A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ________FOl 1A UECONOMIC A ť 6 , 19HB________
J a r o s ł a w Baue"
CYKLICZNE NASTĘPSTWO FAZ ROZWOJU GOSPOOARCZEGO PRL U JĘ C IE MODELOWE
Jednym z n a j i s t o t n i e j s z y c h problemów z j a k im i boryka s i ę gos podarka s o c j a l i s t y c z n a , w tym także p o ls k a , j e s t n is k a efektywność. W długim o k r e s ie p r z e ja w ia s i ę ona w n ikłym tempie wzrostu wydaj n o ś c i p r a c y . Problem atyka w y d a jn o ś ci s ię g a w i e lu d z ie d z in Ż y c i a , p o siad a rozm aite a s p e k ty . Można w ięc podejmować j ą z różnych pun któw w id z e n ia .
Bazę rozważań n i n i e j s z e g o t a k s t u etanowi rozwój gospodarczy PRL w l a t a c h 1950-1980. Na podstaw ie danych em p iryczn ych, k t ó r e w y ra ź n ie wskazują na c y k l i c z n e k s z t a ł t o w a n i e s i ę podstawowych wska źników gospodarczych p o d ję to próbę modelowego p r z e d s t a w ie n ia owej s w o i s t e j f l u k t u a c j i . A n a liz a o p ie r a s i ę głów nie na problemach do t y c z ą c y c h w y d a jn o ś c i p r a c y , a zatem d otyczy j e d y n i e tyc h elementów, k t ó r e bezpośrednio z tą k a t e g o r ią s i ę wiążą lub w sposób o c z y w is ty s i l n i e są skorelow an e. J e s t t o , rze cz ja s n a , t y l k o jed en z m o ż li wych sposobów p o d e j ś c i a do p ro b le m a ty k i rozwoju gospodarczego; po za tym c h a r a k t e r rozp atryw an yc h czynników wydaje s i ę być w dużej c z ę ś c i za le ż n y od s p e c y f i k i p o ls k ie g o systemu fun kcjon ow ania gos p o d a r k i. W nioski w y n ik a ją c e z a r t y k u ł u n ie powinny więc s ta n o w ić podstawy u o g ó ln ie ń t y c z ą c y c h gospodarki s o c j a l i s t y c z n e j w o g ó le .
* Mgr, a s y s t e n t w Z a k ła d z i e T e o r i i Wzrostu Gospodarczego I n s t y t u t u Ekonomii P o l i t y c z n e j UL.
1. Wydajność p rac y w gospodarce PRL w l a t a c h 1950-1980
1 .1 . Równanie podstawowe
Równanie w iązać będzie z sobą tzw. bezp o śred n ie i p o ś r e d n ie c z y n n i k i wzrostu gospodarczego. Tempo w zrostu dochodu narodowego od s t r o n y czynników bezp o śred n ich stan ow i sumę temp wzrostu w y d a j n o ś c i p r a c y a i z a t r u d n i e n i a
0
, c z y l i r « ot «■ ß . J e ż e l i za podstawę przyjmiemy tempa wzrostu majątku p rodukcyjnego i je g o e f e k t y w n o ś c i £ , odnośny wzrost dochodu o k r e ś l a re g u ła r * u * Z . Porównu j ą c powyższe z a l e ż n o ś c i , uzyskujemy równanie na tempo wzrostu wy d a j n o ś c i p rac y w p o s t a c i :ot = € ♦ p -p
(1.1)
K s z t a ł t p oszczególnych elementów z a l e ż n o ś c i ( 1 . 1 ) i wzajemne między nim i z w ią z k i sta n ow ią podstawę d a ls z y c h rozważart.
1 .2 . P e r i o d y z a c j a ok resu 1950-1980
Okres obejmujący l a t a 1950-1980 p o d z ie lo n y z o s t a n i e na pewne f a z y , w k t ó r y c h w i e l k o ś c i ze wzoru ( 1 . 1 ) zachowują s i ę w sposób u m o ż liw ia ją c y wydobycie n i e k t ó r y c h p r a w i d ło w o ś c i dotychczasowego rozwoju gospodarczego PRL. Za podstawę p o d z ia łu p o s łu ży u d z i a ł i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h w dochodzie narodowym. Punkty w yzn aczające dany ok res o z n a c z a ją , że stopa i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h wykazuje a lb o te n d e n c ję wzrostową, a lb o m a l e j e . Posz cze g óln e fa z y obejmu j ą c e o k re s wyznaczony dwoma ta k im i punktami będą zatem występow ały na przemian. Wyznacznik p e r i o d y z a c j i bezp o śred n io w z a l e ż n o ś c i ( 1 . 1 ) n i e w y s tę p u je . J e s t on jednak s i l n i e skorelow any z j e j skład n ik a m i. W sposób n a j b a r d z i e j o c z y w is t y związany j e s t z tempem wzrostu m ajątku p rodukcyjnego л 1 , budulcem k tó re g o są o c z y w i ś c i e in w e s t y c j e p r o d u k c y jn e .
