View of Kilka dobrych powodów, dla których warto zajmować się nauką

P O L E M I K I, R E C E N Z J E, S P R A W O Z D A N I A

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE

Tom IX, numer 1 – 2006

KILKA DOBRYCH POWODÓW,

DLA KTÓRYCH WARTO ZAJMOWA SI NAUK

Inspiracj do napisania tego tekstu była dyskusja nad artykułem, który pierwotnie za-mierzałem zamieci w tym tomie, a dotyczcym etycznych i nieetycznych praktyk spo-tykanych na niwie działalnoci naukowej (Ole, manuskrypt). Krytyczna refleksja nad tezami zawartymi w tamtym tekcie oraz jego wymowa – czerpic z codziennych do-wiadcze pracy na uczelni, poruszałem wszak sprawy trudne – skłoniły mnie do napisa-nia kilku pozytywnych uwag w tomie dedykowanym Ksidzu Profesorowi Władysławowi Prynie, który swym taktem, yczliwoci i otwartoci wobec wszelkiego dobra uczył pokory wobec prawdy i troski o osob – raczej podmiot ni przedmiot psychologicznego poznania. Tote uwagi ponisze dedykuj Ksidzu Profesorowi, wraz z wdzicznoci za tych kilka prostych rzeczy, których uczył mnie swym przykładem przy okazji wspólnej pracy: uczciwoci wobec wyników bada, wnikliwoci w ich interpretacji, koniecznoci poszukiwania wiedzy pewnej, testowania domysłów i hipotez w konfrontacji z empiri i przekraczania ludzkich układów w imi wartoci prawdy…

Powodów, dla których ludzie podejmuj rozmaite formy działalnoci, jest wiele, jed-nak uprawianie nauki naley do tak szczególnych rodzajów aktywnoci, e warto powi-ci temu kilka słów refleksji, od spraw ogólnych po kwestie blisze psychologii.

Nauka – jak wiadomo – polega na deniu do prawdy, samo wic obcowanie z tak wielk wartoci stanowi wystarczajcy powód, by nauk warto było si zajmowa. Od-niesienie procesu poznania i jego rezultatów do wartoci prawdy czyni t form ludzkiej aktywnoci szczególnie wan, wrcz godn (por. Szostek, 2003). Zobowizanie wobec prawdy, które nie toleruje adnej formy jej zniekształcania, wymaga od osób parajcych si nauk przestrzegania wysokich standardów etycznych. I to moe by powód, dla któ-rego warto prowadzi badania naukowe. To włanie praca naukowa stwarza szans – cho oczywicie nie daje adnej gwarancji – robienia rzeczy, które mog by moralnie czyste, a w kadym razie czystsze ni w polityce czy biznesie. Std szczególna troska o dobre obyczaje w nauce (Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych, 2001).

Istot naukowego poznania jest denie do odkrywania rzeczy nowych, kreowanie i przecieranie nowych dróg: generowanie teorii, tworzenie nowych podej i metod bada-nia, poszukiwanie wyników, których jeszcze nikomu nie udało si uzyska. Jeli uda si co z tych rzeczy, mona powiedzie, e twórca lub badacz osignł co najwaniejszego – obok wartoci samego rezultatu, równie poczucie spełnienia i szczcia.

Uprawianiu nauki towarzyszy zazwyczaj przewiadczenie o robieniu rzeczy wanej, najczciej zreszt nie podzielane przez ludzi zajmujcych si czym innym, ale dla pra-cowników naukowych oczywiste. Poczucie, e chodzi o co znaczcego, wynika nie tylko

POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA

268

z zaspokajania ciekawoci poznawczej, odkrywania rzeczy nowych czy wiadomoci moliwych aplikacji, ale te z przekonania o głbokim sensie i wartoci kształcenia stu-dentów i doktorantów, co towarzyszy zazwyczaj pracy naukowej i w znacznym stopniu ma charakter misji wobec własnego kraju i szerzej – wobec przyszłoci. Dlatego nie jest obojtne, kogo i jak kształcimy, co przekazujemy w postaci wiedzy, umiejtnoci i posta-wy moralnej.

W nauce wspaniałe jest to, e nie tylko mona, ale nawet trzeba porywa si na rzeczy lece na granicy ludzkich moliwoci. I ten egzystencjalny sens pracy naukowej odsłania co niezwykle wanego w człowieku: nie tylko twórcz inteligencj, zdolno do niepo-wtarzalnej syntezy współdziałania i rywalizacji, ale te zdolno do wyrzecze, powi-ce, prawdziw motywacj poznawcz, pragnienie przekształcania wiata... Marzeniem S. Freuda było dokonanie odkry wanych dla ludzkoci i opracowanie skutecznego spo-sobu leczenia ludzi; z takim programem rozpoczynał sw prac, długo nie widział jej rezultatów na miar marze, w kocu jednak uzyskał to, czego pragnł. Krótko mówic, warto nieustannie testowa sw wiedz, zdolnoci, energi, pomysłowo i podejmowa wyzwania na miar posiadanego talentu.

