Zatrudnienie w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 1996-2003

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 731. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Katarzyna Kotulska Beata Kulisa Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsi´biorstw. Zatrudnienie w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw w Polsce w latach 1996–2003 1. Wprowadzenie Przed 1989 r. gospodarka polska by∏a zdominowana przez wielkie przedsi´biorstwa. Obecnie podlega ona procesom integracyjnym z gospodarkami krajów zachodnioeuropejskich. Ulega ich wp∏ywom oraz tendencjom rozwojowym. Najbardziej charakterystyczne z nich to przeobra˝enia strukturalne. PrzejÊcie do systemu rynkowego wymusza zmiany zwiàzane z wielkoÊcià podmiotów gospodarczych, rozwijajàc sektor ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw. W artykule przedstawiono zagadnienia zwiàzane z problematykà zatrudnienia w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw (MÂP), które odnoszà si´ do podstawowych poj´ç, takich jak: popyt, poda˝ pracy oraz rynek pracy. Celem opracowania jest przedstawienie stanu zatrudnienia w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw w Polsce oraz zmian zaistnia∏ych w tym zakresie w latach 1996–2003.. 2. Podstawowe kategorie definiujàce rynek pracy Rynek pracy jest rynkiem jednego z czynników wytwórczych. W jego obr´bie dokonuje si´ wymiana us∏ug Êwiadczonych przez si∏´ roboczà, czyli prac´. Rynek pracy okreÊla ogó∏ form i procesów oferowania us∏ug pracy i zg∏aszania na nie zapotrzebowania przez pracodawców. Kszta∏tuje tak˝e warunki zatrudnienia podczas negocjacji pracy i p∏acy. Na rynku pracy dochodzi do konfrontacji ofert pracy i chći podjćia pracy. W zale˝noÊci od relacji popytu i poda˝y nast´puje ustalenie punktu równowagi..

(2) 154. Katarzyna Kotulska, Beata Kulisa. Poda˝ pracy jest odzwierciedleniem zasobów pracy. Jest reprezentowana przez liczb´ osób pracujàcych, zdolnych i gotowych do podjćia zatrudnienia. G∏ównymi determinantami poda˝y pracy w warunkach polskich sà: stan gospodarki i mo˝liwoÊci jej rozwoju oraz czynnik demograficzny, od którego zale˝y struktura zasobów pracy1. Poda˝ pracy jest wić uzale˝niona od zasobów si∏y roboczej oraz relacji pomi´dzy ukszta∏towanà na rynku p∏acà a „cenà” wolnego czasu pracy. Jest to dodatnia zale˝noÊç mi´dzy poziomem p∏ac realnych a liczbà pracowników (roboczogodzin) oferowanych na rynku w danym okresie. Popyt na prac´, podobnie jak na pozosta∏e czynniki wytwórcze, jest uzale˝niony od popytu globalnego. Jest on bowiem zwiàzany: – ze sk∏onnoÊcià spo∏eczeƒstwa do konsumpcji, czyli tej cz´Êci dochodów gospodarstw domowych, która jest przeznaczona na konsumpcj´, a nie na oszcz´dnoÊci, – z nak∏adami ponoszonymi przez przedsi´biorstwa na inwestycje, wynikajàcymi z rentownoÊci przedsi´biorstw, – z wysokoÊcià wydatków publicznych zale˝nych od salda bud˝etu, – z bilansem wymiany towarowej z zagranicà wynikajàcym g∏ównie z konkurencyjnoÊci podmiotów gospodarczych na rynkach zagranicznych, jak te˝ kursu walut. WielkoÊç popytu na prac´ uwarunkowana jest wić wieloma czynnikami majàcymi charakter zarówno ekonomiczny jak te˝ techniczno-technologiczny, prawny czy organizacyjny. WÊród nich mo˝na okreÊliç te, które majà zasi´g ogólnogospodarczy, czyli takie czynniki makroekonomiczne, jak: faz´ cyklu koniunkturalnego, system podatkowy, polityk´ pieni´˝nà2, polityk´ bud˝etowà, regulacje z zakresu prawa pracy, stopieƒ instytucjonalizacji rynku pracy, jak te˝ wynikajàce bezpoÊrednio z podmiotów gospodarczych, czyli mikroekonomiczne: – zdolnoÊç podmiotów zatrudniajàcych do rozszerzenia rynków zbytu i ekspansji, – kondycja finansowa podmiotów gospodarczych, – wykorzystanie pracoch∏onnych lub kapita∏och∏onnych technik i technologii wytwarzania oraz wydajnoÊç pracy3, – realizowane przez podmioty gospodarcze strategie inwestycyjne. Popyt na prac´ okreÊla liczb´ wolnych miejsc pracy, jakie oferuje rynek przy danych warunkach spo∏eczno-ekonomicznych paƒstwa. OkreÊla ch∏onnoÊç gospodarki na prac´. W zasadniczy sposób wielkoÊç popytu zale˝y od procesów zachodzàcych w gospodarce narodowej i racjonalnych ekonomicznie zachowaƒ pracodawców. 1 Determinuje go przede wszystkim: przyrost naturalny, starzenie si´ ludnoÊci, liczebnoÊç ludnoÊci wchodzàcej w wiek zdolnoÊci do pracy, p∏eç, ruchy ludnoÊci (emigracje, imigracje). 2 W ramach polityki pieni´˝nej, realizowane sà: polityka kredytowa oraz polityka kursowa, przy czym p∏ynny kurs walutowy oznacza rezygnacj´ z prowadzenia polityki kursowej. W Polsce z takà sytuacjà mamy do czynienia od maja 2000 r. 3 Czynnik ten mo˝na badaç zarówno w skali makroekonomicznej, jak mikroekonomicznej..