D z i e l ą c l i c z n i k i mianownik tempa w zrostu majątku p r o d u k c y j nego u t ‘ - t?— g d zie J . i n w e s t y c j e p ro d u k c y jn e w roku t , M. ,
1 ™t-i 1 t - 1
m a ją tek ^ p ro d u k c y jn y w roku t - 1, przez dochód w roku t uzyskujemy = '( • Wzrost m ajątku p rodukcyjnego j e s t zatem u z a le ż n io n y
Wytłum aczenia wymaga, d la cz eg o z a n a l i z y wyłączone z o s t a ł y l a t a b e zpośrednio powojenne i po roku 1980. P o m in ię te o k re sy ró ż n ią s i ę od t r z y d z i e s t o l e c i a 1950-1980 odmiennym systemem funkcjonow a n i a g o s p o d a rk i. Tekst n a to m ia s t d o ty c z y d z i a ł a n i a gospodarkt p o l s k i e j w ramach tzw. systemu t r a d y c y jn e g o . O c z yw iste j e s t , Ze rów n ie ż p roce sy r e a l n e o d b i e g a ły w p o m in ię ty c h ok re sa ch w sposób zna czący od "normy" l a t 1950-1980.
od stopy i n w e s t y c j i p r o d u k c y jn y c h j. i dochodu D. , bowiem Mt , w roku t j e s t dane. Dochód narodowy może być jed n a k p o d z ie lo n y na i n w e s t y c j e (w tym p r o d u k c y jn e ) i konsumpcję w różnych p r o p o r c j a c h . Można zatem p r z y j ą ć , i ż u. j e s t w y ł ą c z n i e z a le ż n e od teg o p o d z ia ł u , c z y l i od s to p y i n w e s t y c j i p r o d u k c y jn y c h .
Zobaczymy w ię c , ja k zachowywały s i ę s k ł a d n i k i z a l e ż n o ś c i ( 1 . 1 ) w p oszczególnych fazach 'analizowanego t r z y d z i e s t o l e c i a ( r y s . 1 ) . Wykres górny ukazuje k s z t a ł t o w a n i e s i ę tempa wzrostu e fe k t y w n o ś c i majątku produkcyjnego w wyznaczonych p r z e d z i a ł a c h czasowych. Wykres dolny n a to m ia s t p r z e d s ta w ia tempo wzrostu majątku produkcyjnego w t y c h samych o k re s a c h .
Trendy ty c h w i e l k o ś c i w poszczeg óln ych fazach w y n ik a ją z za- l e ż n o ś c i у = mt ♦ n , g d z i e : у - w a rto ś ć odpowiedniego tempa, t - c z a s , m - w sp ółcz ynn ik kierun ko w y, któremu odpowiadają górne rzędy l i c z b nad wykresam i, n - wyraz w olny, k tó re g o poziom o d c z y ta ć moż na w rzędach d o ln y c h . Pok azu je on o c z y w i ś c i e początkową w d anej f a z i e w a rto ś ć tre n d u .
1 .3 . Wydajność p r a c y w gospodarce p o l s k i e j okresu 195Q-19B0
Na r y s . 1 pokazane są tre n d y w j a k i c h w poszczeg óln ych fazach p r z e b i e g a ł y w i e l k o ś c i tempa w zrostu majątku p rodukcyjnego i jego e f e k t y w n o ś c i . Nie uwzględniony z o s t a ł n a to m ia s t t r z e c i ele m e nt, c z y l i z a t r u d n i e n i e . Je g o wpływ na wydajność p r a c y , a c z k o lw ie k z pewnością w y s t ę p u j ą c y , n i e j e s t z punktu w id z e n ia t e j p r a c y n a j i s t o t n i e j s z y . Po p ie r w s z e , sta n ow i element - w porównaniu z i n n y mi - n a j b a r d z i e j e g z o g e n ic z n y . Po d r u g i e , w warunkach gospodarki s o c j a l i s t y c z n e j d la p lan ow ania i p o l i t y k i g o s p o d arc ze j s ta n o w i pa ra m e tr. Po t r z e c i e w r e s z c i e , ze w s z y s t k ic h i n t e r e s u j ą c y c h nas t u t a j w i e l k o ś c i wykazuje zdecydowanie n a jw ię k s z ą s t a b i l n o ś ć zarówno w o k re s a c h k r ó t k i c h , j a k i całym t r z y d z i e s t o l e c i u . J e ś l i w ię c cho d z i o zmiany w tempie wzrostu w y d a jn o ś c i p r a c y ,o d p o w ia d a ją one w z a s a d z ie zmianom wypadkowej obu p o z o s t a ł y c h elementów. P r z e ś le d z im y j e zatem p o k r ó tc e .
1 . 3 . 1 . Tempo w zrostu m ajątku prod uk cyjn eg o w l a t a c h 1950-1980
G e n e r a l n i e w ok re sach k i e d y s to p ę i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h c e chowała te n d e n c ja wzrostowa, zwyżkowało również tempo w zrostu ma
1 W s z y s tk ie omawiane tre n d y o b l i c z a n e są k l a s y c z n ą metodą n a j m n ie jsz y c h kwadratów KMMK. Dane do ic h wyznaczania pochodzą z Roczników S t a t y s t y c z n y c h CU5 i Ro czn ika P r a c y . Tempo w zrostu majątku
j ą t k u p rod uk cyjn eg o. K ie d y u d z i a ł tyc h i n w e s t y c j i m a l a ł , tempo wzrostu m ajątku alb o m a la ło , alb o r o s ł o w o l n i e j n iz w o k r e s i e po przednim . Wyłom w t e j c y k l i c z n o á c i stan ow i j e d y n i e p ara faz z l a t
1958-1962; 1463-1964. J e s t to jednak pozorne z a t r a c e n i e p r a w i d ł o w o ś c i. Wymuszone z o s t a ł o d z i a ł a n ie m czynników d e m o g ra fic zn y c h . 0- k r e s 1958-1962 to wyraźny n iz dem ograficzny l u d n o ś c i wchodzącej w wiek p r o d u k c y jn y . S y t u a c j a z m i e n ił a s i ę d o p ie r o na p rz e ło m ie po wyższych podokresów, co z pewnością p r z y c z y n i ł o s i ę do wzrostu aj . U tym, że n i e n a s t ą p i ł y zmiany w mechanizmach r e g u l u j ą c y c h p roce sy wzrostu i fun kcjon ow ania g osp o d ark i św iadczy choćby f a k t , że p r z e c i ę t n y w zrost tec h n ic z n e g o u z b r o j e n i a p rac y u - (3 b y ł z początku z n a c z n ie wyższy n iż pod k o n ie c omawianego o k re s u .
