RECENZJE 252
kach religijnych mieszkaĔców naszego kraju, uwarunkowanych licznymi czyn-nikami o charakterze wewnĊtrznym i zewnĊtrznym. Zapoznanie siĊ z treĞciami opisywanymi przez Autora moĪe byü równieĪ pomocne w uksztaátowaniu wáasnych opinii dotyczących stanu polskiej religijnoĞci, popartych zasadną argumentacją, którą bĊdzie moĪna przedstawiü wszĊdzie tam, gdzie bĊdą toczyü siĊ spory o stan polskiego katolicyzmu czy przyszáoĞü KoĞcioáa w Polsce.
Emilia Kramkowska
Zakáad Socjologii Edukacji i Gerontologii Spoáecznej Uniwersytetu w Biaáymstoku
JANUSZ MARIAēSKI, MoralnoĞü w kontekĞcie spoáecznym, Kraków: Za-káad Wydawniczy NOMOS, 2014, ss. 333.
ĝledząc literaturĊ socjologiczną ostatnich kilkudziesiĊciu lat, moĪna dojĞü do przekonania, Īe namysá nad moralnoĞcią z perspektywy poznawczej ofero-wanej przez tĊ dyscyplinĊ naukową staá siĊ domeną polskich badaczy. Do gruntownego pochylenia siĊ nad tym faktem spoáecznym w poáowie XX w. Ğrodowiska uczonych przekonywaáa Maria Ossowska. Stawiáa wówczas trwaáe podwaliny pod gmach tej subdyscypliny swymi wielkimi dzieáami: Moralno-Ğcią mieszczaĔską, Podstawami nauki o moralnoĞci, Normami moralnymi, MyĞlą moralną oĞwiecenia angielskiego, Socjologią moralnoĞci itd. Godnym kontynuatorem rozpoczĊtego przez nią dzieáa jest Janusz MariaĔski. Tematyką moralnoĞci zajmuje siĊ od lat osiemdziesiątych XX w. Na jej temat napisaá kilkanaĞcie ksiąĪek i kilkaset artykuáów. WiĊkszoĞü z nich ma charakter empi-ryczny. Omawia w nich wiele aspektów związanych z moralnoĞcią wspóáczes-nego spoáeczeĔstwa polskiego: systemem wartoĞci, sensem Īycia, stosunkiem do Ğmierci, wiĊziami i postawami moralnymi, dynamiką przemian obyczajów, etosem bezrobotnych itd. Jednak nie zaprzestaje na opisie i wyjaĞnianiu materii moralnej, realizowanej w konkretnych praktykach spoáecznych. W twórczoĞci MariaĔskiego jest takĪe miejsce na prace o charakterze syntetycznym i meta-przedmiotowym – z jednej strony zmierzające do formuáowania uogólnieĔ na temat faktów moralnych, szukania wystĊpujących prawidáowoĞci, wskazywa-nia zachodzących tendencji itp., a z drugiej – do budowania refleksji nad ROCZNIKI NAUK SPOàECZNYCH 43, 2, 2015 DOI:http://dx.doi.org/10.18290/rns.2015.7(43).2-19
RECENZJE 253
dokonaniami dyscypliny, ujmujące je z dystansu gwarantującego szeroką pers-pektywĊ oglądu oraz wywaĪoną ocenĊ. Do nich naleĪą gáównie: Socjologia moralnoĞci: wprowadzenie i biografia..., (PoznaĔ, Warszawa 1986), Wprowa-dzenie do socjologii moralnoĞci (Lublin 1989) Socjologia moralnoĞci (Lublin 2006). W dzieáach tych prezentuje wiele kwestii charakteryzujących socjo-logiĊ moralnoĞci jako obszar penetracji naukowej. Autor tych publikacji za-kresem poruszanych w nich zagadnieĔ i stopniem uszczegóáowienia podejmo-wanych wątków wykracza daleko poza stan rozwoju wiedzy, do jakiego przy-áoĪyáa siĊ pionierka dyscypliny i jaki odpowiadaá jej czasom.