(3) Zatrudnienie w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw.... 155. Popyt na prac´ kszta∏towany jest przez czynniki d∏ugo- i krótkookresowe. WÊród czynników krótkookresowych istotne znaczenie dla popytu na prac´ majà decyzje pracodawców. Opierajà si´ one na relacji pomi´dzy p∏acà równowagi a kraƒcowà produktywnoÊcià pracy (marginal value product of labour – MVPL). O zwi´kszeniu zatrudnienia decyduje dodatkowy przychód, jaki mo˝e osiàgnàç pracodawca w przypadku zatrudnienia kolejnego pracownika. Odnosi si´ to do mikroekonomicznego pojćia popytu na prac´, z za∏o˝eniem, ˝e jest to odwrotna zale˝noÊç mi´dzy p∏acà realnà, a wielkoÊcià zatrudnienia w danym okresie. Kluczowe decyzje w zakresie zatrudnienia w przedsi´biorstwie sà wić podejmowane na podstawie nast´pujàcych zasad: – zwi´kszania zatrudnienia, jeÊli wartoÊç MPVL > p∏acy dodatkowego pracownika, – zmniejszania zatrudnienia, jeÊli wartoÊç MPVL < p∏acy dodatkowego pracownika. Pracodawcy dà˝àcy do maksymalizacji zysku, okreÊlajà wić wartoÊç pracowników w zale˝noÊci od ich wydajnoÊci oraz wartoÊci rynkowej tego, co produkujà. Przedsi´biorstwo zwi´ksza swojà produkcj´ a˝ do punktu, w którym kraƒcowy koszt produkcji jest równy kraƒcowemu utargowi. Jest to równoznaczne ze stwierdzeniem, ˝e zwi´ksza ono zatrudnienie a˝ do punktu, w którym kraƒcowy koszt pracy jest równy kraƒcowemu przychodowi pracy. W d∏ugim okresie popyt na prac´ wyznacza relacja pomi´dzy p∏acà a cenà kapita∏u. Ka˝dy podmiot gospodarczy, dà˝àc do minimalizacji kosztów wytwarzania, wybiera w tym celu odpowiednià kombinacj´ nak∏adów pracy i kapita∏u. Wzrost ceny jednego z czynników wytwórczych powoduje ograniczenie wykorzystania tego czynnika w procesie wytwórczym. Relatywne podro˝enie pracy (np. wzrost p∏ac przy niezmienionych cenach kapita∏u) spowoduje wybór w d∏ugim okresie mniej pracoch∏onnych i bardziej kapita∏och∏onnych technik wytwarzania. Zarówno poda˝ jak i popyt na prac´ to kategorie, które wyznaczajà wielkoÊç zatrudnienia i cen´ (p∏ac´) równowagi na rynku pracy4. Jej warunkiem jest stan, w którym popyt na prac´ jest równy poda˝y. Zjawisko to wynika z sytuacji, w której przy okreÊlonej cenie wielkoÊç popytu na prac´ zrównuje si´ z jej poda˝à. Równowaga popytu z poda˝à5 okreÊlana jest wić przez liczb´ wolnych miejsc pracy równà liczbie osób jej poszukujàcych przy danym poziomie p∏acy realnej6. Pe∏na równowaga na rynku pracy wskazywa∏aby na osiàgnićie stanu 4 A. Marschall dowiód∏, ˝e zarówno popyt, jak i poda˝ na prac´ majà zbli˝ony wp∏yw na kszta∏towanie si´ poziomu p∏ac. Stworzy∏ wykres umo˝liwiajàcy wyznaczenie p∏acy równowagi, w którym poda˝ i popyt na prac´ sà sobie równe. www.hme.net-partner.pl 5 J. Unlot, Ekonomiczne problemy rynku pracy, Interart, Warszawa 1996, s. 36–38, za: A. Nehring, J. Adamczyk, B. Kulisa, T. Rojek, Rynek pracy Gminy Kraków na tle problemów ogólnopolskich i perspektyw integracji z Unià Europejskà, AE w Krakowie, Kraków, 2001, s. 8. 6 P∏aca realna mierzy si∏´ nabywczà wynagrodzenia. OkreÊla wielkoÊç dóbr i us∏ug, które mo˝na nabyç za dane wynagrodzenie pieni´˝ne. WysokoÊç p∏acy realnej roÊnie wraz ze wzrostem p∏acy nominalnej, a maleje ze wzrostem kosztów utrzymania (przy innych wielkoÊciach sta∏ych). Wskaê-.