Obserwujemy w z r a s t a j ą c ą r ó ż n ic ę między w spółczynnikam i k i e r u n kowymi trendów tempa w zrostu majątku produk cyjnego w poszczególnych
f a z a c h , a ś c i ś l e j podczas p rze cho d ze nia z j e d n e j fa z y w drugą (od - 0 , 2 1 do - 2 , 2 2 ) . Św iadczy to o stopniowym n a s i l a n i u w k ra c z a n ia gospodarki w o k re s y e k s p a n s j i i n w e s t y c y j n e j oraz odchodzeniu od tego typu rozwoju w faz a c h wyhamowywania t y c h procesów.
W długim o k r e s i e r y s u j e s i ę zwyżkowa te n d e n c ja tempa wzrostu majątku p roduk cyjnego (w s p ó łc z y n n ik kierunkow y trendu w l a t a c h 1950-1980 wynosi 0 , 2 ) . Odpowiada ona a n a l o g i c z n e j t e n d e n c j i w u- d z i a l e i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h w d o c h o d z ie , ja k również u d z i a l e i n w e s t y c j i w o g ó le .
1 . 3 . 2 . Tempo w zrostu e f e k t y w n o ś c i m ajątku produkcyjnego
Zarówno w d łu g im , j a k i w k r ó t k i c h o k re s a c h w i e l k o ś ć ta zacho wywała s i ę w sposób odwrotny n łż tempo w zrostu m ajątku p r o d u k c y j nego.
C y k l i c z n o ś ć tempa w zrostu e f e k t y w n o ś c i m ajątku p rod uk cyjn eg o c h a r a k t e r y z u j e s i ę w ię c te n d e n c ją wzrostową w o k re s a c h , gdy u d z i a ł i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h w dochodzie m a l e j e , zaś j e s t c o ra z n iż s z a w f a z a c h , w k t ó r y c h sto p a t y c h i n w e s t y c j i r o ś n i e . Zwróćmy uwagę, że tu zachowana j e s t ona do kortca*.
'• * i ’ ł ■ ■ ,
prod ukcyjn eg o l i c i c n e j e s t w stosunku do m ajątku b r u t t o . W i e lk o ś ć dochodu narodowego, m ajątku p ro d u k c y jn e g o , i n w e s t y c j i i t p . , w y ra żone są w cenach s t a ł y c h z 1.01.1977 r .
P o d k r e ś l i ć n a le ż y zn a czn ie wyższą dynamikę zmian e f e k t y w n o ś c i , a zatem w iększy i l o ś c i o w o ‘j e j wpływ na wydajność n iż samego ma j ą t k u p rod uk cyjn eg o. Ponieważ jednak zmiany powyższych czynników mają p rze ciw ny k i e r u n e k , p r z e to wydajność p rac y c h a r a k t e r y z u j e s i ę n iż s z ą am p litud a wahań n iż e fe k ty w n o ś ć .
Podobnie j a k pJrzy zmianach u , także i tu. widoczne j e s t s t o p niowe n a r a s t a n i e r ó ż n i c y między g w a łto w n o ś c ią wzrostu i spadku E ( r ó ż n i c a współczynników kierunkow ych r o ś n i e od 2,2 do 4 , 4 2 ) . Nasuwa s i ę w ię c a n a lo g ic z n y w niosek , że b u r z liw o ś ć p rze cho d ze nia gospo d a r k i z j e d n e j fazy w drugą wzmaga s i ę .
W p e rs p e k t y w ie l a t 1950-1980 w y s tę p u je wyraźny tre n d u k a z u ją c y , iż tempo wzrostu e fe k t y w n o ś c i majątku produkcyjnego w c z a s i e obniża s i ę (w s p ó łc z y n n ik kierunkowy tre nd u wynosi - 0 , 4 2 ).
1.4 . Fazy a inne cechy fun kcjon ow a nia gospodarki
I n t e r e s u j ą c e nas t r z y d z i e s t o l e c i e n i e s t a n o w ił o o c z y w i ś c i e t a k ie g o m o n o lit u , j a k i da s i ę w yczytać z d otychcz a so w e j a n a l i z y s t a t y s t y c z n e j . Zarówno c z y n n i k i zew nętrzne, j a k i wewnętrzne r ó ż n ie w poszczeg óln ych ok re sa ch w p ływ ały na d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r k i. Nie będziemy szczegółowo wchodzić w p rob lem atykę społeczno-ekonom icz nego dotychczasowego rozw oju, a l e w a rte j e s t p o d k r e ś l e n i a , iż k r y t e r iu m , wedle k tó re g o wyodrębnione z o s t a ł y ^uszczególne faz y n ie pokrywa s i ę z k r y t e r i u m form ułowania i r e a l i z a c j i k o l e j n y c h planów s p ołe czn o- g osp od a rczych . Nie znaczy t o , że n i e w y s tę p u je między nimi z a le ż n o ś ć . I s t n i e j e ona, gdyż w w i ę k s z e j czy m n i e j s z e j mierze p la n zawsze z a k r e ś l a ł c h a r a k t e r y s t y c z n e elementy rozw oju. Niemałą jednak r o l ę s p e ł n i a ł a b ie ż ą c a p o l i t y k a g ospodarcza, e k e k ty k t ó r e j wydają s i ę być b a r d z i e j widoczne. Ma ona n iep o ró w n a n ie w iększe mo ż l i w o ś c i o d d z ia ły w a n ia i dokonywania k o r e k c j i w p roce sa ch realn ych. Te zaś również p o s i a d a j ą swoją l o g i k ę rozwoju i pewną i n e r c j ę . G łów nie d o ty c z y to procesów i n w e s t y c y j n y c h , k t ó r e sta n o w ią tu pod stawę rozwaźart. Nie bez z n a c ze n ia są tak że p ro c e sy p o l i t y c z n e . Wszak w tra d y c y jn y m s y s te m ie fun kcjo n o w a n ie g osp od arki s o c j a l i s t y c z n e j ria sku te k s k u p i e n i a władzy p o l i t y c z n e j i g o s p o d a rc z e j w j e d nym ośrodku, konsekwencja d z i a ł a ń w k t ó r e j k o l w i e k z t y c h d z i e d z in z n a j d u j e swoje o d z w i e r c i e d l e n i e w d r u g i e j . P o tw ie rd z a j ą choćby to , ze w t r z e c h przypadkach na p r z e ło m ie poszczeg óln ych par podokresów
n a s t ą p i ł a wymiana e k ip rz ą d z ą c y c h . Zatem t r u d n o ś c i gospodarcze, k t ó r y c h z a ła g o d z e n ie obserwujemy w fazach m aleją ce g o u d z i a ł u in w e s t y c j i prod uk cyjn ych w dochodzie b y ł y na t y l e i s t o t n e , że k o le jn e okresy e k s p a n s ji rozp o czyn ała ju ż nowa e k ip a .