Recenzowana ksiąĪka ma równieĪ charakter metateoretyczny i zarazem syn-tetyczny – jest zatem kontynuacją wyĪej przytoczonych dzieá. Nie jest jednak kolejną, bardziej rozbudowaną o nowe wątki lub aktualne zdobycze nauki, ich wersją. Jej forma jest bowiem utrzymana w innej konwencji, niĪ mają wyĪej wskazane publikacje. Te miaáy bowiem charakter i strukturĊ klasycznego pod-rĊcznika akademickiego, systematycznie wprowadzającego w poszczególne aspekty socjologii moralnoĞci, w sposób systematyczny odsáaniając i omawia-jąc kolejne aspekty dyscypliny. W zamyĞle Autora dostarczyü miaáy caáoĞ-ciowego przeglądu zagadnieĔ, jakimi zajmują siĊ socjologowie moralnoĞci w sposób przekrojowy. MoralnoĞü w kontekĞcie spoáecznym ma natomiast mniej rygorystyczną formuáĊ. W prezentowanej publikacji wątki nie wyáaniają siĊ w odsáonach kolejnych przybliĪeĔ, jak to byáo w przytoczonych publi-kacjach, lecz wyszukiwane są na mapie kluczowych zagadnieĔ i poddawane omówieniu jako strategiczne z punktu widzenia rozumienia dyscypliny. Zna-lazáy siĊ wĞród nich fakty związane z: omówieniem socjologii moralnoĞci jako dyscypliny empirycznej o faktach moralnych, miejscem socjologii moralnoĞci wĞród innych nauk o moralnoĞci, czáowiekiem – jako podmiotem moralnoĞci, komponentami moralnoĞci, uwarunkowaniami zjawisk moralnych, modelami badaĔ moralnoĞci, przemianami wartoĞci moralnych, zadaniami socjologa zaj-mującego siĊ faktami moralnymi i wiele innych. W sumie kilkanaĞcie wiodą-cych obszarów wypeániáo wspomnianą mapĊ, gwarantując nabycie wiedzy dają-cej rozeznanie w omawianej subdyscyplinie socjologicznej.
PrzyjĊta przez Autora publikacji strategia realizacji zadania pozwala zro-zumieü z jednej strony istotĊ socjologii moralnoĞci, cele jakie realizuje, moĪli-woĞci badawcze, a takĪe ograniczenia, a z drugiej zaĞ – záoĪonoĞü zjawisk moralnych, ich uwarunkowania, przemiany, jakim podlegają, modele, zgodnie z którymi te przeksztaácenia zachodzą, postawy moralne itp. PodkreĞliü naleĪy, Īe o wspomnianym rozeznaniu w subdyscyplinie omawianej w publikacji, jakie gwarantuje jej lektura, nie decyduje jedynie trafny dobór zagadnieĔ, ale
RECENZJE 254
przede wszystkim mistrzowskie ich wyáoĪenie przez MariaĔskiego. Wynika to ze szczególnego wyczucia prezentowanej materii, peánego oglądu caáoĞci dys-cypliny (co pozwoliáo wywaĪyü proporcje miĊdzy poszczególnymi aspektami) oraz niespotykanej erudycji. Wszystkie te walory sprawiaáy, Īe kwestie nie-jednokrotnie skomplikowane, niejednoznaczne, zachodzące obszarowo na inne itp. po lekturze stawaáy siĊ klarowne, czytelne, odpowiednio umiejscowione wĞród pozostaáych zagadnieĔ. Zapoznanie siĊ z ksiąĪką sprawi, Īe labirynt spraw tworzących rozlegáe pole zagadnieĔ skáadających siĊ na socjologiĊ mo-ralnoĞci zyska peáną klarownoĞü i przejrzystoĞü.
Po kaĪdym z rozdziaáów zostaáa zamieszczona bogata literatura przed-miotu. Jej celem nie jest zapewne tylko uwiarygodnienie zamieszczonych w publikacji treĞci, ale stanowi ona cenny drogowskaz dla osób chcących po-szerzyü swoją wiedzĊ w wybranych aspektach poruszanej materii lub uzyskaü dodatkowe objaĞnienia na ich temat. Tutaj nie tylko wskazano Ĩródáa polskie, ale takĪe najnowsze teksty, jakie pojawiáy siĊ w literaturze Ğwiatowej. Wszyst-kie one zostaáy wyszukane i zarekomendowane przez znawcĊ tematu najwyĪ-szej klasy, co gwarantuje trafny ich dobór.