(4) 156. Katarzyna Kotulska, Beata Kulisa. idealnego, w którym potrzeby pracodawców oraz osób ch´tnych podjàç prac´ by∏yby ca∏kowicie zaspokojone. Jednak˝e ze wzgl´du na dynamiczny charakter rynku pracy stan pe∏nej równowagi ma raczej znaczenie teoretyczne, a uk∏ad stosunków mi´dzy popytem na prac´ i jej poda˝à mo˝e jedynie przybli˝aç si´ do punktu równowagi. W warunkach równowagi na rynku pracy (przy okreÊlonym poziomie p∏acy realnej) wzrost zatrudnienia nast´puje dopiero wtedy, gdy pracodawcy przy ka˝dym poziomie p∏acy realnej sà ch´tni do stworzenia nowych miejsc pracy lub gdy pracownicy podejmujà prac´, akceptujàc ni˝szà p∏ac´. W rezultacie w gospodarce rynkowej w stanie pe∏nego zatrudnienia i równowagi na rynku pracy zetknàç si´ mo˝na z pojćiem bezrobocia dobrowolnego. Dotyczy ono tych bezrobotnych, którzy nie akceptujàc oferowanej im p∏acy, oczekujà na lepsze propozycje. Utrzymujàce si´ na poziomie 3–4%, nosi miano naturalnej stopy bezrobocia. W gospodarce taki poziom jest nieunikniony, a nawet konieczny. Umo˝liwia dostosowanie struktury produkcji do zmieniajàcych si´ potrzeb. Innym rodzajem bezrobocia jest bezrobocie przymusowe, obejmujàce osoby sk∏onne do podjćia pracy przy danym poziomie p∏acy realnej, lecz nie mogàce jej znaleêç. Takie bezrobocie, zaw∏aszcza gdy osiàga znaczne rozmiary, staje si´ problemem ekonomicznym, politycznym i spo∏ecznym. Wzrost lub spadek zatrudnienia w gospodarce determinowany jest przez takie same czynniki, jakie wp∏ywajà na mechanizm tworzenia i likwidacji miejsc pracy. WÊród tych czynników najistotniejszà rol´ odgrywa poziom rozwoju gospodarczego i powiàzane z nim7: poziom inwestycji, poziom popytu konsumpcyjnego, poziom importu i eksportu, tempo post´pu technicznego i restrukturyzacja gospodarki, polityka p∏ac, elastycznoÊç lub sztywnoÊç rynku pracy, prawo pracy, wyznaczajàce standardy ochrony pracowników. Tak˝e zjawiska w postaci: sytuacji demograficznej, podj´tej przez przedsi´biorstwa restrukturyzacji, co prze∏o˝y∏o si´ bezpoÊrednio na podniesienie wydajnoÊci pracy, otwarcia na rynki zewn´trzne, w tym przede wszystkim akcesja Polski z Unià Europejskà, dekoniunktury na rynkach Êwiatowych wywierajà znaczny wp∏yw na poziom rozwoju gospodarczego paƒstwa, a tym samym na tworzenie nowych miejsc pracy. Obecnie takich mo˝liwoÊci upatruje si´ przede wszystkim w ma∏ych i Êrednich firmach, co jest zgodne z panujàcymi tendencjami europejskimi. DoÊwiadczenia krajów wysoko rozwini´tych wskazujà dodatni wp∏yw ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw na tempo rozwoju gospodarczego. PodkreÊlajà istotne i rozleg∏e zwiàzki, jakie zachodzà mi´dzy ich funkcjonowaniem a gospodarkà. Dotyczà bowiem ka˝dej sfery ˝ycia spo∏eczno-ekonomicznego danego kraju. nikiem p∏acy realnej jest iloraz wskaênika zmian p∏acy nominalnej do wskaênika kosztów utrzymania. Zwi´kszenie kosztów utrzymania przy braku wzrostu p∏acy nominalnej powoduje spadek tempa wzrostu p∏ac realnych i prowadzi do ich spadku. Oczekiwaç zatem mo˝na, ˝e to p∏aca realna mo˝e wp∏ywaç na decyzje o poda˝y pracy. 7 Por. B. Marczuk, PKB roÊnie, zatrudnienie spada, „Gazeta Prawna” 2003, nr 129 (985), dodatek „Gazeta Gospodarcza”, s. 2..

(5) Zatrudnienie w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw.... 157. 3. Ogólna charakterystyka i warunki funkcjonowania MÂP Obowiàzujàce obecnie w Polsce definicje ma∏ego i Êredniego przedsi´biorstwa zosta∏y sformu∏owane w ustawie regulujàcej prawo dzia∏alnoÊci gospodarczej, uchwalonej 19 listopada 1999 r. (Dz.U. 1999, nr 101, poz. 1178). Dwoma czynnikami decydujàcymi o statucie MÂP jest wed∏ug ustawy Êrednioroczna wielkoÊç zatrudnienia oraz przychód ze sprzeda˝y (lub wielkoÊç aktywów). Stosuje si´ równie˝ dodatkowe kryterium, jakim jest rodzaj prowadzonej dzia∏alnoÊci. Zgodnie z art. 54 ustawy, ma∏ym przedsi´biorstwem jest podmiot gospodarczy, który w poprzednim roku obrotowym: – zatrudnia∏ Êredniorocznie mniej ni˝ 50 pracowników, – osiàgnà∏ przychód netto ze sprzeda˝y towarów, wyrobów i us∏ug oraz operacji finansowych nieprzekraczajàcy równowartoÊci w z∏otych 7 mln euro lub suma aktywów jego bilansu nie przekroczy∏a równowartoÊci w z∏otych 5 mln euro. Zgodnie z art. 55 ustawy, za Êredniego przedsi´biorc´ uwa˝a si´ podmiot gospodarczy nie b´dàcy ma∏ym przedsi´biorcà, który w poprzednim roku obrotowym: – zatrudnia∏ Êredniorocznie mniej ni˝ 250 pracowników, – osiàgnà∏ przychód netto ze sprzeda˝y towarów, wyrobów i us∏ug oraz operacji finansowych nieprzekraczajàcy równowartoÊci w z∏otych 40 mln euro lub suma aktywów jego bilansu nie przekroczy∏a równowartoÊci w z∏otych 27 mln euro. Wed∏ug ustawy jednak nie uwa˝a si´ ani za ma∏e, ani za Êrednie przedsi´biorstwo, w którym przedsi´biorcy inni ni˝ mali i Êredni posiadajà: – wićej ni˝ 25% wk∏adów, udzia∏ów lub akcji, – prawa do ponad 25% udzia∏u w zysku, – wićej ni˝ 25% g∏osów w zgromadzeniu wspólników (akcjonariuszy). Z dniem 1 stycznia 2005 r. wesz∏a w ˝ycie nowa rekomendacja Komisji Europejskiej z 6 maja 2003 r., (nr 2003/361/WE) regulujàca definicj´ ma∏ego i Êredniego przedsi´biorcy8. Wprowadzi∏a ona definicje mikroprzedsi´biorstw, czyli przedsi´biorstw zatrudniajàcych Êredniorocznie mniej ni˝ 10 osób przy za∏o˝eniu, ˝e roczny obrót takiej firmy nie przekracza 2 mln euro. W polskich przepisach definicja ta znajduje si´ w Ustawie o swobodzie dzia∏alnoÊci gospodarczej z 28 maja 2004 r. Jednà z g∏ównych intencji wprowadzenia nowej rekomendacji by∏o zwi´kszenie kr´gu przedsi´biorców, którzy mogliby skorzystaç z unijnej pomocy publicznej. Klasyfikacja przedsi´biorstw wed∏ug wielkoÊci jest istotna z punktu widzenia pracy licznych instytucji mi´dzynarodowych. Podstawowym kryterium za-. 8 Ustawa o swobodzie dzia∏alnoÊci gospodarczej z 2 lipca 2004 r., Dz.U. 2004, nr 101, poz. 1178..