2. Fazy c z y s t e 1 punkty r e o г i e n t a c j i
2 .1 . D e f i n i c j o
Na podstaw ie d otychczaso w ej a n a l i z y wyodrębnione z o s t a ł y dwie grupy f a z . W ystęp u ją one w l a t a c h 1950-1980 na przemian. Z w yżkują ce czy z n iż k u j ą c e u d z i a ł y i n w e s t y c j i p r o d u k c y jn y c h w dochodzie wy s t ę p u j ą razem z innymi typowymi d la danej faz y cecham i. O c z y w i ś c ie w badanym o k r e s i e poszczególne typy faz w ystępowały w różnego r o dzaju uwarunkowaniach. Inny b y ł poziom rozwoju gospodarczego, inne b y ł y zad an ia wytyczane do r e a l i z a c j i , odmienny w r e s z c i e c h a r a k t e r m ia ła prowadzona p o l i t y k a s p ołe czn o- g osp od a rcza . Mimo to w i e l e z a s a d n ic z y c h k w e s t i i uważać n a le ż y za w spólne, a co w i ę c e j owe wspólne elementy (typow e d la d anej odmiany f a z y ) zajmowały w u k ł a d z i e gospodarczym p o z y c ję d om inującą. P ie r w o tn e k r y t e r i u m w p o s t a c i stopy i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h n i e stan ow i w ię c j e d y n i e aspektu te c h n ic z n e g o , a l e j e s t ś c i ś l e zespolone z c a ł o k s z t a ł t e m s t o s u n ków ekonomicznych i p o l i t y c z n y c h . Dotychczasowy rozwój poszatkowa- ny j e s t zatem dwiema wzajemnie z a s tę p u ją c y m i s i ę odmianami f a z . Mo delami i c h będą: c z y s t a faza e k s p a n s ji i c z y s t a faz a p r o p o r c j i . Re a ln ą podstawę p i e r w s z e j s ta n o w ią o k re s y w z r a s t a j ą c e g o u d z i a ł u i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h w d och od z ie , o d z w ie r c ie d le n ie m d r u g i e j są o k r e s y , w k t ó r y c h stopa tyc h i n w e s t y c j i m a le j e . G r a n ic e między fazami c z y s ty m i w yznaczają punkty r e o r i e n t a c j i . Będą i c h rze cz j a s na dwa t y p y : punkt na p r z e j ś c i u z c z y s t e j fa z y p r o p o r c j i do c z y s t e j fa z y e k s p a n s ji i na odwrót.
Modelowe r o z p a t r y w a n ie różnych okresów z tego samego punktu w id z e n ia wymaga o k r e ś l e n i a w spólnych warunków. Z akład a s i ę w i ę c , że mamy do c z y n i e n i a z: 1) gospodarką z a m k n ię tą , 2 ) n eu tra ln y m t y pem postępu t e c h n i c z n e g o , 3) równomiernym wzrostem w długim o k r e s i e , k t ó r y c h a r a k t e r y z u j e s i ę n a s t ę p u ją c y m i cecham i: a ) tempo w zrostu z a t r u d n i e n i a j e s t w każdym momencie t a k i e samo, b) tre n d y tempa w zrostu majątku p rod uk cyjn eg o i je g o e f e k t y w n o ś c i są s t a ł e (w
spół-P r i * bi *g
rz«czy wisty
Przebítg
modelowyR y s . 2
c z y n n i k i kierunkowe t y c h trendów są z e r a m i ) . Wynika z tego bezpo ś r e d n i o , że wydajność i dochód narodowy p o s i a d a j ą również s t a ł e tre n d y temp w z ro s tu . Skutkiem tak sformułowanych założert j e s t swego r o d za ju s p ro s to w a n ie trendów. Zasada t e j proced ury j e s t na s t ę p u j ą c a : j e ś l i w sp ółcz ynn ik kierunkowy d anej w i e l k o ś c i j e s t w j e d n e j f a z i e w iększy n i i ' w n a s t ę p n e j, to w odpo w iad ających im f a zach c z y s t y c h bę d zie n a j p i e r w d o d a t n i , potem ujemny. A n a l o g i c z n i e j e s t w s y t u a c j i p r z e c i w n e j . Л zatem j e ś l i nawet dana w i e l k o ś ć w dwóch k o l e j n y c h faz ach r o ś n i e ( m a l e j e ) , a l e z różną s z y b k o ś c i ą , to po sprowadzeniu do naszych warunków bę d zie ona n a j p i e r w r o s ł a (ma l a ł a ) , potem zaś n a s t ą p i j e j spadek ( w z r o s t ) . Ja k o p r z y k ł a d można podać k s z t a ł t o w a n i e s i ę tempa wzrostu majątku p rodukcyjnego w p ie rw s z y c h dwóch fa z a c h , c z y l i w l a t a c h 1950-1953 i 1954-1957 lub tempa w zrostu e fe k t y w n o ś c i majątku w dwóch o s t a t n i c h f a z a c h , c z y l i 1972-1975 i 1976-1980. I l u s t r u j e to r y s . 2.
