A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 5 3 , 1986
F a i s a l A l F a la h y * ELASTYCZNY CZAS PRACY
JEGO EFEKTY, ZNACZENIE I PRZYSZŁY KSZTAŁT
1 . W stęp
E la s ty c z n y c z a s p r a c y o z n a c z a , że p rac o w n ic y mogą rozpoczynać i kończyć sw o ją p r a c ę w różnyoh g o d z in a c h a i s muszą p rzepracow ać o d p o w ied n ią i l o ś ć g o d z in w o k r e s i e ro z lic z e n io w y m , t j . w c ią g u Jednego d n i a , ty g o d n ia c z y m ie s ią c a . System t e n o k a z a ł s i ę udaną a lt e r n a t y w ą od dawna u s ta lo n e g o i sztyw nego ro z k ła d u d n ia p r a o y . N ależy J e d n a k ie p a m ię ta ć , że s ta n o w i on stosunkow o nowe ro z w ią z a n ie w p rz e m y śle i nową k o n c e p c ję w p o l i t y c e kadrow ej p r z e d s i ę -b io r s tw o r a z t e z n a jd u je s i ę n a d a l w o k r e s i e ek sperym entalnym , a je g o p o s ta ć d o p ie ro s i ę k r y s t a l i z u j e .
R o zw iązan ie t o w yw iera wpływ zarówno na pracodaw ców , J a k i pracow ników o r a z n a c a ł ą g o sp o d a rk ę narodow ą. W p rzy p ad k u p r a -cowników, w prow adzenie e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y p r z y c z y n ia s i ę do z w ię k s z e n ia i c h s a t y s f a k c j i z wykonywanej p r a c y , w y d a jn o śc i o r a z z m n ie js z a a b s e n c ję 1 f l u k t u a c j ę k a d r . P onadto w yw iera ono ta k ż e wpływ n a w ysokość kosztów ponoszonych p r z e z pracodaw cę o r a z po-w ię k s z a Jeg o z o b o po-w ią z a n ia s p o łe c z n e po-w s to s u n k u do pracopo-w nikópo-w 1 .
Pow szechnie uważa s i ę , że w prow adzenie e la s ty c z n e g o czasu p r a -c y s ta n o w i dodatkow ą k o rz y ś ć d l a pra-cow ników , k t ó r a J e d n o c z e ś n ie n ie z w ię k sz a k o sztó w ponoszonych p r z e z p r z e d s i ę b i o r s t w o .
* D o k to ra n t w Z a k ła d z ie Ekonom iki P ra c y UL.
i
B. H. H a r v e y , F . L u t h a n a , F le x itim e and e m p iri-c a l a n a l y s i s o f i t s r e a l m eaning and im p a c t, "M ichigan State
Każde p r z e d s ię b io r s tw o może mieć w łasny r o z k ła d c z a s u p ra c y w z a le ż n o ś c i od c h a r a k te r u Jego d z i a ł a l n o ś c i i eyatem u ekonom iczneg o , w którym d z i a ł a . E fektyw ność^każdeicznego ro z w ią z a n ia w tym z a k re -s i e J e -s t f u n k c ją w -sp ó łp ra c y pracodawców 1 pracow ników , m a ją c e j na c e l u dobro p r z e d s ię b io r s tw a i praoow ników w nim z a tr u d n io n y c h .
2 . S to so w a n ie e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y
E la s ty c z n y ozaa p r a c y z o s t a ł po r a z p ie rw s z y wprowadzony w RFN w 1967 r . Z akłady MBB z a s to s o w a ły t e n sy stem z c h w ilą p r z e p ro w a d z en ia s i ę na< nowe m ie js c e p o za Monachium, k ie d y s tw ie r d z o -n o , że p rac o w -n ic y m ają t r u d a o ś o i z dojazdem do p r a c y -n a c z a s . Ru-chomy c z a s p r a c y m ia ł na c e l u z ła g o d z ić te n p ro b le m .
O becnie ponad 5 min pracow ników , t j . o k o ło 20# z a tru d n io n y c h w Niemczech Z a c h o d n ic h , p r a c u je w edług te g o s y ste m u . W S z w a jc a r ii s z a c u j e s i ę , że 30# w s z y s tk ic h ro b o tn ik ó w z a tru d n io n y c h w przem yś l e p r a c u j e w s y s te m ie e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y . Podobnie we F ra n -c j i i -c h o d s e te k w ynosi 20# -c a ł e j s i ł y r o b o -c z e j. V S ta n a -c h Z jedno-czonych sy ste m t e n z a c z ę to wprowadzać n a p o c z ą tk u 1970 r . , k ie d y t o k i l k a p r z e d s i ę b i o r s t w t a k i c h Ja k S m ith -K lin e i C o n tr o l D ata z a sto s o w a ło go po r a z p ie r w s z y . Trudno d z i s i a j u s t a l i ć d o k ład n ą l i c z b ę pracow ników z a tru d n io n y c h w edług te g o system u w U3A. Wed łu g Je Wed n y ch o b l ic z e ń s i ę g a ona o Wed 400 t y s . Wedo 6 m ln ,; w eWedług i n -nych - 10 m in. Jed n o z badań w s k a z u je , że 1 2 ,8 # pracow ników w pry w atn y ch p r z e d s ię b io r s tw a c h 1 o k o ło 5 ,8 # w s z y s tk ic h z a tr u d n io -ny ch k o r z y s t a z j e d n e j z form e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y . Prawdopod o b n ie oPrawdopod 2 ,5 Prawdopodo 3 ,5 min pracow ników b y ło z a tr u Prawdopod n io n y c h w rtym s y -s te m ie w ro k u 1977, poza k ilkom a m ilio n a m i osób prow adzących w ła -sn e p r z e d s i ę b i o r s t w a , s k le p y o r a z sam odzielnym i k iero w n ik a m i w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h , k t ó r z y s to s o w a l i sw oje w ła sn e g o d z in y p ra c y 2 «
Ze w zględu n a dużą p o p u la rn o ś ć te g o r o z w ią z a n ia n a le ż y oczekiw ać d a ls z e g o w z ro s tu w n a j b l i ż s z e j p r z y s z ł o ś c i .
2 S . D. N o 1 1 e n , V. H. M a r t o n , A l t e r n a t i v e Work S c h e d u le s . P a r t . 1 . F l e x it im e , Mew York 1976, s. 11.
3 . P ra k ty c z n e a s p e k ty s to s o w a n ia e la a ty o z n e g o c z a a u p ra c y
Każdy d z ie ń ro b o c z y w s y s te m ie e la s ty c z n e g o c z a a u p r a c y s k ł a -da s i ę z tzw . c z a s u podstawowego i c z a s u e la s ty c z n e g o . W p ie rw -s z y c h g o d z in a c h e la -s ty c z n e g o c z a -s u p r a c y p rac o w n ic y mogą być o - b e c n i lu b t e ż n i e . I c h obecność je d n a k ż e J e s t obowiązkowa w go-d z in a c h pogo-dstawowego c z a s u p r a c y . In n ą w a ż n ie js z ą c e c h ą c h a r a k te -r y s ty c z n ą te g o sy stem u J e s t t o , że p -raco w n icy muszą p -rzep -raco w ać wymaganą o g ó ln ą i l o ś ć g o d z in w pewnym o k r e s i e c z a s u ( d z i e ń , t y -d z ie ń , m ie s ią c ) . R ozkład d n ia p r a c y w tym s y s te m ie może p rz y b ra ć Je d n ą z form uw idocznionych n a r y s . 1 . a . E la s ty c z n e Podstawowe E la s ty c z n e g o d z in y g o d z in y g o d z in y p r a c y p r a c y p r a c y 6 :0 0 1 0 :0 0 14 :3 0 17:30 b . E la s ty c z n e Podstawowe E la s ty c z n e g o d z in y g o d z in y g o d z in y p r a c y p r a c y p r a c y 7 :0 0 9 :0 0 9 :0 0 21:00 c . E la s ty c z n e Podstawowe E la s ty c z n e Podstawowe g o d z in y g o d z in y g o d z in y g o d z in y p r a c y p r a c y p ra c y p r a c y 6 :0 0 9 :0 0 1 1 :0 0 13«00 E la s ty c z n e g o d z in y p r a c y 15100 • 18i00 R ys. 1 . R ozkład d n ia p r a c y w s y s te m ie e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y
V c e l u z a p e w n ie n ia odpow iednich m o żliw o śc i p r z y w yborze go-d z in ro z p o c z y n a n ia i k o ń c z e n ia p r a c y można z a sto so w a ć maksymalną r o z p i ę t o ś ć c z a s u p r a c y o b ejm u ją c ą 12 l u b naw et 16 g o d z in . S to p ie ń e l a s t y c z n o ś c i w danym s y s te m ie u z a le ż n io n y J e s t od s t o p n i a samo-d z i e l n o ś c i , w k t ó r ą w yposażeni s ą p raco w n io y o r a z osamo-d o g ra n ic z e ń n a rz u c o n y c h p r z e z prawo c z y t e ż p o ro z u m ie n ia z b io ro w e .