(6) 158. Katarzyna Kotulska, Beata Kulisa. liczenia przedsi´biorstwa do klasy ma∏ych i Êrednich jest bowiem wielkoÊç zatrudnienia.. 4. Charakterystyka MÂP w zakresie liczby przedsi´biorstw, stanu zatrudnienia i udzia∏u w tworzeniu PKB Ma∏e i Êrednie przedsi´biorstwa od wielu lat sà sektorem nap´dowym wielu gospodarek Êwiata. Âwiadczy to o ich du˝ym udziale w tworzeniu PKB i zatrudnieniu. Cechà charakterystycznà tego sektora gospodarki jest przede wszystkim9: – wyst´powanie we wszystkich dzia∏ach gospodarki, – ∏atwoÊç dostosowania do miejsca, zasobów i czasu, – generowanie i wdra˝anie nowych technologii, – zdolnoÊç do reagowania na potrzeby rynku, – potencjalna zdolnoÊç do tworzenia miejsc pracy. Analizujàc dane dotyczàce ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw w Polsce jako jednego z g∏ównych pracodawców, nale˝y zwróciç uwag´ na wiele zmian zachodzàcych zarówno w zakresie liczby zarejestrowanych przedsi´biorstw, ich udzia∏u w tworzeniu PKB, liczby pracujàcych w gospodarce narodowej, a tak˝e innych wskaêników majàcych istotny wp∏yw na rozwój MÂP, a tym samym tworzenie nowych miejsc pracy. Na potrzeby niniejszego opracowania za podstawowe dane analizy sektora MÂP w Polsce przyj´to liczb´ przedsi´biorstw aktywnych oraz ich dynamik´ w latach 1996–2003. Istotny z punktu widzenia opracowania jest tak˝e udzia∏ ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw w wytwarzaniu PKB, a tak˝e dynamika liczby pracujàcych w tym sektorze w badanym okresie. W 1996 r. zarejestrowanych by∏o w Polsce 2379,9 tys. podmiotów gospodarczych, z czego 2373,5 tys. to ma∏e i Êrednie przedsi´biorstwa. Jak mo˝na zauwa˝yç w tabeli 1, tylko 1343,6 tys. przedsi´biorstw jest aktywnych10, czyli jednostki gospodarcze faktycznie dzia∏ajàce na koniec 1996 r., z czego 98,9% stanowià przedsi´biorstwa zatrudniajàce do 249 pracowników. Rok 1997 by∏ pomyÊlny dla rozwoju sektora MÂP w Polsce. Liczba przedsi´biorstw aktywnych ogó∏em zwi´kszy∏a si´ o 18,2% w porównaniu z rokiem poprzednim. Tempo wzrostu ma∏ych przedsi´biorstw wynosi∏o 18,3%, natomiast Êrednich 8,1%. Na koniec 1998 r. (poza rolnictwem, leÊnictwem, rybo∏ówstwem, rybactwem oraz poÊrednictwem finansowym i administracjà publicznà) w rejestrze REGON zarejestrowano 2712,4 tys. podmiotów gospodarczych. Wzrost liczby przedsi´biorstw aktywnych na koniec 1998 r. wynosi∏ 142,5 tys. podmiotów, co stanowi prawie 50% spadek wzrostu w stosunku do koƒca roku poprzedniego. 9 M. Piechocki, Determinanty rozwoju MÂP [w:] Zarzàdzanie wiedzà a procesy restrukturyzacji i rozwoju przedsi´biorstw, Materia∏y z mi´dzynarodowej konferencji naukowej, Krynica 2000, AE w Krakowie oraz TNOiK w Krakowie, Kraków 2000, s. 432. 10 Przedsi´biorstwa nieaktywne zakoƒczy∏y lub zawiesi∏y dzia∏alnoÊç, nie informujàc o tym GUS..