Po ty c h wprowadzających w y j a ś n i e n i a c h przejdźmy do z d e f i n i o w a n i a i n t e r e s u j ą c y c h nas tu p o j ę ć . Przez faz ę c z y s t ą n a l e ż y rozumieć ze sp ó ł t y c h z j a w i s k , procesów, wskaźników i w i e l k o ś c i gospodar c z y c h , k t ó r y c h p r z e b ie g j e s t typowy w ok re sa ch będących podstawami danych rodzajów faz c z y s t y c h . P o m in ię te w ięc z o s t a j ą w s z y s t k i e te
o k o l i c z n o ś c i , k t ó r e n ie zawsze w omawianych okresach m ia ły m i e js c e . N ie k t ó r e fragmenty r z e c z y w i s t o ś c i mogą p r z e ja w i a ć s i ę m niej lub bar d z i e j j a s k r a w i ę w j e d n e j f a z i e danego r o d za ju n iż w in n y c h . Nie j e s t to w ś w i e t l e powyższej d e f i n i c j i i s t o t n e , ważne j e s t , aby w ogóle w y stę p o w a ły . Na p r z y k ła d l i c z y s i ę f a k t , że we w s z y s tk ic h c z y s t y c h fazach e k s p a n s j i m ie liśm y wyższą dynamikę wzrostu n a k ł a dów i n w e s t y c y j n y c h w budow nictw ie n iż w r o l n i c t w i e , n i e j e s t n a t o m ia s t i s t o t n e o i l e ona b y ła wyższa.
Punktem r e o r i e n t a c j i nazwiemy moment, w którym u le g a zm ianie c h a r a k t e r dotychczasowych procesów g ospodarczych, wprowadzając g os podarkę w następną fa z ę c z y s t ą . Podstawowy w yróżnik r e o r i e n t a c j i sta n ow i d e c y z ja o o b n iż a n iu lub podwyższaniu stopy i n w e s t y c j i pro d u k c y jn y c h w dochodzie.
2 .2 . Funkcjonow anie g osp o d ark i w c z y s t e j f a z i e e k s pa n s j i
P o c z ą te k c z y s t e j fa z y e k s p a n s ji c h a r a k t e r y z u j e s i ę względną rów nowagą rynkową; u c i ą ż l i w o ś c i zatem w nabywaniu dóbr konsumpcyjnych są na t y l e znikome, Iż n i e s ta n o w ią pow aż nie jsz e g o o g r a n i c z e n ia dla p o l i t y k i g o s p o d a rc z e j organów c e n t r a l n y c h . P o d j ę c i e d e c y z j i o pod w yższaniu sto p y i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h w yw ołuje dwa s k u t k i . P ie r wszy p r z e ja w i a s i ę we wzmożonym g ł o d z i e c a łe g o śro d ow isk a gospo darczego na ś r o d k i p r o d u k c j i - wskutek w i z j i le p s z y c h czasów i zwiększonego prawdopodobieństwa o trzy m an ia środków. Drugi powoduje ze s t r o n y centrum r o z l u ź n i e n i e k o n t r o l i i d y s c y p l i n y nad procesami gospodarczym i, w s z c z e g ó ln o ś c i zaś i n w e s t y c j a m i . Następstwem obu j e s t r o z s z e r z a j ą c y s i ę w c z a s i e f r o n t i n w e s t y c y j n y . Nie można bo wiem w y se le kc jo n o w ać p r o je k tó w dobrych i z ł y c h , gdyż n i e sposób o d r ó ż n ić p o l i t y k i tzw. z a c z e p i a n i a s i ę o p la n od r z e c z y w i ś c i e rze t e l n y c h p r o p o z y c j i . Mamy również do c z y n i e n i a z p rz e ta r g a m i bran żowymi, j a k i z w z r a s t a j ą c ą s k ł o n n o ś c i ą do inw estow a nia samych o r ganów c e n t r a l n y c h . Rozpoczęta l i c z b a p r z e d s i ę w z i ę ć in w e s t y c y j n y c h j e s t w t a k i e j s y t u a c j i n ie w s p ó łm ie rn a do r e a l n y c h m o ż liw o ś c i t e r minowego i c h z a k o ń c z e n ia . Wydłuża s i ę w }ęc o k re s u ru c h a m ia n ia no wych obiektów p r o d u k c y jn y c h . Zaangażowanie środków wespół z b r a kiem je g o e fe k tó w k r e ś l ą nam znane ju ż p r o c e s y p rz y s p ie s z o n e g o tem pa w zrostu m ajątku prod ukcyjn eg o i spadkowej t e n d e n c j i tempa w zro s tu efektywności. Gospodarka zmuszona j e s t k o r z y s t a ć z r e z e rw . P o c i ą
ga to także ла sobą przemieszczanie środków przeznaczonych początkowo na i n w e s t y c j e n ie p r o d u k c y jn e , ' ochronę środow iska i t p . , na budową o- biektów p ro d u k c y jn y c h . W n a j w i ę k s z e j mierze k o r z y s t a z t e j s y t u a c j i przemysł c i ę ż k i i budownictwo. Znacznemu n ato m ia s t wyhamowaniu u leg a rozwój r o l n i c t w a , a w d a l s z e j k o l e j n o ś c i przemysłu le k k ie g o i l e k k i e j c h e m ii. F a k t y t e , wraz z tzw. dochodowym efektem inwe s t y c j i p r z y c z y n i a j ą s i ę do z a c h w ia n ia równowagi na rynku środków ko nsum p cji. W s z y s tk ie te warunki sprzężone ze sobą tworzą o k r e ś l o ną s y t u a c j ę s p o łe c z n o - p o l i t y c z n ą . Odwrócenie n i e k o r z y s t n y c h t r e n dów w iąże s i ę z podjęciem d e c y z j i o o b n iż a n iu stopy i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h w dochodzie. Znajdujemy s i ę wówczas w p u nk cie r e o r i e n t a c j i .