Stosow ane w a r ia n ty e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y r ó ż n i ą s i ę co do o g ó ln e j l i c z b y wymaganych g o d z in p r a c y i m o żliw o śc i p rzep ra co w a -n i a w ię k s z e j c z y t e ż m -n ie js z e j l i c z b y g o d z i-n . E la s ty c z n o ś ć s t o s o -wanych ro z w ią z a ń J e s t d o ść zn a cz n a i może przew idyw ać m ożliw ość
zm ian w g o d z in a c h ro z p o c z y n a n ia i k o ń c z e n ia p r a c y w o b r ę b ie j a -k ie g o ś o -k re s u c z a s u ( ty d z i e ń l u b m ie s ią c ) c z y t e ż n a s t a ł e . B ar-d z i e j postępow y w a r ia n t ar-d a je pracow nikom m ożliw ość p r z e n o s z e n ia g o d z in p r a c y z Jed n eg o d n i a , ty g o d n ia , ozy m ie s ią c a na d ru g i* W
n a j b a r d z i e j e la s ty c z n y c h w a r ia n ta c h p raco w n icy mogą naw et o pusz-c z a ć p r a pusz-c ę w podstawowypusz-ch g o d z in a pusz-c h pod w arunkiem , że u z g o d n ią to z p rze ło żo n y m . Warunkiem podstawowym J e s t zaw sze p rz e p ra c o w a n ie wymaganej l i c z b y g o d z in w o b r ę b ie .okresu r o z lic z e n io w e g o . W p ra k
-ty c e z d a rz a s i ę J e d n a k ż e , że p r z e ł o ż e n i n a r z u c a ją czasem g o d z in y p r a c y , k ie d y wymaga te g o s y t u a c j a w p r z e d s ię b io r s tw ie '* .
4 . B a r ie r y we w prow adzaniu e la s ty c z n e g o c z a s u p ra c y
W prowadzanie te g o r o z w ią z a n ia J e s t b a rd z o tr u d n e w n ie k tó r y c h d z ie d z in a c h d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j. S ą t o n p . zawody, w k t ó -r y c h p -rac o w n ic y p o z o s ta j ą w b e zp o ś-red n im k o n ta k c ie z lu d n o ś c ią ( k ie ro w c y autobusów , s łu ż b y a w a ry jn e i b e z p ie c z e ń s tw a , p rac o w n ic y t r a n s p o r t u i ł ą c z n o ś c i , p i e l ę g n i a r k i , p rac o w n ic y h a n d lu d e t a l i -cznego i punktów u słu g o w y c h ). We w s z y s tk ic h ty c h p rzy p a d k a c h kon ie c z kon o ś ć o b e c kon o ś c i w m ie js c u p r a c y w o k re ś lo kon y c h g o d z ikon a c h s p r a -w ia , że n i e można z m ie n ia ć e l a s t y c z n i e g o d z in p r a c y . O dnosi s i ę t o ta k ż e do ty c h s ta n o w is k p r a c y , k t ó r e wymagają s t a ł e g o i s k r u -p u la tn e g o n a d z o ru . D la p r z y k ła d u , n i e J e s t w skazane w prow adzanie e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y d l a s e k r e t a r e k , poniew aż na tym s ta n o w i- feu p r a c y wymagana J e s t s t a ł a o b ecn o ść praco w n ik a p e łn ią c e g o p i e - u z ę nad s z e re g ie m ró żn y c h sp ra w . Z d r u g i e j s t r o n y ł a t w i e j J e s t w prow adzić e la s t y c z n y c z a s p r a c y d l a m a s z y n is te k l u b o sób
wykonują c y c h in n e c z y n n o śc i 1 p r a c u wykonują c y c h s a m o d z ie ln ie . W in n y c h r o d z a -j a c h i sy ste m ac h p r a c y s to s o w a n ie e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y n i e J e s t m ożliw e i t a k n p . n i e można wprowadzać go p r z y zmianowym s y -s te m ie p r a c y , poniew aż p o -s z c z e g ó ln e -s ta n o w i-s k a mu-szą być s t a l e o b sa d z o n e , a sz y b k o ść p ra c y k o n tro lo w a n a J e s t p r z e z m aszyny. Uwa-ża s i ę t a k ż e , że s to s o w a n ie te g o ro z w ią z a n ia J e s t n iem o żliw e w m ałych z a k ła d a c h , c h o c ia ż b ra k dowodów n a p o p a r c ie t e j t e z y .
Trudno J e s t ta k ż e p o g o d z ić e la s t y c z n y c z a s p r a c y z z a j ę c i a -mi wymagający-mi s t a ł e g o k o n ta k tu i w s p ó łp ra c y pracow ników . Do-brym przykładem może t u być taśm a m ontażowa^. Wymaga ona d o d a t-^ R . T . G o l e m b i e w s k i , C. W. P r o e h l , A s u r -vey o f t h e e m p ir ic a l l i t e r a t u r e on f l e x i b l e w orkhourss c h a r a c t e r and c o n seq u e n c e s o f a m ajo r i n n o v a t io n , Academy o f Management Review, U3, 1978, s . 8 3 9 -8 4 0 .
kowego z a t r u d n i e n i a pew nej l i c z b y pracow ników z a s tę p u ją c y c h o so -by c h o re lu b n ie o b e c n e w p r a c y , k tó r y c h i l o ś ć m u sia ła b y w zrosnąć w p rzypadku w prow adzenia omawianego r o z w ią z a n ia . V każdym r a z i e , J e ż e l i rozw aża s i ę m ożliw ość w prow adzenia e la s ty c z n y c h godzin p r a -cy w s y s te m ie taśm y m ontażow ej, n ie z b ę d n e J e s t z a p e w n ie n ie w ięk -s z e j i l o ś c i gotow ych komponentów.
5 . S to su n e k związków zawodowych do e la s ty c z n e g o c z a s u p ra c y
E u r o p e js k ie z w ią z k i zawodowe p o p a r ły sy ste m e la s ty c z n e g o c z a su p r a c y z c h w ilą , k ie d y w ą tp liw o ś c i co do s ł u s z n o ś o l te g o s y s t e -mu, podnoszone w w ie lu r a p o r t a c h , z o s t a ł y r o z w ia n e .
B adania przeprow adzone p r z e z N o lle n a i M a rtin a w S ta n a c h Z je -dnoczonych w 1977 r . w y k a z a ły , że 17 o r g a n i z a c j i zvląsluiWjch g r u -p u je J e d y n ie 10 -pracow ników z a tr u d n io n y c h w tym s y s te m ie 5 . Z jaw i-sk o t o n i e o z n a c z a J e d n a k ż e , i i z w ią z k i zawodowe s ą p rzeciw n o system ow i e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y . W y łączenie z n ie g o d u ż e j l i -c zb y pra-cow ników zw iązane j e s t z c h a ra k te re m i c h p r a c y . I t a k , p rac o w n ic y um ysłowi s ta n o w ią c y m n ie js z o ś ć p o ś ró d członków zw iąz-ków p r a c u j ą c z ę ś c i e j w edług te g o s y ste m u , p o d c z as gdy n i e obejmu-j e on pracow ników f iz y c z n y c h będ ący ch c z ę s to c zło n k am i związków. N a le ży t u t a j z a z n a c z y ć , że z w ią z k i n i e dom agały s i ę wprovradzenia e la s ty c z n e g o c z a s u p r e c y z ajm u ją c s ta n o w is k o n e u t r a l n e w t e j s p r a w ie , a d e c y z je o z a sto s o w a n iu te g o sy stem u z a p a d a ją w wyniku n e g o c j a c j i prow adzonych pom iędzy kierow nictw em p r z e d s i ę b i o r s t w i p raco w n ik am i.