(7) 98,87 98,98 99,03 99,01 99,20 99,20 99,09 99,07. % 11 885 12 774 13 322 14 212 14 227 13 419 13 086 13 330. liczba 0,88 0,80 0,77 0,81 0,81 0,81 0,75 0,78. %. Ârednie przedsi´biorstwo 50–249. 1 340 269 1 580 187 1 722 616 1 758 128 1 763 002 1 654 822 1 732 701 1 706 877. liczba 99,75 99,78 99,80 99,82 99,83 99,83 99,84 99,85. %. Razem MÂP. oprócz rolnictwa, leÊnictwa, rybo∏ówstwa i rybactwa oraz administracji publicznej. 1 328 384 1 567 413 1 709 294 1 743 916 1 748 775 1 641 403 1 719 615 1 693 547. liczba. Ma∏e przedsi´biorstwo do 49. 3 354 3 419 3 457 3 176 3 071 2 808 2 723 2 665. liczba 0,25 0,22 0,20 0,18 0,17 0,17 0,15 0,15. %. Du˝e przedsi´biorstwo ponad 249. 1 343 623 1 583 606 1 726 073 1 761 304 1 766 073 1 657 630 1 735 424 1 709 542. liczba. Ogó∏em. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: danych GUS, obliczenia Zak∏adu Badaƒ Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN.. a. 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. Rok. Tabela 1. Przedsi´biorstwa aktywnea w latach 1996–2003 wed∏ug wielkoÊci zatrudnienia. 100 100 100 100 100 100 100 100. %. Rynek pracy w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw... 159.

(8) Katarzyna Kotulska, Beata Kulisa. 160. 20 15 10 5 0. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. –5 –10 przedsi´biorstwa Êrednie przedsi´biorstwa ogó∏em ma∏e przedsi´biorstwa du˝e. Rys. 1 Dynamika liczby przedsi´biorstw aktywnych w latach 1996–2003 (rok poprzedni = 100%) èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: http://www.parp.gov.pl, Raport o stanie sektora MÂP w Polsce w latach 2003–2004, Ministerstwo Gospodarki, Departament Przedsi´biorczoÊci, Warszawa 2005.. Liczba podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON (z pominićiem rolnictwa i leÊnictwa, rybo∏ówstwa i rybactwa oraz administracji publicznej) wynosi∏a na koniec 2001 r. 3348, 1 tys. i by∏a wy˝sza ni˝ 2000 r. prawie o 6%. Liczba przedsi´biorstw aktywnych w 2002 r. wynios∏a 1735,4 tys., co stanowi znaczàcy wzrost w stosunku do 2001 r., kiedy wynosi∏a 1657,6 tys. notujàc spadek w stosunku do koƒca grudnia 2000 r. o 108,4 tys. jednostki. W 2003 r. w stosunku do poprzedniego nastàpi∏ niewielki spadek w iloÊci aktywnych przedsi´biorstw ogó∏em, natomiast wzrós∏ wolumen przedsi´biorstw Êrednich, nie dorównujàc jednak poziomowi z 2001 r. Zmieniajàce si´ tendencje rynkowe oraz spowolnienie gospodarcze w latach 1998–200211, nie spowodowa∏y ujemnego salda w zakresie wielkoÊci zatrudnienia w ma∏ych przedsi´biorstwach. Podczas gdy firmy Êrednie i du˝e restrukturyzowa∏y zatrudnienie oraz likwidowa∏y miejsca pracy, ma∏e podmioty gospodarcze zg∏asza∏y popyt na prac´. Odnotowane w 2003 r. o˝ywienie gospodarcze nie stworzy∏o jednak warunków dla nowych miejsc pracy w ca∏ej gospodarce. Wynika to z faktu, ˝e istnieje Êcis∏y wiàzek mi´dzy wielkoÊcià wzrostu PKB a popytem na prac´. Zale˝noÊç t´ obrazuje rys. 11 Mimo ˝e od 1992 r. PKB w Polsce sukcesywnie roÊnie, to tempo jego wzrostu uleg∏o os∏abieniu w ciàgu ostatnich pićiu lat. W okresie 1998–2002 zanotowano PKB na poziomie 4,8%, 4,1%, 4%, 1% i 1,4%. Rok 2003 charakteryzowa∏ si´ wi´kszà dynamikà, odnotowano wzrost PKB na poziomie oko∏o 4,0%..