Kolejnym waĪnym elementem opiniowanej publikacji jest bogaty, liczący ponad 100 stron sáownik kluczowych pojĊü obecnych w rozwaĪaniach nad faktami moralnymi. Dyskutanci i komentatorzy zagadnieĔ powszechnie odwo-áują siĊ do nich, ale niejednokrotnie przypisują im róĪne treĞci. Ten stan rze-czy wprowadza w zakáopotanie, szczególnie osoby bezpoĞrednio niezaangaĪo-wane w profesjonalną wymianĊ myĞli na temat moralnoĞci, a jedynie okazjo-nalnie chcące ją Ğledziü. Stąd zamieszczony zestaw wytáumaczonych pojĊü stanowi niezmiernie przydatne narzĊdzie, uáatwiające poprawne nadąĪanie za znaczeniami obecnymi w socjologicznym namyĞle nad faktami moralnymi. Znalazáy siĊ wĞród nich omówienia takich zagadnieĔ, jak: sumienie, relaty-wizm moralny, godnoĞü, prawda, wolnoĞü, prospoáecznoĞci (w szerokiej eks-plikacji; zastanowiü by siĊ naleĪaáo, czy nie warto byáoby wydzieliü je z czĊĞci pierwszej ksiąĪki – problemowej) oraz ponad 100 innych haseá (w wąskiej eksplikacji – umieszczone w sáowniku). WĞród haseá zwiĊzáych trzon stanowią pojĊcia bezpoĞrednio odnoszące siĊ do przedmiotu materialnego omawianej dyscypliny. PodkreĞliü naleĪy, Īe nie jest to zbiór lakonicznych wyjaĞnieĔ wybranych pojĊü pomocnych w jednoznacznym i zarazem efektywnym odczy-taniu podejmowanych w czĊĞci pierwszej zagadnieĔ, ale prezentacja odsáania-jąca ich wielowątkowoĞü i wielopáaszczyznowoĞü. Zatem zamieszczony w pu-blikacji sáownik nie tylko peáni rolĊ wspomagającą czytanie czĊĞci pierwszej ksiąĪki oraz peáne uczestnictwo w dyskusji nad kwestami moralnymi, ale
RECENZJE 255
takĪe moĪe byü traktowany jako samodzielnie funkcjonująca caáoĞü – dostar-czająca bogatego zasobu wiedzy na tematy odpowiadające zakresom objaĞnia-nych pojĊü.
Nadto naleĪy dodaü, Īe prócz pojĊü bezpoĞrednio odnoszących siĊ do mo-ralnoĞci Autor publikacji zakres sáownikowego wyjaĞniania poszerzyá o termi-ny pozwalające osadziü kontekstualnie podnoszone kwestie moralne. Podnosi to wyraĨnie walor proponowanego podejĞcia, tworząc z niego Īywą, umiesz-czoną w konkretnym Ğrodowisku eksplikacje, a nie zawieszoną w próĪni suchą wykáadniĊ wysterylizowanych kwestii. W związku z tym Czytelnik odnajdzie wyjaĞnienia: globalizacji, konsumpcjonizmu, modernizacji spoáecznej, plura-lizmu, ponowoczesnoĞci, sekularyzacji, socjalizacji itp.
Zastosowanie takiej formuáy ksiąĪki, odbiegającej od klasycznych ujĊü, ma kilka walorów i niezwykle uatrakcyjnia jej lekturĊ. Czytelnik nie jest zmu-szony Ğledziü treĞü publikacji systematycznie kartka po kartce, rozpoczynając od pierwszej do ostatniej strony – by nie zgubiü podejmowanych wątków, moĪe natomiast dowolnie wybieraü konkretne aspekty, akurat w danym czasie go interesujące. Sprzyja to lekturze ksiąĪki prowadzonej „z doskoku”. Taka forma dopasowana jest do cech wspóáczesnego czytelnika – zabieganego, nie dysponującego dáuĪszymi sekwencjami wolnego czasu oraz o uksztaátowanym umyĞle zdolnym do krótkich momentów koncentracji. Ponadto umysá Czytel-nika, zdarzając siĊ z nową formuáą, zaczyna aktywniej pracowaü – zmuszony jest do wyjĞcia z rutyny, wzmocnienia uwagi.
Z peáną mocą rekomendujĊ Czytelnikowi lekturĊ ksiąĪki MoralnoĞü w kontekĞcie spoáecznym. Jest ona kolejną, zawierającą wiele nowych walorów, wyĞmienitą odsáoną rozlegáej wiedzy, niespotykanej erudycji i wielkiego do-Ğwiadczenia czoáowego twórcy wspóáczesnej socjologii moralnoĞci.
Mariusz Zemáo Instytut Socjologii KUL