Z d arza s i ę czasem , że z w ią z k i zawodowe odno szą s i ę z n i e u f -n o ś c ią do te g o r o z w ią z a -n ia , po-niew aż z o s t a ł o ono zaproponow ane p r z e z pracodawców o r a z z te g o powodu, że je g o w prow adzenie stw a -r z a s z e -r e g i s t o t n y c h p-roblem ów , n p . z a k łó c e n ia w o r g a n i z a c j i z e -b r a ń związkowych p o d czas p rz e rw o-biadow ych lu -b -b e z p o ś re d n io po p r a c y . Problem t e n z o s t a ł ro z w ią z a n y w E u ro p ie n a d ro d ze kompro-m isu pokompro-m iędzy pracow nikakompro-m i i kierow nictw ekompro-m p r z e s i ę b l o r s t w , w wy-' n ik u k tó re g o p o sta n o w io n e u trzy m ać w spólne g o d z in y p rz e rw o b ia d o -wych i Jednakowe g o d z in y k o ń c z e n ia p r a c y w d n iu z e b ra ń zw iązk o -a l t e r -a -a t i v e work s c h e d u le s ! f l e x i b l e w orking h o u r s , com pact work week, and s ta g g e r e d work h o u r s , New York 1972, s . 1 2 .
wych. J e s z c z e i n n i t w ie r d z ą , że e la s t y c z n y c z a s p r a c y prow adzi w n ie k tó r y c h p rzy p a d k a c h do z w ię k s z e n ia d z ie n n e g o wymiaru g o d z in p r a c y a ta k ż e in te n s y w n o ś c i p r a c y . S p o ty k a s i ę t u t a j o p i n i e , że na s y s te m ie tym s k o r z y s t a l i w y łą c z n ie pracodaw cy. W zw iązku z tym, poniew aż c z a s p r a c y u l e g ł w y d łu ż e n iu i z w ię k s z y ła s i ę j e j i n t e n - ’ syw ność, n a le ż y p o d n ie ś ć p ł a c e .
Zanim z w ią z k i z a a p ro b u ją te n s y s te m , muszą p rze k o n a ć s i ę o Jego z a l e t a c h z p u n k tu w id z e n ia pracow ników . Muszą upew nić s i ę , że w prow adzenie te g o ro z w ią z a n ia b ę d z ie p o z o sta w io n e do u z n a n ia pracow ników a n i e pracodawców o r a z że n i e b ę d z ie ono m ia ło nega-tywnego wpływu n a id e ę 8 -g o d zin n e g o d n ia p r a c y . Nie p o w in ien on ta k ż e z m n ie jsz y ć m o żliw o śc i dodatkow ych zarobków stw arzm y ch p r z e z p r a c ę w g o d z in a c h n a d lic zb o w y c h ^ .
B io rą c pod uwagę f a k t , że sy ste m t e n i s t n i e j e i j e s t c o ra z c z ę ś c i e j sto so w an y n a le ż y o c z e k iw a ć , że z w ią z k i zawodowe z o s ta n ą c z y n n ie w łączone do p la n o w a n ia podobnych ro z w ią z a ń . Powinny one w y k o rz y sta ć sw oją s i ł ę p rz e ta rg o w ą i u z y sk ać g w a ra n c je , że po-szanow ane b ę d z ie prawo d o k o n an ia wyboru p r z e z samych pracowników; a w p rzy p ad k u w z ro s tu w y d a jn o śc i p r a c y w wyniku w prow adzenia e l a -s ty c z n e g o c z a -s u p r a c y z y -s k i z o -s ta n ą -s p r a w ie d liw ie p o d z ie lo n e mię-dzy pracodawców i pracow ników .
6 . O d d ziały w an ie e la s ty c z n e g o system u c z a s u p r a c y na pracow ników
a ) S k u tk i pozytyw ne
Pierw szym pozytywnym sk u tk ie m J e s t z m n ie js z e n ie c z a s u p o t r z e -bnego n a d o ja z d do p r a c y p o p rz e z u n ik a n ie g o d z in s z c z y tu w komu-n i k a c j i o r a z w ię k szy k o m fo rt p o d ró ż y . V tym m ie js c u można by w spom nieć, że p rac o w n ic y z a t r u d n i e n i w s t a ł y c h g o d z in a c h p r a c y d o c i e r a j ą do m ie js c a p r a c y c z ę s t o zm ęczeni i pod w rażeniem obawy, że mogą s p ó ź n ić s i ę ze w zględu na z ł ą pogodę c z y t e ż t ł o k w ś r o -dkach k o m u n ik a c ji. To u c z u c ie f r u s t r a c j i usuwa w prow adzenie oт а
-j . L. Z a 1 u a к y , A l t e r n a t i v e work s c h e d u le s : a l a b o r p e r s p e c t i v e . C o lle g e and U n i v e r s i ty P e rs o n n e l A s s o c ia tio n J o u r -n a l" 197?, t . 7 8 , s . 54.
w lanego r o z w ią z a n ia , a sam i p rac o w n ic y p rzy b y w ają do p r a c y b a r -d z i e j z re la k s o w a n i7 .
P o śró d ró ż n y c h z a l e t e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y można wym ienić m ożllw ość d o k s z ta ł c e n i a s i ę pracow ników , s p ę d z a n ie w ię k s z e j i l o -ś c i c z a s u z ro d z in a m i i d z ie ć m i^ (b e z k o n ie c z n o -ś c i u c ie k a n ia s i ę do "zw o ln ie ń chorobow ych") , z a ła tw ie n i a c a łe g o s z e r e g u sp ra w , od-w ie d z a n ia p r z y j a c i ó ł , r e l a k s c z y r o b i e n i a zakupów (czasem po-p r z e z w y d łu ż a n ie po-p rze rw y o b ia d o w e j). N ależy t u wspomnieć ta k ź a o m o żliw o ści le p s z e g o z a j ę c i a s i ę d z ie ć m i p r z e z m e tk i9 . L u d zie w w ieku przed em ery taln y m mogą z a ją ć s i ę d z i a ł a l n o ś c i ą s p o łe c z n ą c z y t e ż kultywowaniem zam iłow ań, k t ó r e będą kontynuow ane po p rzą)- ś c i u na e m e ry tu rę . Innym i sło w y , p rac o w n ic y z a t r u d n i e n i w tym s y - s te m ie mogą l e p i e j z a sp o k a ja ć o s o b i s t e p o tr z e b y o r a z w y k o rz y sta ć p rze rw y w p r a c y n a odpoczynek i r e g e n e r a c j ę s i ł . P odobnie pracow -n ic y -n iż s z e g o s z c z e b la u z y s k u ją w ię k sz ą sw obodę, k t ó r a p rze d tem b y ła w yłączną demoną p e r s o n e lu k ie ro w n ic z e g o .
N ależy ta k ż e p a m ię ta ć o tym, że p o s z c z e g ó ln i p rac o w n ic y mogą m ieć odm ienny " z e g a r b io lo g ic z n y " 1 t a k n i e k t ó r z y z n ic h fu n k c jo -n u j ą l e p i e j w c z e ś -n ie ra -n o a i -n -n i w g o d z i-n a c h p ó ź -n ie js z y c h . E la -s ty c z n e g o d z in v p r a c y p o z w a la ją na u w z g lę d n ie n ie t y c h odm ienności b io lo g ic z n y c h .
b ) S k u tk i negatyw ne
O k r e ś le n ie negatyw nego o d d z ia ły w a n ia e la s ty c z n e g o c z a s u p ra c y na pracow ników w sp o só b je d n o z n a c z n y J e s t b a rd z o tr u d n e . D la p r z y k ła d u , p rac o w n ic y p i a s t u j ą c y f u n k c je k ie ro w n ic z e s t w i e r d z a j ą , że nowy sy ste m z w ię k sz a i c h o d p o w ie d z ia ln o ś ć za p o z o s ta ły c h p r a -cowników, co s p ra w ia , że g o d z in y i c h p r a c y u l e g a j ą w y d łu ż e n iu . T aka s y t u a c j a oznaoza d l a n i c h u t r a t ę t e j swobody, k t ó r ą p o s ia d a
-l i p o p r z e d n io , k ie d y t o m ogli d o stosow ać sw o je g o d z in y p r a c y do G. R e i n e t t , L e t 's n o t be so u n b e d in g on f l e x i b l e w o rk in g h o u r s , " I n d u s t r i a l Management" s ty c z e ń 1981.
R* A. W i n e t t , M. S . N e a 1 e . R e s u lt o f ex perim en-t a l s en-tu d y on f l e x i en-t i m e and f a m ily l i f e , ^M onthly L abor Review" 1980^ t . 13, s . 2 9 .
A. A. C o h e n , H. G a d o n , A l t e r n a t i v e work sc h ed u -l e s , i n t e g r a t i n g i n d i v i d u a -l s and o r g a n i z a t i o n a l n e e d s . New York
'9 7 ô | 8 a 29«
S . D. N o l l e n # Does f l e x i t i m e im prove p r o d u c t i v i t y ? " H a rv a rd B u s in e ss Review" 1979, t . 5 7 , n r 5 , IX -X , s . 16«
p o tr z e b p r z e d s i ę b i o r s t w a . W zw iązku z tym n i e k t ó r z y z n ic h mogą s p r z e c iw ia ć s i ę r o z s z e r z a n iu t e j swobody na w s z y s tk ic h pracow -ników .