(9) Zatrudnienie w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw.... 161. 2. Jest ona szczególnie widoczna w latach 1993–1998, kiedy wraz z szybkim wzrostem PKB stopa bezrobocia maleje. Sytuacja zmienia si´ diametralnie po 1998 r. Wraz ze spowolnieniem tempa wzrostu gospodarczego, zmniejsza si´ popyt na czynniki produkcji, w tym tak˝e popyt na prac´.. 8 6 4 2 0 –2 –4. 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 spadek stopy bezrobocia. PKB. pracujàcy. Rys. 2. Tempo wzrostu PKB, tempo wzrostu liczby pracujàcych i spadek stopy bezrobocia w latach 1993–2002 èród∏o: A. Czy˝ewski, Wzrost gospodarczy a popyt na prac´, XII Konferencja Naukowa NBP nt. „Reformy strukturalne a polityka pieni´˝na”, Warszawa 2002, s. 5.. Z wielu analiz wynika, ˝e w warunkach gospodarczych naszego kraju tempo wzrostu gospodarczego równe 6% pozwala zatrzymaç bezrobocie na wysokim poziomie (15%), a dopiero 7% dynamika wzrostu oznacza jego ewentualne zmniejszenie12. Jednak trudno b´dzie utrzymaç takie tempo przez kolejnych kilka lat. W krajach o wysokim poziomie kosztu pracy (wynagrodzeƒ oraz ochrony zatrudnionych) wy˝sze tempo wzrostu gospodarczego osiàgane jest poprzez inwestycje majàtkowe zast´pujàce prac´. W wyniku tych inwestycji nast´puje podniesienie tempa wzrostu wydajnoÊci pracy, z równoczesnym obni˝eniem tempa wzrostu popytu na prac´. Mimo to w badanym okresie udzia∏ MÂP w tworzeniu produktu krajowego brutto stanowi∏ wysoki odsetek. Jak przedstawiajà dane tabeli 2, w 1996 r. wynosi∏ on 40%, z czego tylko prywatne przedsi´biorstwa sektora MÂP wytwarza∏y w 1996 r. oko∏o 1/3 PKB. W 1997 r. ma∏e i Êred-. 12 S. Golinowska, Polska droga do zatrudnienia, „Tygodnik Powszechny”, online 2002, www.tygodnik.com.pl.

(10) Katarzyna Kotulska, Beata Kulisa. 162. Tabela 2. Udzia∏ MÂP w tworzeniu PKB w latach 1996–2003 (w %) Przedsi´biorstwa Przedsi´biorstwa ogó∏em MÂP. 0–5 (mikro). 6–50. 0–50. 51–250. Ponad 250. –. 29,0. 11,0. 26,0. 12,2. 36,2. 09,1. 24,0. 24,7. 13,8. 38,5. 09,6. 23,0. 0–9 (mikro). 10–49. 0–49. 50–249. Ponad 250. 13,0. 38,0. 10,2. 22,2. 08,4. 39,0. 09,6. 20,8. 08,3. 39,3. 09,0. 19,9. 08,1. 40,5. 08,1. 20,1. 07,5. 38,5. 07,8. 21,2. 1996 66,0. 40,0. – 1997. 69,3. 45,3. 24,0 1998. 71,1. 48,1. Przedsi´biorstwa Przedsi´biorstwa MÂP ogó∏em. 1999 70,4. 48,2. 25,0 2000. 69,4. 48,6. 30,6 2001. 68,2. 48,3. 31,0 2002. 68,7. 48,6. 32,4. 68,2. 47,0. 31,0. 2003. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: http://www.parp.gov.pl,, „Statystyka kategoriami”.. nie przedsi´biorstwa wytworzy∏y 45,3% PKB, z czego najwi´kszy udzia∏ odnotowano w firmach zatrudniajàcych do 50 pracowników13. Udzia∏ MÂP w tworzeniu produktu krajowego brutto w 1998 r. równy by∏ 48,1 %, natomiast analogiczny wskaênik udzia∏u MÂP obliczony dla 1999 r. wyniós∏ 48,2%, z czego dla ma∏ych przedsi´biorstw 38%, a Êrednich 10,2%. Udzia∏ MÂP w tworzeniu PKB wzrós∏ stosunkowo nieznacznie, tylko o 0,1 pkt. procentowego, w porównaniu z istotnym wzrostem o 2,8 pkt. mi´dzy 1997 r. i 1998 r. W 1999 r. udzia∏ ma∏ych przedsi´biorstw w tworzeniu PKB spad∏ 0,5 pkt., a Êrednich o 0,6 pkt. W tym samym czasie liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych zwi´kszy∏a si´ w 1999 r. o oko∏o 192 tys., a przedsi´biorstw aktywnych o 35 231, a wić znacznie mniej ni˝ w 1998 r. (wzrost prawie o 142,5 tys.). Udzia∏ 13 Raport o stanie sektora ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw w Polsce w latach 1996–1997, 1997–1998, 1998–1999, 1999–2000, 2000–2001, 2001–2002, Polska Agencja Rozwoju Przedsi´biorczoÊci, Warszawa 2003..