2 .3 . Funkcjonow anie g osp od arki w c z y s t e j f a z i e p r o p o r c j i
D e c y z j i o o b n iż e n iu u d z i a ł u i n w e s t y c j i p ro d u k c y jn y c h w docho d z i e tow arzyszy zmiana p o d e j ś c i a do rozw iąz yw ania problemów gospo d a rc zy c h przez centrum. W z n a c z n ie w ię k s z e j mierze do g ło s u docho dzą p r e f e r e n c j e s p o łe c z n e . W zrasta z a in t e r e s o w a n ie w ykorzystaniem i wdrażaniem i n n o w a c j i , z n a c ze n ia n a b i e r a j ą p o z a irtw e sty c y jn e c z yn n i k i w zro stu . Reżim in w e s t y c y j n y u w id a c z n ia s i ę g łó w n ie w s e l e k t y wnym rozdysponowywaniu środków. P r i o r y t e t u z y sk u ją g a ł ę z i e produ k u j ą c e na rynek dóbr konsumpcyjnych, niw elowane są z a n ie d b a n ia w r o l n i c t w i e . Wchodzą też. do e k s p l o a t a c j i i n w e s t y c j e ro z p o c z ę te w p o p r z e d n ie j f a z i e . P o p r a w ia ją s i ę p r o p o r c j e gospodarcze, sprawniej szy j e s t rynek środków s p o ż y c i a . Są to wszystko p rzejaw y od w rot nych t e n d e n c j i , gdy chodzi o tempo wzrostu majątku produkcyjnego i jeg o e f e k t y w n o ś c i . Gdy ogólna s y t u a c j a p rz e d s t a w ia s i ę w k o r z y stnym, d l a nowego skoku in w e s t y c y j n e g o , ś w i e t l e , wstępujemy w n a s tęp ny punkt r e o r i e n t a c j i . C zęsto f a k t ten wiąże s i ę z k o l e j n ą e k ip ą rządzącą i j e j w i z j ą rozwoju gospodarczego.
3. Model c y k l i c z n e g o n astęp stw a faz
3 .1 . R e l a c j e i l o ś c i o w e i j a k ościowe
W c z ę ś c i p i e r w s z e j pokazane b y ł o k s z t a ł t o w a n i e s i ę podstawo wych w i e l k o ś c i wzoru ( 1 . 1 ) na p o d s ta w ie danych em p iry c zn y c h . Ude
r z a j ą c a r e g u la r n o ś ć zmian w z a l e ż n o ś c i od tego czy gospodarka r e a l i z o w a ł a program szy b kie g o w z ro s tu , czy też p o l i t y k ę równoważenia p o w s ta łyc h w c z e ś n ie j d y s p r o p o r c j i , d a ł a asumpt do p osz uk iw an ia e- w entualn ych z a l e ż n o ś c i tłum aczących owe w ahania. S t a n o w ił o tp przedmiot rozważart c z ę ś c i d r u g i e j i b y ł a to a n a l i z a ja k o ś c io w a w tym s e n s i e , że mechanizmów c y k l i c z n o ś c i s zu ka liś m y w s f e r z e s y s t e mu fun kcjon ow ania g o s p o d a r k i. Teraz n a to m ia s t spróbujmy oba powyż sze u j ę c i a powiązać z sobą. W i e l k o ś c i wymierne w y stę p u ję w p o s t a c i odpowiednich f u n k c j i p r z e d s t a w i a j ą c y c h tempa w zrostu w y d a jn o ś c i p r a c y , wzrostu m ajątku produk cyjnego i jeg o e f e k t y w n o ś c i . Wzajemne pow iąz a nia między tymi elementami obrazować będą r e l a c j e j a k o ś c i o we. W e f e k c i e otrzymamy model k s z t a ł t o w a n i a s i ę tempa w zrostu wy d a j n o ś c i p rac y w fa z a c h c z y s t y c h .