System te n wymaga J e d n o c z e ś n ie o b e c n o śc i n i e k t ó r y c h p raco w n i-ków w c ią g u 8 -g o d zin n e g o d n i a p r a c y i d la te g o t e ż - np« praco w n icy b iu r o w i, k tó r z y muszą p rzep raco w ać p e łe n wymiar g o d z in n i e będą c h c i e l i zaakceptow ać f a k t u , że i n n i p r a c u j ą m n iej . P racow nicy p rzy c h o d z ą cy i w ychodzący z p r a c y w ró ż n y c h g o d z in a c h ran n y c h i popołudniow ych mogą p o n ad to p rz e s z k a d z a ć innym w pracy» poniew aż z pew nością c z ę ś ć pracow ników n i e z a a k c e p tu je nowego ayatem u.
P o c z u c ie a l i e n a c j i może z r o d z ić s i ę n p . u pracow ników f i z y c z -n y c h , którym -n i e p o zw oli s i ę -na k o r z y s ta -n ie z e la s ty c z n y c h g o d z in p r a c y że w zględu n a b ra k z a u f a n ia k ie ro w n ic tw a do n ic h . D la te g o t e ż p r z y w prow adzaniu te g o r o z w ią z a n ia n a le ż y p a m ię ta ć o k o n ie c z -n o ś c i u w z g lę d -n ie -n ia -n i e ty lk o pracow -ników umyałowych, a l e ta k ż e f iz y c z n y c h . Popraw i t o n ie w ą tp liw ie a tm o s fe rę w z a k ła d z ie p r a c y , poniew aż w szyscy p rac o w n ic y będą c z u l i s i ę Jednakowo o d p o w ied zia-l n i z a efektyw ne fu n k cjo n o w an ie i c h z a k ła d u .
7 . Wpływ e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y n a p r z e d s i ę b i o r s t w a
a ) S k u tk i pozytyw ne
System t e n można wprowadzać w ty c h p r z e d s i ę b i o r s t w a c h , g d z ie n i e J e s t wymagana obecn o ść w s z y s tk ic h pracow ników p r z e z cały c z a s i c h p r a c y . D la te g o t e ż p r z e d s ię b io r s tw o może u s t a l i ć m inim alną l i c z b ę pracow ników , k t ó r z y pow inni być na sw oich s ta n o w is k a c h w danym o k r e s i e c z a s u . P ozw oli t o na w y d łu ż e n ie g o d z in p r a c y zak ła d u bez z w ię zak s z a n ia i l o ś c i g o d z in p rzep raco w an y ch p r z e z p o s z c z e -g ó ln y ch pracow ników . In n ą k o r z y ś c i ą d l a p r z e d s i ę b i o r s t w a b ę d ż le p e ł n i e j s z e w y k o rz y s ta n ie maszyn 1 u rz ą d z e ń .
N ie k tó re s ta n o w is k a p r a c y c h a r a k te r y z u ją s i ę n a s ila n ie m i spadkiem In te n s y w n o ś c i p r a c y . W ram ach e la s ty c z n e g o c z a s u p ra c y można b ę d z ie zapew nić le p s z ą o b s łu g ę s ta n o w is k w g o d z in a c h nasi*- l e n i a p r a c y , z a t r u d n i a j ą c m n ie js z ą l i c z b ę osób w o k re s a c h spadku
11 0 . P . K r a m e r , F l e x i b l e w orking h o u r s , " J o u r n a l o f System s Management" 1978, t . 2 9 , s . 2 1 .
in te n s y w n o ś c i p r a c y . T a k ie ro z w ią z a n i* s tw a rz a k o r z y s tn e m o żli-w ości d l a p r z e d s i ę b i o r s t żli-w , k t ó r e żli-w te n sp o só b będą mogły żli-w y p e łn ić n a p i ę t e z a d a n ia p ro d u k c y jn e n ie z w ię k s z a ją c s ta n u z a t r u d n i e n i a . Ponadto w prow adzenie ta k ie g o ro z w ią z a n ia może p r z y c ią g n ą ć do p r z e d s i ę b i o r s t w a in n y ch pracowników w ykw alifikow anych ze w zględu na swobodę, k t ó r ą zapew nia e la s t y c z n y r o z k ła d d n ia p r a c y . Z d ru -g i e j s t r o n y , z m n ie jsz o n a f l u k t u a c j a k a d r o z n a c z a , że p r z e d s i ę -b io rs tw o -b ę d z i* w s t a n i e utrzym ać pracow ników z dużym dośw iad-czeniem i wysokimi k w a lif ik a c ja m i p r z e z d łu ż s z y c z a s .
Przeprow adzone b a d a n ia w y kazały s i l n e z w ią z k i pom iędzy s y -stemem e la s ty c z n e g o c z a s u p ra c y a ta k im i czynnikam i J a k a b s e n - c j a , f l u k t u a c j a z a ł o g i , s p ó ź n ie n ia , k o s z ty p r a c y po g o d z in a c h , w ydajność p ra c y czy t e ż m orale z a ł o g i . Ze w zględu n a duże z n
a-c z e n ie ty a-c h a-czynników d l a p r z e d s i ę b i o r s t w a z o s ta n ą one omówione p o n i ż e j .
A b s e n c j a . P racow nicy z a tr u d n ie n i w nowym s y s te m ie mo-gą n p . z a ła tw ia ć w iz y ty u l e k a r z a lu b d e n ty s t y , a ta k ż e in n e swo-j e spraw y bez z w a ln ia n ia s i ę z p r a c y na c a ł y d z ie ń . W n ie k tó r y c h p r z e d s ię b io r s tw a c h s tw ie rd z o n o , że a b s e n c ja r a d y k a l n ie z m a la ła w wyniku w prow adzenia e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y . Na p r z y k ła d bada-n i a przeprow adzobada-ne w k o r p o r a c ji BEROL w ykazały 50# lu b wyższy sp ad ek a b s e n c j i p o ś ró d pracow ników 13. In n e p r z e d s i ę b i o r s t w a zano-to w a ły m n ie js z y spadek a b s e n c j i .
Tym n ie m n ie j n a le ż y p o d k r e ś l i ć , że żadne z badanych p r z e d s i ę -b io r s tw n i e s t w i e r d z i ł o zwyżki a -b s e n c j i w wyniku w prow adzenia o- mawianego sy ste m u . O g ó ln ie r z e c z b io r ą c można p o w ie d z ie ć , że po-niew aż sy ste m t e n d a je pracownikom m ożliw ość z b ila n s o w a n ia g o d z in p r a c y 1 g o d z in w o ln y ch , n a le ż y sp o dziew ać s i ę poprawy p o c z u c ia s a -m o d z ie ln o ś c i w śród pracow ników , z m n ie js z e n ia przypadków z a c h o ro -wań i co z a tym i d z i e zw o ln ień chorobowych o r a z le p s z e g o zaanga-żow ania w wykonywaną p r a c ę . A t o prow adzi J u ż do sp ad k u a b s e n c j i . S p ó ź n i e n i a . E la s ty c z n y sy stem g o d z in p ra c y e lim in u je s p ó ź n ie n i a , poniew aż praco w n icy muszą o d ro b ić w s z e lk ie " s p ó ź n ie -n i a " . W iele badanych p r z e d s i ę b i o r s t w uw aża, że sy ste m t e n z n a c z -n i e o b -n iż y ł s t r a t y spowodowa-ne s p ó ź -n ie -n ia m i. W H e w le tt P a c k a rd 81# badanych kierow ników i pracow ników n iż s z y c h s z c z e b l i Jest z d a
-13 D. J . P e t e r s o n , F le x itim e i n th e U n ited S t a t e s : th e l e s s o n o f e x p e r ie n c e , " P e rs o n n e l" 1980, I - I I , s . 25.
n i a , że systém t e n wywarł k o r z y s tn y wpływ na l i c z b ę s p ó ź n i e ń ^ . In n e p r z e d s ię b io r s tw a wykazywały n ie z n a c z n y sp a d ek l i c z b y sp ó ź -n i е й . W każdym r a z i e można s t w i e r d z i ć , że sy ste m e la s ty c z n e g o c z ae u p ra c y n ie w yw iera żadnego negatyw nego wpływu na l i c z b ę
s p ó ź n ie ń . '• » '
F l u k t u a c j a k a d r . O g ó ln ie s tw ie r d z a s i ę , że r o z w ią z a n ie to s ta n o w i duży b o d z ie c d l a pracow ników i d la te g o c h ę t n i e p o d ejm u ją p r a c ę w z a k ła d a c h s to s u ją c y c h to r o z w ią z a n ie . J e d n a k ż e Jeg o o d d z ia ły w a n ie na poziom f l u k t u a c j i kadr. b y ło m n ie j-s z e n i ż w przy p ad k u in n y c h k o r z y j-s tn y c h z ja w ij-s k wywołanych wpro-wadzeniem te g o sy ste m u . Zapewne J e s t t o spowodowane d z ia ła n ie m w ie lu w a ż n ie js z y c h czynników w pływ ających n a d e c y z ję p o z o s ta n ia w danym p r z e d s i ę b i o r s t w i e . Na p r z y k ła d F i r s t N a tio n a l Bank o f Bo- e to n p o d a je , że f l u k t u a c j a z m a la ła t y lk o o 0 ,1 # w c ią g u p ie rw -sz y ch 12 l a t po w prow adzeniu e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y .