(11) Zatrudnienie w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw.... 163. ma∏ych przedsi´biorstw w tworzeniu PKB wzrós∏ w latach 2000–2001. WielkoÊç ta waha∏a si´ w przedziale mi´dzy 39% a 39,3%, natomiast wÊród przedsi´biorstw Êrednich zmniejszy∏a si´ z 9,6% do 9%. Mimo spadku koniunktury gospodarczej udzia∏ MÂP w tworzeniu PKB wyniós∏ w latach 1998–2002 oko∏o 48,4%. Przyspieszenie gospodarcze wywar∏o bezpoÊredni wp∏yw na wielkoÊç PKB wytwarzanego przez MÂP. W 2003 r. wyniós∏ on 47%, z tego przedsi´biorstw najmniejszych – 31%, ma∏ych – 7,5% a Êrednich – 7,8%. Od poczàtku transformacji gospodarczej w Polsce sektor ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw stale si´ rozwija∏, by w 1999 r. osiàgnàç poziom 3 mln podmiotów, w których zatrudnienie wynosi∏o prawie 5,5 mln osób. W ostatnich latach tendencje wzrostowe uleg∏y spowolnieniu. W 2002 r. liczba przedsi´biorstw sektora MÂP zmniejszy∏a si´ o kilkadziesiàt tysićy, co doprowadzi∏o do spadku zatrudnienia o przesz∏o 120 tys. osób. Zmianie uleg∏a równie˝ liczba nowych miejsc pracy, która w 2003 r. by∏a mniejsza ni˝ w 2002 r. W pierwszym pó∏roczu 2003 r. nowe przedsi´biorstwa rejestrowane w systemie REGON zg∏osi∏y stworzenie oko∏o 280 tys. nowych miejsc pracy. By∏o to o 28 tys. mniej ni˝ w analogicznym okresie roku poprzedniego. Dane zawarte w tabeli 3 obrazujà tendencje zmian w liczbie pracujàcych w sektorze rynkowym gospodarki wed∏ug stanu w latach 1996–2003. Zaobserwowaç mo˝na, ˝e w latach 1996–1998 sektor ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw sukcesywnie zwi´ksza∏ poziom zatrudnienia o oko∏o 2–3. Poprawiajàca si´ w szybkim tempie koniunktura gospodarcza spowodowa∏a stosunkowo du˝y jego wzrost w tym sektorze. Utrzymujàcy si´ w latach 1995–1998 wysoki wzrost gospodarczy sprzyja∏ umacnianiu si´ sytuacji rynkowej ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw. Nowe miejsca pracy tworzone przez ten sektor sprzyja∏y nie tylko samozatrudnieniu, ale umo˝liwi∏y tak˝e wch∏onićie nadwy˝ek si∏y roboczej zwalnianych z du˝ych przedsi´biorstw. Poczynajàc od 1999 r. wskaênik zatrudnienia obni˝a si´ bardzo gwa∏townie z roku na rok (spadek o 2,9% przedsi´biorstwa ma∏e). Wiàza∏o si´ to ÊciÊle ze spowolnieniem i stagnacjà gospodarczà w tym okresie oraz ze spadkiem aktywnoÊci zawodowej osób w wieku produkcyjnym14. Dynamiczna tendencja spadkowa (rys. 3) zosta∏a powstrzymana w 2002 r., kiedy to liczba pracujàcych w sektorze rynkowym ogó∏em zmniejszy∏a si´ tylko o 0,3%, natomiast wzros∏a znacznie liczba pracujàcych w przedsi´biorstwach ma∏ych o oko∏o 200 tys. Wed∏ug stanu na 31 grudnia 2003 r. w gospodarce narodowej (pomijajàc sektory rolnictwa i leÊnictwa oraz rybo∏ówstwa i rybactwa) pracowa∏o 10 158 tys. osób w tym 6 941,2 tys. (tj. 68%) w sekto14 Przedsi´biorczoÊç w Polsce w 2004 roku, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004, s. 9. 15 Raport o stanie sektora MÂP w Polsce w latach 2003–2004, Ministerstwo Gospodarki, Departament Przedsi´biorczoÊci, Warszawa 2005. 16 Sektor rynkowy tworzy dziesi´ç sekcji gospodarki poza rolnictwem i leÊnictwem, rybo∏ówstwem i rybactwem, administracjà publicznà, edukacja i ochronà zdrowia..

(12) 100 45,3 – 17,4 37,3. 44,0 – 16,6 39,4. – 4 100,0 1 600,0 3 300,0. – 3 877,3 1 464,0 3 465,0. 100. 9 000,0. 1997. 8 806,3. 1996. 46,5 – 17,8 35,7. 100. – 4 192,0 1 606,0 3 212,0. 9 010,0. 1998. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych PARP, GUS, MGiP.. Sektor rynkowy ogó∏em, z tego: liczba zatrudnionych: 0–9 10–49 50–249 pow. 250. w osobach. Sektor rynkowy ogó∏em, z tego: liczba zatrudnionych: 0–9 10–49 50–249 pow. 250. w osobach. Wyszczególnienie. 2000. 2 702,6 1 280,2 1 682,1 2 808,4. 8 473,4. 31,5 15,0 19,1 34,4. 100 31,9 15,1 19,9 33,1. 100. Ogó∏em = 100%. 2 782,9 1 319,7 1 688,7 3 027,7. 8 819,0. w tys. osób. 1999. 30,9 17,6 19,7 31,8. 100. 2 485,9 1 414,1 1 581,0 2 560,9. 8 042,1. 2001. 3,3 16,8 19,2 30,7. 100. 2 671,5 1 350,9 1 537,4 2 461,8. 8 021,7. 2002. 33,0 17,1 19,3 30,6. 100. 2 628,0 1 35, 9 1 53, 0 2 42, 7. 7 940,6. 2003. Tabela 3. Pracujàcy w sektorze rynkowym gospodarki wed∏ug stanu w latach 1996–2003 oraz udzia∏y pracujàcych w przedsi´biorstwach wed∏ug grup wielkoÊci. 164. Katarzyna Kotulska, Beata Kulisa.

