| `=@\=_@Q, [ `v^>| =\=@ ^=\[``^ }@\Q @_^^>`q \[=|@|[ – |x|], |^=|x|, |@>|x|, q|[\ ` v}@[\. `v^>\] ^@}\ {@} [^x| |v `v=@^|[\\^ @_^^>| {@|| v\\\ XX [>\ (q|[, |@>`, ||x_, v}@[), [ |=`` |= =|x}\v @_^^>| {|``. \Q {|{_]@vQ @_^^>` {`^\= [ `v^>| {@`|}`> ^=\ [ |^=|. |]>` |}|@`` {| >@\v @ x| }|@|\=v| |=v|v` > {|^>` [|{@|^\ ` >@`=`>_ }^{|=`\ \@^>`q [\^=. : {|^>|-@_^^>` `=@\=_@vQ |=v|v`], `v^>\] {@^^\, @_^^>\] `=@\=_@\ [ `v^>| {@^^, `v^>\] {@^^\ | [ |^=|, `v^>` {@[|}`>` @_^^>| `=@\=_@Q..

(17)