K o s z t y p r a c y w g o d z i n a c h n a d l i
-c z b o w y -c h . B adania przeprow adzone w k i l k u p r z e d s i ę b i o r -stw ach w ykazały sp a d ek w k o s z ta c h p r a c y w g o d z in a c h n ad liczb o w y ch . W S t a t e S t r e e Bank w B o s to n ie k o s z ty t e z m a lały z 38 558 dolaró w
do 21 115 d o laró w w badanym o k r e s i e 1-’. Z niżkę ty c h kosztów о 20# s tw ie rd z o n o w S m ith -K lin e C o r p o r a tio n , a w US G e o lo g ic a l S u rv ey 23# p e r s o n e lu k ie ro w n ic z e g o p o tw ie r d z iło znaczny sp ad ek ko sztó w .
W y d a j n o ś ć p r a c y . Wpływ omawianego system u na w ydajność p r a c y z o s ta n i e omówiony szczegółow o w d a l s z e j c z ę ś c i a r
-t y k u łu .
M o r a l e z a ł o g i . System e la s ty c z n e g o c z a s u p ra c y s ta n o w i n o w a to rs k ie r o z w ią z a n ie p o z w a la ją c e podbudować p o c z u c ie g o d n o śc i pracow ników o r a z z w ięk szy ć i c h s a t y s f a k c j ę z wykonywan e j p r a c y wykonywan ie pow odując żadwykonywanych dodatkow ych kosztów d l a p rz e d -s i ę b i o r -s t w a . W M e tr o p o lita n L if e I n s u r a n c e zanotow ano poprawę m orale p e r s o n e lu j w C o n tro l D ata C o rp o ra tio n 85# w s z y s tk ic h p r a -cowników p r z y z n a ło , że ic h m o rale w z ro s ło po w prow adzeniu e l a s t y ^ c2nego c z a s u p r a c y . Podobnie w S m ith K lin e C o r p o r a tio n 85# p e r s o n e lu k ie ro w n ic z e g o s t w i e r d z i ł o w z r o s t m orale u sw oich pracow -ników 1^ .
Tu
Tamże, s . 2 7 .
'D H. G. H e n e m a n I I , D. P . S c h w a b , P e r s p e c t iv e
on p e r s o n n e l, human r e s o u r c e s m anagem ent, New York 1978, s . 308. 16 Tamże.
b ) S k u tk i negatyw ne
N ie k tó rz y pracodaw cy a ą z d a n ia , że p o z w a la n ie pracow nikom na p rz y c h o d z e n ie do p r a c y i j e j o p u s z c z a n ie w g o d z in a c h n a j b a r d z i e j wygodnych d l a n ic h może p ro w ad zić do a n a r c h i i w p r o d u k c ji i w zro-s t u j e j k o zro-sz tó w . Z p u n k tu w id z e n ia pracodawców k o r z y ś c i p ły n ą c e z te g o system u aą m n ie js z e n i ż s t r a t y , k t ó r e on p r z y n o s i . J e -go e to so w a n ie p o c ią g a za so b ą k o n ie c z n o ś ć a ta r a n n e g o p lan o w an ia zadań o ra z w zw iązku z tym z a t r u d n i e n i a wyaoko k w alifik o w an eg o p e r s o n e lu n a d z o ru . System t e n wymaga n p . p lan o w a n ia zadań z wy-p rz e d z e n ie m , t a k że p rac o w n ic y p rz y c h o d z ą c y do p r a c y w c z e ś n ie j l u b z o s t a j ą c y do późnych g o d z in m ają J a k ie ś k o n stru k ty w n e z a ję c ia . N ależy ta k ż e planow ać p r a c ę w d n ia c h , w k tó r y c h przew idyw ana J e s t e w e n tu a ln a m n ie js z a fre k w e n c ja o r a z zapew nić pomoo p e r s o n e lu po-m ocniczego, n p . s e k r e t a r e k , p r z e z w ię k sz ą l i c z b ę g o d z in , Może to p ro w a d z ić do z w ię k s z e n ia kosztów p r z e d s i ę b i o r s t w a o r a z do sporów w śród pracow ników , n p . co do obsady d n i p rz e d ś w ią te c z n y c h i t d . Aby p o d o ła ć nowym zadaniom p rac o w n ic y n a d z o ru muszą p o s ią ś ć od-pow iednio wyższe u m ie ję t n o ś c i . Innym minusem s ą n p . dodatkow e kos z t y zw iązane z e k kos p l o a t a c j ą budynków p r z e z d łu ż kos z y wymiar c z a -s u . S t r a t y t e można Je d n ak n a d ro b ić w c z e ś n ie j w-spomnianymi ko-r z y ś c ia m i.
O g ó ln ie można s t w i e r d z i ć , że sy ste m e la s ty c z n y c h g o d z in p r a -cy w iąże s i ę z większym sto p n ie m s a m o k o n tro li pracow ników 1 większym zau fan iem do n ic h ze a tr o n y n a d z o ru . Nie o z n a cz a t o J e d
-n ak że r e d u k c j i ty c h pracow ników , k tó r z y z o s t a j ą o b a rc z e n i nowy-mi z a d a n ia m i. Je g o s to s o w a n ie p o c ią g a z a a o b ą ta k ż e k o n ie c z n o ść p ro w a d z en ia ś c i s ł e g o r e j e s t r u p rzep raco w an y ch g o d z in , co J e s t s z c z e g ó ln ie i s t o t n e k ie d y i s t n i e j e m ożliw ość p r z e n o s z e n ia g o d z in p r a c y z Jednego d n ia na d ru g i lu b z Jednego o k r e s u o b lic z e n io w e -go na d r u g i , 00 b ę d z ie omówione p o n i ż e j .
8 . S p o łe c z n e a s p e k ty e l a s t y cznego c z a s u p ra c y
U sp ra w n ien ie ru c h u u lic z n e g o i k o m u n ik a c ji d z ię k i u n ik a n iu n adm iernego z a g ę s z c z e n ia może p r z y n ie ś ć z n a cz n e o s z c z ę d n o ś c i w z u ż y c iu p a liw , s p r z ę t u o r a z p r z y c z y n ić s i ę do z m n ie js z e n ia l i c z -by wypadków drogow ych. W m ie js c o w o śc i W in te rth u r w S z w a j c a r i i ,
g d z ie SO# pracowników k o r z y s ta z te g o sy ste m u , s tw ie rd z o n o z n a cz -n i e m -n ie js z e o b c ią ż e -n ie autobusów i pociągów o r a z w y d łu ż e -n ie ic h o k re s u e k s p l o a t a c j i . System t e n J e a t z ty c h samych powodów p o p ie -r a n y p -r z e z w ładze m ie js k ie w B a ltim o -re i San F -ra n c is c o *
Z p u n k tu w id z e n ia p asażerów i pracow ników ró w n ie ważny j e s t a s p e k t p s y c h o lo g ic z n y , t j , m n ie js z e n a p ię c ie nerwowe zw iązane z obawą p r z e d sp ó ź n ie n ie m czy t e ż samo o d d z ia ły w a n ie tłu m u na p sy -c h ik ę lu d z k ą .
Można w tym k o n te k ś c ie wspomnieć ta k ż e o ułatw ionym p r o c e s ie zakupów w h a n d lu d e ta lic z n y m , g d z ie c z ę ś ć osób b ę d z ie dokonywała sw oich zakupów w g o d zin n ach ran n y c h a c z ę ś ć w g o d z in a c h w ie c z o r-n y c h . S ą t o t y lk o n i e k t ó r e a s p e k ty s z e r s z e g o o d d z ia ły w a n ia s y -stem u e la s ty c z n y c h g o d z in p ra c y na ż y c ie s p o łe c z e ń s tw a .