3 .2 . Schemat powiązań między głównymi zmiennymi modelu
Aby z równania ( 1 . 1 ) wydobyć dynamikę, n a le ż y p o ł ą c z y ć j e z czasem. Zapiszemy w ię c j e w dwóch k o l e j n y c h o k re s a c h . Mamy:
d la okresu t oCt = £ t ♦ /л , - ß ( 3 . 1 )
d l a okresu t-1 a t-1 = ^ t-1 + W t-1 “ P ( 3 . 2 ) Zauważmy, że przy zmiennej ß (tempo wzrostu z a t r u d n i e n i a ) n ie w y stę p u je c z a s . U j ę c i e to j e s t zgodne z w c z e ś n ie js z ą d e f i n i c j ą równomiernego w zrostu gospodarczego w długim o k r e s i e . Odejmując równanie ( 3 . 2 ) od ( 3 . 1 ) uzyskujemy n a s t ę p u ją c ą z a le ż n o ść
Д0Ц = A £ , * A u , ( 3 . 3 )
In t e re s o w a ć nas t e r a z b ę d z ie schemat z a l e ż n o ś c i między poszcze gólnymi p r z y ro s t a m i temp w zrostu w y stę p u ją c y m i we wzorze ( 3 . 3 ) . S t r z a ł k a oznaczona l i n i ą p rzeryw aną s.rys. 3) pok azuje k i e r u n k i z a le ż n o ś c i o c h a r a k t e r z e jakościo w ym . Zatem p r z y r o s t tempa w zrostu majątku prod uk cyjn eg o o k r e ś l a p r z y r o s t tempa w zrostu e fe k t y w n o ś c i w tym o k r e s i e . C h a r a k te r z a l e ż n o ś c i j e s t ś c i ś l e zdeterminowany r e gułami na j a k i c h o p i e r a s i ę 3ystem fu n k c jo n o w a n ia g o s p o d a r k i. Do p r o w a d z ił y one nas do p rz e k o n a n ia że w modelu gospodarczym panu jącym w P o l s c e w l a t a c h 1950-1980 w zra sta ją cem u у odpow iadało ma l e j ą c e € i na od w rót. Można w ię c z a p i s a ć , że:
A £ t s t ( AAł t) » »'< 0 ( 3 . 4 )
za-l e ż n o ś c i tożsam ościowej ( 3 . 3 ) , c z y l i że w sumie r ó ż n ic a temp wzro s tu majątku produkcyjnego .i jeg o e fe k t y w n o ś c i o k r e ś l a j ą w danym o k r e s i e p r z y r o s t tempa wzrostu w y d a jn o ś c i p r a c y .
Rys. 3
S t r z a ł k a podwójna to o c z y w i ś c i e punkt r e o r i e n t a c j i . O k r e ś la ona p r z e j ś c i e z j e d n e j c z y s t e j fa z y w drugą. Obserwowany p r z y r o s t tempa wzrostu w y d a jn o ś c i p ra c y s k u p i a j ą c y w s o b ie c a ł o k s z t a ł t procesów i z j a w i s k j a k i e m ia ły m ie js c e w d anej f a z i e j e s t wyznacznikiem de c y z j i centrum gospodarczego co do c h a r a k t e r u n a s t ę p n e j f a z y . J e ż e l i ten p r z y r o s t okaże s i ę d o d a t n i , p o d ję ta z o s t a n i e d e c y z ja o wy k o r z y s t a n i u tego f a k tu do p r z y s p i e s z e n i a rozw oju. W zrośnie w ięc u d z i a ł i n w e s t y c j i p r o d u k c y jn y c h w doch od zie, c z y l i tym samym u l e g n i e z w ię k s z e n iu tempo wzrostu m ajątku produk cyjnego w następnym o- k r e s i e . K iedy t e n d e n c ja w tempie wzrostu w y d a jn o ś c i p r a c y będ zie n i e k o r z y s t n a , c z y l i д о с { < о , wówczas p o d ję te zostaną k r o k i porząd k u j ą c e s t r u k t u r ę g o s p o d a r k i. Stopa i n w e s t y c j i p r o d u k c y jn y c h u l e g n i e o b n iż e n iu , s p ad nie tempo wzrostu m ajątku p ro d u k c y jn e g o . Możemy w ięc z a p i s a ć , że:
Д ^ { = д ( Д 0( , м ) ; g' > 0 ( 3 . 5 ) O s t a t e c z n i e u k ła d równań ( 3 . 3 ) ; ( 3 . 4 ) ; ( 3 . 5 ) u k a zu je zachowanie s i ę tempa wzrostu w y d a jn o ś c i p r a c y .
3 .3 . R o z w ią z a n ie
P r z y j m ij m y , podobnie j a k na r y s . 1, że f u n k c j e f i g są l i n i o we oraz że f ( 0 ) = 0 , g ( 0 ) * 0. Gdy w dwóch k o l e jn y c h o k re s a c h n i e w y s tę p u ją w ię c zmiany w tempie w zrostu w y d a jn o ś c i p r a c y , będziemy m i e l i do c z y n i e n i a z równomiernym wzrostem seneu s t r i c t o .
C z y l i :
A £ j = a A»jt i A/Uj* Ь Д о с ^ ( 3 . 6 ) W y k o r z y s tu ją c z a l e ż n o ś c i ( 3 . 6 ) ła tw o sprowadzamy u kład równart ( 3 . 3 ) , ( 3 . 4 ) , ( 3 . 5 ) do n a s t ę p u j ą c e j p o s t a c i :
OCt * (-1 - b - ab ) <Xb l + (b ♦ a b ) c c t _ 2 * 0 ( 3 . 7 ) ł
Ogół rozwiązań równania ( 3 . 7 ) wyraża s i ę wzorem; ot t = A x | + В A j ,
g d zie A i В są s t a ł y m i , k t ó r y c h w a rto ś ć wyznaczyć można na p od sta wie w a r t o ś c i początkowych o t 0 i Ot. , zaś Л ^ i A j s ta n o w ią p i e r w i a s t k i równania c h a r a k t e r y s t y c z n e g o :
A 2 + (-1 - b - ab) A + (b + ab ) * О ( 3 . B ) 4 Stą d ogół rozwiązań równania ( 3 . 7 ) p r z e d s ta w ia s i ę n a s t ę p u ją c o :
01, 3 A ♦ В C( 1 ♦ a ) b ] * ( 3 . 9 ) J e s t ono u z a le ż n io n e od w i e l k o ś c i w y ra ż e n ia (1 + a ) b , k t ó r e o- k r e ś l i ć można mianem typu rozwoju gospodarczego.