Wiele z odkry i całkiem powszednich rezultatów pracy naukowej ma oczywist war-to aplikacyjn, słuy ludziom i jest to te dobry powód podejmowania pracy naukowej. Trzeba jednak pamita, e aplikacje czasem, a nawet czsto pozostaj poza kontrol odkrywców, tote szansa i ryzyko odkrycia dynamitu czy rozszczepienia atomu zdaj si równoway. Podobnie jest z psychologi – moe prowadzi do rezultatów, które mog by uyte przeciwko człowiekowi (zob. np. Chyrowicz, 2002). Jeli jednak myle o apli-kacjach sprzyjajcych skutecznemu uczeniu, wychowaniu, zarzdzaniu, zapobieganiu zaburzeniom zdrowia psychicznego i fizycznego, czy psychoterapii, warto bada psy-chologicznych wydaje si niepodwaalna.

Uprawianie nauki wymaga współpracy i umiejtnoci zaznajamiania rodowiska z efektami pracy. Zwłaszcza współdziałanie i współpraca s niepowtarzaln okazj do jednoczenia si wokół wspólnego celu, niejednokrotnie bardzo rónych osób. Przyjanie naukowe (czsto nawet nie rozpoznawane jako przyja, a interpretowane tak dopiero

ex post) bywaj przeróne, jednak to, co w nich najwaniejsze, to włanie niecodzienna

synteza umysłów, które czsto bdc wobec siebie w opozycji, potrafi generowa nowa-torskie pomysły i rozwizania. Zdolnoci ludzi zaangaowanych we współprac nie doda-j si, ale pomnaadoda-j, jak zwykł mawia Profesor Andrzej Falkowski. Specyficzn form współpracy jest prowadzenie zespołu i odpowiedzialno za rozwój młodych pracowni-ków naukowych, pomoc przy pierwszych publikacjach, a potem dobra rada i dyskretna obecno w ich sukcesach i porakach. Z kolei rado zwizana z publikacjami przyjty-mi do druku w prestiowych czasopismach i ksikach całkowicie równoway trud i fru-stracje, jakich trzeba było dowiadczy po drodze; a warto informacji zwrotnych od anonimowych recenzentów mierzy si rozwojowymi skokami, jakich dokonuj dziki nim inteligentni autorzy.

Jeli wród wymienionych wartoci pracy naukowej pojawia si odniesienie do warto-ci prawdy, wartowarto-ci moralnych, interpersonalnych i społecznych, to nie moe zabrakn odniesie do wartoci estetycznych. Harmonijnie układajce si wyniki, symetria modeli, wewntrzna logika zjawisk – to wszystko ma aspekt estetyczny i tak bywa dowiadczane

POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA

₂₆₉

przez badaczy, którzy nieprzypadkowo wyraaj to słowami: „ten model jest idealny”, „wyniki układaj si w tak fantastyczn kompozycj, e jest to po prostu pikne”.

S te dodatkowe czynniki nagradzajce, jak moliwo własnego gospodarowania czasem czy aktywno na forum midzynarodowym. Dziki temu, e nauka jest jedna i uniwersalna, daje szans porozumienia ponad rónicami kulturowymi, a przy tym okazj poznania wiata i kontaktu z ludmi z rónych krajów. Porednio słu temu stypendia, wizyty naukowe i konferencje, obok oczywicie kształcenia, prowadzenia bada i prezen-towania ich wyników.

Oczywicie s te powody, dla których by moe nie warto zajmowa si nauk. Jed-nym z nich jest potencjalnie paraliujca wiadomo tych konsekwencji odkry nauko-wych, które mog obróci si przeciwko człowiekowi i rodowisku naturalnemu. Moe to dotyczy inynierii genetycznej, klonowania i paru innych dziedzin, w tym równie psy-chologii, na przykład badania nad moliwoci oddziaływania na niewiadomo i przed-wiadomo.

S te bardziej prozaiczne przyczyny, dla których czasem wydaje si, e nie warto zajmowa si nauk, jak na przykład obawa przed porak albo długi czas inwestowania w rozwój, zanim pojawi si jego dojrzałe rezultaty w formie znaczcych osigni czy stopni i tytułów naukowych. Ponadto odpowiedzialna praca naukowa niestety implikuje czasem konieczno negatywnego recenzowania prac słabych, co dla obydwu stron tego procesu bywa trudne. Jednak odniesienie do prawdy zobowizuje i jedyne uczciwe – jak mniemam – rozwizanie to branie odpowiedzialnoci za decyzje podejmowane zgodnie z wiedz i sumieniem.

BIBLIOGRAFIA

Chyrowicz, B. (red.) (2002). Etyczne aspekty ingerowania w ludzk
psychik. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych (2001). Warszawa: Polska Akademia Nauk, Komitet Etyki w Nauce.

Ole, P. K. (manuskrypt). O niektórych etycznych i nieetycznych obrzeach uprawiania nauki. Szostek, A. (2003). Etyka w nauce. W: Etyka … w nauce … w polityce … w medycynie …

w biznesie (s. 7-16). Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe.

Piotr K. Ole Instytut Psychologii KUL