9 . Wpływ e la s ty c z n e g o sy stem u c z a s u p ra c y na poziom w y d ajn o ści
N ajw ażniejszym celem sto ją c y m p rz e d p r z e d s ię b io rs tw e m j e s t p o d n ie s ie n ie w y d a jn o śc i p r a c y . P o w ią z a n ia m iędzy e la sty cz n y m s y -stemem c z a s u p r a c y a w y d a jn o ś c ią p r a c y n a t e r e n i e Stanów Z jedno-czonych s ą tr u d n e do p r z e ś l e d z e n ia ze w zględu na f a k t , że sy stem t e n o b j ą ł z a s a d n ic z o pracow ników umysłowych, a w z n a c z n ie m n ie j-szym s to p n iu pracow ników f iz y c z n y c h i s t ą d b ra k n iezb ę d n y c h danych.
Uważa s i ę je d n a k , że ro z w ią z a n ie t o może p rz y c z y n ić s i ę do w z ro s tu w y d a jn o śc i p r a c y p o p rz e z z a stę p o w a n ie n a d z o ru nad pracow
-17
n ik le m je g o większym zakresem s a m o k o n tro li . P onadto ey stem t e n /prow adza w ie le zmian w o r g a n i z a c j i p r z e d s i ę b i o r s t w a i w d z i e d z i -n i e stosu-nków m ię d z y lu d z k ic h . P o p ra w ia ją s i ę s to s u n k i pom iędzy kierow nictw em a p racow nikam i, p o w ię k sza s i ę u d z i a ł pracow ników w d e c y z ja c h d o ty c z ą c y c h u s t a l a n i a ro z k ła d u d n ia p r a c y . R o b o tn icy opanow ują dodatkow e u m ie ję t n o ś c i , poniew aż muszą zastępow ać I n -nych w c z a s i e i c h n ie o b e c n o ś c i lu b c h o ro b y . W ydajność p r a c y może
ta k ż e w zrosnąć w wyniku le p s z e g o r o z ł o ż e n i a zadań w ew nątrz p rz e d -s i ę b i o r -s t w a . Z a d a n ia , k t ó r e wymagają dużego w y s iłk u i in te n s y w
-17 S . D. N o 1 1 e n , What i s h ap p e n in g t o f l e x i t i m e , f l e - x i t o u r , g l i d i n g tim e , th e v a r i a b l e day? A cro ss th e B oard 1980, s . 11.
n e j p ra c y mogą być wykonywane w podstawowym c z a s i e p r a c y , n a to -m ia s t in n e wy-magające z a s ta n o w ie n ia i sp o k o ju - na p o c z ą tk u lu b pod k o n ieo d n ia pracy« K oszty zw iązane z rozpoczynaniem i koń- czén lem p r a c y b ędą ta k ż e m n ie js z e , J e ż e l i p raco w n icy będą p r z y -b y w ali do m ie js c a p r a c y 1 o p u s z c z a li J e in d y w id u a ln ie lu b w m n ie jsz y c h g ru p a c h , co p r z y s p ie s z a p o s z c z e g ó ln e c z y n n o śc i 1 z a -pew nia ic h w ię k s z ą h a rm o n ijn o ś ć .
B adania przeprow adzone w dwóch z a k ła d a c h p ro d u k u ją c y c h z e -g a r k i w S z w a j c a r ii w ykazały 5 -7 # w z ro s t w y d a jn o śc i p r a c y po wpro-w adzeniu te g o sy ste m u . Bardzo i s t o t n e J e s t t o , że p raco w n icy zat r u d n i e n i w zatra d y c y jn y m s y s zate m ie kończą p r a c ę w ś c i ś l e o k r e ś lo -nym momencie bez w zględu na t o . J a k zaawansowany J e s t p ro c e s p ro -d u k c ji c z y m ontażu. Powoduje to zn aczne s t r a t y m. i n . c z a s u , zw iązane ze zdawaniem w olnych c z ę ś c i o r a z p o b ie ra n ie m i c h n a
-1 ô
s tę p n e g o d n ia . P racow nicy z a tr u d n ia n i w nowym s y s te m ie k o n ty -n u o w ali m o-ntaż a ż do z a k o ń c z e -n ia ro z p o c z ę ty c h o p e r a c j i . Od-nosi s i ę t o t e ż do in n y ch g a ł ę z i p r o d u k c j i . I ta k n p . w jednym z kana-d y js k ic h p r z e kana-d s i ę b i o r s t w e le k tr o n ic z n e g o p r z e tw a r z a n ia danych s tw ie rd z o n o 6# w z ro s t w y d ajn o ści p ra c y w c ią g u p ie rw sz e g o ro k u od c h w ili w prow adzenia system u ruchomych g o d z in p r a c y .
Poprawę w y d a jn o śc i można ta k ż e o s ią g n ą ć p o p rz e z u s p ra w n ie n ie m etod p ra c y i z a r z ą d z a n ia , co J u ż z o s t a ł o w c z e ś n ie j wspom niane.
P r z e c i ę t n y w z r o s t w y d ajn o ści p r a c y m ierzo n y w ie lk o ś c ią p ro -d u k c ji na Je-dnego r o b o tn ik a w y n ió s ł 12#, p r z y czym w przew aża-j ą c e aża-j c z ę ś c i badanych przypadków w z r o s t te n w ahał s i ę od 5 do 15#. 14 programów badawczych zakończonych k i l k a l a t tem u, k t ó r e o b j ę ł y 10 000 pracow ników i 500 osób n a d z o ru w y k a z a ło , że ś r e d -n io 45# pracow -ników p o t w i e r d z ił o w z ro s t i c h w y d a j-n o śc i p r a c y 19. W p rzypadku pracow ników n a d z o ru p r o p o r c ja t a b y ła o 7 -1 5 # n iż s z a n i ż p o ś ró d ro b o tn ik ó w .
System e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y p rz y c z y n ia s i ę do o b n iż k i ko-sz tó w p r z e d s i ę b i o r s t w a ponoko-szonych z t y t u ł u p ł a t n e j n ie o b e c n o ś c i p ra c o w n ik a , p r z e s t o j u maszyn l t d . Je g o w prow adzenie może p rz y -c z y n ić s i ę do o b n iż k i kosztów p r o d u k c ji o r a z zw ięk szy ć e fe k ty w -n o ść w kładu p r a c y , co ma b e z p o ś re d n i wpływ na w y d a jn o ść . W 18 b a d a n ia c h , k t ó r e przeprow adzono o s t a t n i o i k t ó r e o b j ę ł y 445 J e d
-18
C o h e n , G a d o n , o p . c i t . , s . 4 0 . 19 N o 1 1 e n , Does f l e x i t i m e . « . , s . 12.
n o š te k g o sp o d a rc z y c h o różnym p r o f i l u d z i a ł a l n o ś c i (p rz e m y sł e - l e k t r o n i c z n y , p r z e d s ię b io r s tw a tr a n s p o r to w e , b a n k i i u rz ę d y r z ą -dowe) s tw ie r d z o n o , że ś r e d n io 48# resp o n d en tó w p o tw ie r d z iło w z r o s t w y d a jn o ś c i.
Według I n f o r m a c ji z a m ie sz c z o n e j w H arv ard B u s in e ss Review w
20
1979 r . dane p rz e d s ta w io n e p r z e z k iero w n ic tw o p o sz c z e g ó ln y c h p r z e d s i ę b i o r s t w o d n o śn ie do wpływu e la s ty c z n e g o c z a s u p ra c y na w ydajność mogą być zawyżone. Tym n ie m n ie j, J e ż e l i weźmiemy pod uwagę f a k t , że n a w ydajność p r a c y ma wpływ b a rd z o dużo in n y c h czynników , tru d n o b ę d z ie o k r e ś l i ć , w ja k im s to p n i u popraw a wy-d a jn o ś c i z o s t a ł a spowowy-dowana wprowawy-dzeniem e la s ty c z n e g o c z a su p r a c y . Ważne J e s t t u t a j s p o s t r z e ż e n i e , że w ydajność p ra o y n i e z m a la ła po w prow adzeniu e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y o r a z że w z ro s tu w y d a jn o śc i p r a c y n i e można s tw i e r d z i ć w c z e ś n ie j n i ż p rz y n a jm n ie j w 12 m ie s ię c y po w prow adzeniu te g o r o z w ią z a n ia .