Param etr " a ” m ie rz ąc y s i ł ę r e a k c j i zmian e fe k t y w n o ś c i majątku nazwiemy parametrem sp ra w n ości systemu fun kcjon ow ania g o s p o d a r k i. Param etr " b " o k r e ś l a zmiany, j a k i e z a jd ą w majątku produkcyjnym w z a le ż n o ś c i od zachowania s i ę w y d a jn o ś c i p r a c y . Uosabia on w ię c sobą c h a r a k t e r p o l i t y k i g o s p o d arc ze j organów c e n t r a l n y c h . Typ rozwoju gospodarczego j e s t wobec tego fu n k c ją sp ra w n ości systemu f u n k c j o nowania gospodarki 1 ro d z a ju p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j.
W modelu p r z y j ę l i ś m y , że a < 0, b > 0, zatem znak w y ra ż e n ia ( 1 + a)b ( t y p u rozwoju gospodarczego) z a le ż y w y łą c z n ie od parame t r u sp raw n ości fun kcjon ow ania gospodarki " a " . Możemy mieć w ię c do c z y n i e n i a z n a s tę p u ją c y m i s y t u a c j a m i :
1) - 1 < a < 0 , to ( 1 + a )b > 0 ; gospodarka r e a l i z u j e wzrost p r z y s p i e s z o n y ;
2) a = - 1 , wówczas ( 1 + a )b = 0 , gospodarka r o z w i ja s i ę we dług tego samego tempa w z r o s tu ; mamy w ię c w zrost równomierny;
3) a < -1 , c z y l i ( 1 + a )b < 0 , gospodarka r o z w i j a się cyklicznie. Z każdym wariantem możemy mieć w r z e c z y w i s t o ś c i do c z y n i e n i a . N a j i s t o t n i e j s z e j e s t dopa'sowanie p o l i t y k i g o s p o d arc ze j do
sprawno-4 S t a ł e A l 8 równe są odpowiednio :
a, - ос
a ,- a.
á c i systemu fu n k c jo n o w a n ia. Ta sama p o l i t y k a ekonomiczna r e a l i z o wana w systemach o sprawności n ie c o m n i e j s z e j lub n ie c o w ię k s z e j od a - -1 d a je w r e z u l t a c i e z u p e łn ie inny obraz rozwoju gospodar czego. Różne n ato m ia s t w a r i a n t y p o l i t y k i d ecydują o in te n s y w n o śc i występowania danego typu rozw oju. Należy z w ró c ić uwagę na t o , że w dotychczasowym razwoju PRL param etr spraw ności b y ł zawsze dużo m n ie jsz y od - 1 , co autom a tycz nie generowało c y k l . J e s t to poza tym s y t u a c j a b a r d z i e j prawdopodobna od t e j , k t ó r a utrzym ywałaby p a r a metr " a " w p r z e d z i a l e -1 < a < 0 . Wzrost równomierny, czy nawet p r z y s p i e s z o n y , wymagałby s p e ł n i e n i a k i l k u trudnych warunków. Roz wój gospodarczy m usiałby odznaczyć s i ę dużym zd yscyp lin ow a niem . Ł a t w i e j j e 3 t to o s ią g n ąć w m n ie jsz y c h gospodarkach (c o p o t w ie r d z a j ą dane e m p iry c z n e ). Czas zwrotu nakładów i n w e s t y c y j n y c h n i e może być d ł u g i . Oznacza to rozbudowę d z i a ł u w ytw arzająceg o ś ro d k i kon s u m p c ji, co wobec f u n k c jo n u ją c e g o w p r z e s z ł o ś c i , a również i obe c n ie prymatu rozwoju d z i a ł u środków p r o d u k c j i n i e s tw a rza o b i e c u j ą c y c h prognoz. Nie może w r e s z c i e występować permanentna n ierów n o waga na rynku środków s p o ż y c i a , gdyż r z u t u j e ona b e zpośrednio na efe k ty w n o ść gospodarczą. P r a k t y k a p o l s k i e j gospodarki w l a t a c h 1950-1980 obawy t e w p e ł n i p o t w i e r d z i ł a . D la te g o też d o ś w i a d c z y l i ś my rozwoju o w y ra ź n ie c y k lic z n y m c h a r a k t e r z e .
J a r o s ł a w Baue
CYCLICAL CONSEQUENCES OF PHASES IN POLAND'S ECONOMIC DEVELOPMENT
MODEL APPROACH
The a r t i c l e i s focu ssed on the s o - c a l l e d t r a d i t i o n a l system of f u n c t i o n i n g of the s o c i a l i s t economy d is c u s s e d a g a i n s t the b ack ground of data c o n c e rn in g the p o l i s h economy. The performed a n a ly s is of e m p i r i c a l d ata about P o l a n d ' s economic development o ve r the years 1950-1980 has a llo w e d to d eterm in e the e lem ents which behaved in a v e ry s p e c i f i c way in the p e r io d under 3 tu d y . D i v i s i o n o f the a n a l y zed t h r e e decades i n t o p a r t i c u l a r p h ase s, a c c o r d in g to t re n d s in the s h a re s of p r o d u c tio n in v e s tm e n ts in the n a t i o n a l income, r e v e a l s t h a t o t h e r magnitudes, and p r i m a r i l y growth r a t e of c a p i t a l s to c k and i t s p r o d u c t i v i t y , as w e l l as la b o u r p r o d u c t i v i t y , were a l s o b ehaving in a way s p e c i f i c f o r them in these s u b p e rio d s .
The a u th o r makes an attem pt to e x p l a i n t h i s c y c l i c a l f e a t u r e on the b a s i s of i n t e r r e l a t i o n s h i p s between the system of the economy’ s f u n c t i o n i n g and the economic p o l i c of the c e n t r a l o rg a n s . Mutual impact of these two elements on each o t h e r may g e n e ra t e d i f f e r e n t typ e s of the economic developm ent. However, the c y c l i c a l d e v e l o p ment appears to be most p r o b a b le , which was f u l l y con firm ed by