(13) Zatrudnienie w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw.... 165. 8 6 4 2 0. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. –2 –4 –6 –8 –10 przedsi´biorstwa Êrednie przedsi´biorstwa ma∏e przedsi´biorstwa du˝e. Rys. 3. Dynamika liczby pracujàcych wed∏ug stanu na koniec lat 1996–2003 (rok poprzedni = 100%) èród∏o: Raport o stanie sektora MÂP w Polsce w latach 2003–2004, Ministerstwo Gospodarki, Departament Przedsi´biorczoÊci, Warszawa 2005.. rze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw15. W sektorze rynkowym16 pracowa∏o na koniec 2003 r. oko∏o 7940 tys. osób, z tego oko∏o 33% w firmach mikro, 17% w przedsi´biorstwach ma∏ych i oko∏o 19% w przedsi´biorstwach zatrudniajàcych od 50 do 249 osób. Rok 2003 by∏ kolejnym rokiem, w którym odnotowano spadek liczby pracujàcych gospodarce rynkowej. Najni˝szy spadek odnotowano w 2002 r., kiedy liczba pracujàcych zmniejszy∏a si´ tylko o 20,4 tys. osób, natomiast w 2003 r. w sektorze rynkowym uby∏o czterokrotnie wićej, gdy˝ 81,1 tys. miejsc pracy. Nieznacznie (o 3,1 tys.) zwi´kszy∏y liczb´ pracujàcych firmy ma∏e, a w pozosta∏ych grupach przedsi´biorstw liczba pracujàcych zmala∏a (najwićej w grupie przedsi´biorstw mikro – ponad 43,5 tys. osób i du˝ych – oko∏o 31 tys. pracujàcych). Mo˝na jednak domniemywaç, ˝e spadek liczby pracujàcych w firmach najmniejszych by∏ konsekwencjà zmniejszania si´ liczby przedsi´biorstw w tej grupie.. 5. Podsumowanie Przeprowadzone rozwa˝ania dowodzà, ˝e ma∏e i Êrednie przedsi´biorstwa ze wzgl´du na ich du˝à liczb´, wszechstronnoÊç, niewielkie wymagania kapita∏owe oraz elastycznoÊç tworzà podstaw´ nowoczesnej gospodarki. Pomimo.

(14) 166. Katarzyna Kotulska, Beata Kulisa. wielu barier, stanowià podstaw´ dzia∏alnoÊci gospodarczej. Zarówno w warunkach niskiego wzrostu gospodarczego nie generujàcego nowych miejsc pracy, jak te˝ o˝ywienia gospodarczego, sà one najwi´kszym i stabilnym pracodawcà na rynku pracy. Przedstawiona analiza danych dowodzi, ˝e pomimo ogólnego spadku liczby przedsi´biorstw aktywnych w sektorze MÂP, spadek liczby pracujàcych nie osiàgnà∏ nigdy tak wysokiego poziomu, jak w przypadku przedsi´biorstw du˝ych. Dowodzi to, ˝e sektor ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw niejednokrotnie ∏agodzi negatywne, spo∏eczne skutki likwidacji i restrukturyzacji sektora paƒstwowego, w wyniku której na rynku pracy pojawiajà si´ pracownicy w wieku produkcyjnym. W tych warunkach MÂP zg∏aszajà popyt na zatrudnienie osób, które majà trudnoÊci ze znalezieniem pracy. Niezale˝nie od kontynuowanych procesów restrukturyzacji i prywatyzacji przedsi´biorstw paƒstwowych, konieczne jest tworzenie warunków sprzyjajàcych tworzeniu i rozwojowi sektora MÂP. Rosnàcy ich zasi´g dzia∏ania ma decydujàcy wp∏yw na kszta∏towanie rynku pracy w Polsce. Literatura Czy˝ewski A., Wzrost gospodarczy a popyt na prac´, XII Konferencja Naukowa NBP nt. „Reformy strukturalne a polityka pieni´˝na”, Warszawa 2002. Golinowska S., Polska droga do zatrudnienia, „Tygodnik Powszechny” online 2002, www.tygodnik.com.pl Marczuk B., PKB roÊnie, zatrudnienie spada, „Gazeta Prawna”, nr 129 (985), 4–5 lipca 2003, dodatek „Gazeta Gospodarcza”. Nehring A., Adamaczyk J., Kulisa B., Rojek T., Rynek pracy Gminy Kraków na tle problemów ogólnopolskich i perspektyw integracji z Unià Europejskà, AE w Krakowie, Kraków 2001. Piechocki M., Determinanty rozwoju MÂP [w:] Zarzàdzanie wiedzà a procesy restrukturyzacji i rozwoju przedsi´biorstw, Materia∏y z mi´dzynarodowej konferencji naukowej, Krynica 2000, AE w Krakowie oraz TNOiK w Krakowie, Kraków 2000. Prognozowanie popytu na prac´ – elementy metodologii, Studia i materia∏y, Rzàdowe Centrum Studiów Strategicznych, Mi´dzynarodowy Zespó∏ do Prognozowania Popytu na Prac´, t. II, Warszawa 1999. Przedsi´biorczoÊç w Polsce w 2004 roku, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004. Raport o stanie sektora MÂP w latach 1996 – 1997, 1997–1998, 1998–1999, 1999–2000, 2000–2001, 2001–2002, Polska Agencja Rozwoju Przedsi´biorczoÊci, Warszawa. Stawarz E., Transfer technologii do ma∏ych przedsi´biorstw produkcyjnych, Biuletyn Polskiej Fundacji MÂP, 1996, nr 4. Unlot J., Ekonomiczne problemy rynku pracy, Interart, Warszawa 1996.. Employment in the Small and Medium-sized Enterprise Sector in Poland The SME sector has for many years been the engine of many economies around the world. The large contribution of SMEs to GDP creation and employment attests to this fact..

(15) Zatrudnienie w sektorze ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw.... 167. Currently, the SME sector is the engine because it reacts more rapidly and easily to change, generates jobs, and takes advantage of a variety of market niches. In Poland, too, it is not just the main source of state budget revenues, but also makes a key contribution in shaping the job market..

(16)