10. Problem y zw iązane z wpr owadzaniem e la s ty c z n e g o c z a s u p ra c y 1 ic h ro zw iązy w an ie
Podstawowy d y le m a t, k tó r y p o w s ta je w wyniku z a sto s o w a n ia • - la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y , t o s t r a t y ponoszone p r z e z pracow ników z t y t u ł u u t r a t y dodatkow ego w y n a g ro d z en ia z a g o d z in y n a d lic z b o w e . Z gądnie z w ielom a p rz e p is a m i ta k im i Ja k P a i r L abor S ta n d a r d A c t. W alsh -H ealey A c t, C o n tr a c t Work Hours 1 S a f e t y S ta n d a r d s A ct2 pracownikom z a tru d n io n y m w tra d y c y jn y m s y s te m ie g o d z in y p ra c y p r z y s łu g u je rek o m p e n sata za p r a c ę w wym iarze ponad 8 g o d z in d z ie n n i e lu b 40 g o d z in tygodniow o (150# s t a w k i ) . K o n f l ik t pom ię-dzy wymogami staw ian y m i p rz e z p r z e p i s y d o ty c z ą c e p ł a c y z a g o d z i-ny n a d lic zb o w e i m o ż liw o śc ią p r z e n o s z e n ia g o d z in p r a c y z Jednego d n ia lu b ty g o d n ia na d r u g i (w edług e la s ty c z n e g o czasu p r a c y ) s p r a -w ia , że n i e k t ó r e p r z e d s i ę b i o r s t w a p o z b a w ia ją pracow ników m o ż li-w o ści dodatkoli-w ego z a ro b k u n i e p o z li-w a la ją c im pracoli-w ać li-w ię c e j n i ż 40 g o d z in tygodniow o. T a k ie p o d e jś c i e pracodawców s p o tk a ło s i ę z d e z a p r o b a tą związków zawodowych. Problem t e n może być ro z w ią z a n y ,
Tamże, s . 18. 21
C. S w a r t , F l e x i t i m e 's d e b i t and c r e d i t o p tio n s, "Har-v a rd B u sin e ss Re"Har-view" 1979, t . 5 7 , s . 10.
j e ż e l i pracodaw cy z a p r z e s ta n ą p ro w a d z en ia s w o je j a g resy w n ej p o l i -t y k i w d z i e d z i n i e g o d z in n ad liczb o w y ch s z c z e g ó ln ie w -ted y , k ie d y dodatkow e w y n agrodzenie s ta n o w i n ie z b ę d n y ś ro d e k po k ry w an ia r o s -nących k osztów u trz y m a n ia .
O czy w iście w p rzy p ad k u pracow ników z a tr u d n io n y c h w s y s te m ie e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y n a le ż y zapew nić m ożllw ość p r z e n o s z e n ia g o d z in p r a c y na in n y d z ie ń , t y d z i e ń c z y m ie s ią c - Ja k to ma m ie js c e w E u ro p ie - gdyż bez t e j m o żliw o ści sy ste m t e n p r z e s t a -n i e być a tr a k c y j -n y .
W ty c h p rzy p a d k a c h k ie d y j e s t t o ' podyktow ane interesem p rz e d -s i ę b i o r -s t w a , k ie ro w n ic tw o czasem p r ó b u je n a r z u c ić ( p o ś r e d n io ) i n -ny r o z k ła d g o d z in p r a c y , k t ó r y p rac o w n ic y "p o w in n i" z a a k c e p to -w ać. Tego r o d z a ju przym us n ie p o ja w i s i ę w p r z e d s ię b io r s tw a c h p o s ia d a ją c y c h s i l n e o r g a n i z a c j e zw iązkow e. N ależy się je d n a k spo-dziew ać* że może t o stw o rz y ć poważny problem z c h w ilą powszech-nego s to s o w a n ia sy ste m u e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y .
In n y ważny p ro b le m , k t ó r y p o ja w ia s i ę w tym s y s te m ie t o 'Nad-r a b i a n i e " g o d z in p 'Nad-r a c y . J e s t z 'Nad-ro z u m ia łe , że p rac o w n ic y pow inni o d ro b ić w s z e lk ie b r a k u ją c e g o d z in y p r a c y 1 t u t a j p o ja w ia s i ę u - c z u c ie n ie z a d o w o le n ia w przy p ad k u n p . w iz y t u l e k a r z a , poniew aż w tra d y c y jn y m s y s te m ie z w a ln ia n ie pracow ników w ta k im c e l u b y ło c a łk ie m n a t u r a l n e . Problem t e n można by ro z w ią z a ć r o z r ó ż n i a j ą c u s p ra w ie d liw io n e 1 n ie u s p r a w ie d liw io n e p rzy c z y n y n ie o b e c n o ś c i. T a k ie ro z w ią z a n ie o z n a c z a , że w pewnych p rzy p a d k a c h pracow -n ic y -n i e będą m u s ie li -n a d r a b ia ć opuszczonych g o d z in p r a c y , p r z y czym p r z e d s ię b io r s tw a m u sia ły b y w y płacać dodatkow e wyna-g r o d z e n ie z a wyna-g o d z in y n a d lic z b o w e .
Można s i ę sp o d z ie w a ć , że zm iana s to s u n k u do p ra c y w nowym s y s te m ie spo w o d u je, że p raco w n icy s p o n ta n ic z n ie będą d ecy d o w ali s i ę n a p o z o s ta n ie d ł u ż e j w m ie js c u p r a c y , aby n p . dokończyć r o z -p o c z ę tą -p r a c ę . P o zb aw ien ie i c h m o żliw o ści u z y s k a n ia rek o m p en saty z a dodatkow ą p r a c ę może o d b ić s i ę g e n e r a ln i e n a w y d a jn o śc i i c h p r a c y . D la te g o t e ż p o w s ta je k o n ie c z n o ś ć w y n a g ra d za n ia dodatkow e-go w kładu p r a c y .
Problem o b s a d z a n ia s ta n o w is k p ra c y j e s t b a rd z o ważnym zagad-n ie zagad-n ie m , s z c z e g ó ln ie w ty c h p rz y p a d k a c h , g d z ie p r a c a je d n e j oso-by p o c ią g a za so b ą obecn o ść in n y ch pracow ników . Może on być ro zw ią z a n y p r z e z samych pracow ników d ro g ą sy stem u r o ta c y jn e g o i wzajem nych z a s tę p s tw na s ta n o w is k a c h p r a c y . Każdy w y d z ia ł pow
i-n le i-n zapew i-nić m inim alną obsadę s ta n o w is k p r a c y poza podstawowy-mi godzinam i ł ą c z n i e z przerw am i obiadowymi i d niam i k ie d y p r a -cow nicy z e ch c ą w ziąć " w o ln e". J e ż e l i spraw y t e j n i e b ę d z i* noż-na z a ła tw ić noż-na z a s a d z ie d o b ro w o ln o śc i, k iero w n ic tw o może wprowa-d z ić obowiązkowe g o wprowa-d z in y ro z p o c z y n a n ia p r a c y , aby zapew nić J e d -nakowe s z a n s e d l a w s z y s tk ic h . Te 1 in n e problem y zw iązane z r e -a l i z -a c j ą system u e l-a s ty c z n e g o c z -a s u p r -a c y z o s t-a n ą z a ła tw io n e . J e ż e l i pow oła s i ę k o o rd y n ato ró w , k t ó r z y u s t a l ą r o z k ła d d n ia p r a -c y k o r z y s tn y d la w s z y s tk i-c h z a in te re s o w a n y -c h s t r o n , p p . . p o p rz e z zw oływ anie z e b ra ń z u d z ia łe m pracow ników i p e r s o n e lu n a d z o ru .
P racow nicy n a d z o ru mogą, z k o l e i , obaw iać s i ę u t r a t y k o n tr o -l i nad pracow nikam i i z m n ie js z e n ia sw ojego a u t o r y t e t u . N iew ąt-p l iw ie i c h z a d a n ia u le g n ą z m ia n ie 1 k o n ie c z n y b ę d z ie w ię k szy wy-s i ł e k w d z i e d z i n i e p lan o w a n ia 1 s y n c h r o n i z a c j i i c h ro z k ła d u go-d z in p r a c y z gogo-dzinam i p ra c y pogo-dporzągo-dkow anych im pracow ników . S tą d k o n ie c z n o ść i c h dodatkow ego p r z e s z k o l e n i a . P on ad to mogą o - n l obaw iać s i ę o b n iż e n ia p r o d u k c j i , z a m ie s z a n ia w y n ik ają c e g o z b ra k u i c h n a d z o ru w pewnych g o d z in a c h p r a c y l t d . 22 Wymaga t o le p s z e g o opanow ania pow ierzo n y ch im zadań i w ię k s z e j dozy z a u fa -n i a d l a pracow -ników w w aru-nkach i c h p r a c y bez i-n te -n s y w -n e j kon-t r o l i .
Spraw a o k r e ś l e n i a o g ó ln e j l i c z b y g o d z in , k t ó r ą w in ie n p r z e -pracow ać każdy praco w n ik w s y s te m ie tra d y c y jn y m J e s t do ść ł a t -wa. Z d r u g i e j s t r o n y , e la s t y c z n y c z a s p r a c y i m ożliw ość p rze n o -s z e n i a g o d z in p r a c y n á In n e d n i pow odują dodatkow e t r u d n o ś c i w o b l ic z a n i u g o d z in p r a c y . In n y pro b lem zw iązany J e s t z k o n ie c z n o -ś c i ą ste m p lo w a n ia k a r t p r a c y , co d l a w ie lu pracow ników w s y s t e -mie e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y j e s t p o n i ż a j ą c e , poniew aż u w a ż ają , że tru d n o p o g o d z ić t o z duchem c a łe g o sy ste m u , a s z c z e g ó ln ie z z a s a d ą s a m o k o n tro li pracow ników i większym z a u fa n ie m , którym i c h o b d a rz o n o . Lepszym ro zw iązan iem b y ła b y t u wzajem na k o n t r o l a p r a cowników poniew aż w szyscy o n i z a in te r e s o w a n i s ą utrzym aniem t e -go s y ste m u . R e j e s t r a c j a c z a s u p r a c y może być u sp ra w n io n a p o p rz e z m o d y fik a c ję m etody odnotow yw ania p rzep raco w an y ch g o d z in i w ięk-s z e p o le g a n ie n a in n y c h p ra c o w n ik a c h , że n i e d o p u sz cz ą do p o g o r-s z e n i a d y r-s c y p lin y p r a c y .
22 R. L. H i g h e r , J . R. H a n d 1 y . S u p e r v is io n : t h a t weak l i n k i n f l e x i b l e work s c h e d u lin g ? "The P e rs o n n e l
W yniki w ie lu badań d o ty c z ą c y c h wpływu e la s ty c z n e g o czasu p r a -c y n a ró ż n e z ja w is k a można by zak w e stio n o w a ć . W w ie lu b a d a n ia c h n i e p rz e a n a liz o w a n o o d d z ia ły w a n ia te g o sy stem u p r z y pomocy g ru p k o n tr o ln y c h . W in n y c h n ie w y k o rz y sta n o danych zgromadzonych p r z e z p o s z c z e g ó ln e p r z e d s i ę b i o r s t w a . W j e s z c z e Innych p o m in ię to n i e -k t ó r e ważne a s p e k ty e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y . Brak t e ż d o g łęb -n e j a -n a l i z y s y t u a c j i p r z e d wprowadze-niem te g o ro z w ią z a n ia i po Je g o w prow adzeniu. S tą d t e ż tru d n o w yciągnąć b a r d z i e j o g ó ln e w n io sk i na p o d s ta w ie wyników dotychczasow ych b a d a ń .
1 1 . P e r s p e k t ywy s to s o w a n ia ela s ty c z n e g o c z a s u p r a c y
J e a t b a rd z o praw dopodobne, że w p r z y s z ł o ś c i e la s t y c z n y c z a s p r a c y b ę d z ie p o w szech n ie sto so w a n y . W stosunkow o k ró tk im c z a s i e o b j ą ł on b a rd z o zn a cz n ą c z ę ś ć pracow ników . Według j e d n e j z p ro g noz do końca l a t o s ie m d z ie s ią ty c h o k . 2 5 3 0 # w s z y s tk ic h pracow -ników b ę d z ie z a tr u d n io n y c h w tym s y s te m ie .
W arto w tym m ie js c u p o d k r e ś l i ć , że je d n a z p ro g n o z amerykańs k i c h p rz e w id u je znaczn e n ie d o b o ry pracow ników umyamerykańsłowych w l a -t a c h o s ie m d z ie s ią -ty c h , co n a k ła d a n a p r z e d s i ę b i o r s t w a obow iązek w ię k s z e j e l a s t y c z n o ś c i w d z i e d z i n i e g o d z in p r a c y . Może t o p r z y -c ią g n ą ć do p r z e d s i ę b i o r s t w osoby em erytow ane z odpow iednim i kwa-l i f i k a c j a m i o r a z in n y c h pracow ników gotow ych pracow ać w n i e p e ł -nym w ym iarze g o d z in . W iele z n i c h może zdecydować s i ę na pow rót do b i u r a i p r a c ę w nowym s y s te m ie 23.
N ie w ą tp liw ą z a l e t ą e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y J e s t s z a n s a r o z -w oju osobo-w ości p ra c o -w n ik a , k t ó r ą sy ste m t e n s tw a r z a . Z ag ad n ie-n i e t o ie-n a b ie r a s z c z e g ó lie-n e g o z ie-n a c z e ie-n ia w o b l ic z u p rz e m ia ie-n zacho-dzących w s y s te m ie p a r t y c y p a c j i p ra c o w n ic z e j w p ro c e s a c h d e c y z y j-n y c h , k t ó r y j-n a s i l a s i ę w o s t a t j-n i c h l a t a c h . S tą d t a ż program y d o s k o n a le n ia zawodowego, z a s p o k a ja n ia podstaw owych p o tr z e b spo-łe c z n y c h pracow ników 1 le p s z e g o ro z p la n o w a n ia i c h ro z k ła d u go-d z in p r a c y . T rzeb a Je d n ak ż e p a m ię ta ć , że sy ste m e la s ty c z n e g o c z a s u p r a c y n i e może s ta n o w ić panaceum n a w s z y s tk ie b o lą c z k i p r z e d s i ę b i o r s t w a , a Je g o w prow adzenie n i e J e s t Je d n o zn a c z n e z e
-23
J . W. N u g e n t , Tem porary o f f i c e w o rk e rs n eed f l e x i -tim e s c h e d u l e s , "The O f f ic e " 1980, t . 9 1 , s . 102.
l i m l n a c j ą w ie lu ujem nych aspektów d z i a ł a l n o ś c i w ie lu p r z e d s i ę -b i o r s t w .
P o s tę p te c h n o lo g ic z n y zapewne u ła t w i s to s o w a n ie te g o ro z w ią -z a n ia na s -z e r s -z ą s k a l ę i u s u n ie w ie le b a r i e r o r g a n iz a c y jn y c h . Zdaniem w ie lu naukowców i e k sp e rtó w d o św ia d c z e n ie p r a k ty c z n e ze stosow aniem sy stem u e la e ty c z n e g o c z a s u p r a c y w y k a z u je , i e w ie le argumentów k ry ty c z n y c h adresow anych pod Jego adresem n ie ma pod-s ta w .
P a i s a l Al P a la h y
THE EFFECT AND SIGNIFICANCE OF FLEXITIME AND ITS PERSPECTIVE TREND
The a r t i c l e d i s c u s s e s th e c o n c e p t o f f l e x i t i m e , d i f f e r e n t s o l u t i o n s i n i t s a p p l i c a t i o n and p r a c t i c a l i m p l i c a t i o n s o f i t s i n t r o d u c t i o n . I t i s b a sed p r i m a r i l y on t h e U n ite d S t a t e s ' ex-p e r ie n c e i n t h i s a r e a a lth o u g h t h e a u th o r a l s o q u o te s exam ples from o t h e r c o u n t r i e s .
The a u th o r a n a ly z e s th e a t t i t u d e o f e m p lo y e rs, em p lo y ees, and t r a d e u n io n t o t h i s r e l a t i v e l y n o v e l s o l u t i o n i n t h e f i e l d o f w orking h o u r s . The a tte m p t h a s a l s o been * made a t a s se s s m e n t o f i t s im a c t on i n d i v i d u a l s , o r g a n i z a t i o n s , and s o c i e t y . Both p o s i t i v e and n e g a tiv e e f f e c t s o f f l e x i t i m e a r e ta k e n i n t o a c -c o u n t. A n o th er v e r y im p o r ta n t a s p e c t o f i t s a p p l i c a t i o n i s i t s im p a c t on la b o u r p r o d u c t i v i t y , hence a more d e t a i l e d a n a l y s i s o f t h i s p ro b le m .
The a r t i c l e ends w ith p r e s e n t a t i o n o f f l e x i t i m e problem s and t h e i r p o s s i b l e s o l u t i o n fo llo w e d by d e s c r i p t i o n o f p e r s p e c ti v e t r e n d s i n i t s a p p l i c a t i o n .
