R e n a t a S z c z e p a n i k
„PŁEĆ” RESOCJALIZACJI . TYP NARRACJI
W KSZTAŁCENIU PEDAGOGÓW RESOCJALIZACYJNYCH
„Jeśli zapytacie, które dziecko w dziesięciotysięcznym mieście zostanie kryminali-stą, nie popełnicie dużego błędu, odpowiadając, że to płeć właśnie zdecyduje, kto zostanie przestępcą (mężczyzna), a kto nie (kobieta)”1. Zdanie to, sformułowane
przez znanych amerykańskich kryminologów, doskonale wpisuje się w potoczne myślenie o przestępczości i przestępcach. Mimo że wypowiedziane zostało blisko pół wieku temu, wydaje się aktualne po dziś mimo przeobrażeń w zakresie jakości ról, jakie pełnią kobiety i mężczyźni w społeczeństwie, w tym w zakresie przeja-wianej aktywności antyspołecznej. Kojarzenie przestępczości jedynie z męską for-mą działalności jest wciąż silne, chociaż w odczuciu społecznym wzrasta liczba zachowań agresywnych wśród młodych kobiet, które cechuje szczególne okrucień-stwo i bezwzględność2, a także na całym świecie obserwuje się wyraźny i
systema-tyczny wzrost rejestrowanej przestępczości wśród kobiet. Mimo to problematyka nieprzystosowania społecznego i zachowań przestępczych kobiet jest wciąż niedo-statecznym terenem eksploracji i analiz naukowych w Polsce. Zagadnienie to jest niedoceniane i pozostaje na marginesie zarówno literatury naukowej, jak i prakty-ki profi laktyczno-resocjalizacyjnej.
W kształceniu akademickim osób przygotowywanych do zawodowej pracy resocjalizacyjnej, kwestia jakościowych różnic w zakresie zachowań
przestęp-1 E. Sutherland, D. Cressey, Cryminology, Philadelphia 1978, s. 130.
2 Dziennikarze czasopism „kolorowych” chętnie posługują się określeniem „żeńskiego tsunami”
dla podkreślenia wagi problematyki brutalizacji zachowań dziewczynek i młodych kobiet. Po takie porównanie sięgnął J. Czapliński w rozmowie z dziennikarzami na temat wzrostu rozmiarów zjawi-ska, sięgania po narkotyki przez uczennice.
czych kobiet i mężczyzn (ich etiologii, przebiegu oraz resocjalizacji) jest zupełnie pomijana. Teoretycznoprawne kategorie niedostosowania społecznego, które sta-nowią podstawę do diagnozowania zachowań dewiacyjnych oraz formułowania celów resocjalizacyjno-profi laktycznych, odnoszą się do androcentrycznego sys-temu wartości ogólnospołecznych. W praktyce resocjalizacyjnej sprzyja to wy-chowywaniu nieprzystosowanych społecznie kobiet i mężczyzn do tradycyjnych i stereotypowych ról społecznych. W zakresie tzw. skuteczności oddziaływań resocjalizacyjnych dominuje przyjęta androcentryczna perspektywa pomiaru (nie)przystosowania społecznego kobiet i mężczyzn.
1. Wprowadzenie do problematyki pedagogiki resocjalizacyjnej
Pedagogika resocjalizacyjna jest dziedziną wiedzy teoretycznej i praktycznej do-tyczącej wychowania osób, które łamią normy obyczajowe i/lub prawne. Na kształcenie pedagogów resocjalizacyjnych składają się trzy zasadnicze segmenty wiedzy. Pierwszy z nich – etiologia zachowań dewiacyjnych – stanowi podstawę kolejnych, tj. diagnostyki resocjalizacyjnej i metodyki pracy. Ważnym obszarem wiedzy z pedagogiki resocjalizacyjnej są zagadnienia aksjologiczne (problema-tyka wartości moralnych, światopoglądowych i norm społecznych), które ukie-runkowują cele wychowania resocjalizującego oraz kulturowo-społeczne, które pozwalają dostrzegać, rozumieć i odpowiednio interpretować zmiany dokonują-ce się w obrębie społeczeństwa i poszczególnych grup społecznych. „Zespół za-biegów pedagogicznych o charakterze resocjalizacyjnym ma na celu doprowadze-nie do stanu poprawnego przystosowania społecznego jednostki, a następdoprowadze-nie ukształtowania takich cech jej zachowania i osobowości, które będą jej gwaran-tować optymalne uspołecznienie i twórcze funkcjonowanie w społeczeństwie, którego normy i wartości (standardy aksjologiczne) będzie respektować ze wzglę-du na – zostawiały w toku oddziaływania resocjalizującego – proces internaliza-cji wartości i norm prowadzący do przyswojenia ideałów i wzorców zbliżonych do ideału czy tzw. normy w sensie psychologiczno-społecznym”3. Zadania, jakiespełnia pedagog resocjalizacyjny, można podzielić na trzy obszary: (1) ze względu na rozpiętość wiekową wychowanków, (2) rodzaj i stopień zaburzeń oraz miejsca i (3) formy pracy. Wychowankiem pedagoga resocjalizacyjnego będzie zarówno małe dziecko (z ryzykiem zachowań patologicznych społecznie), nieprzystosowa-na społecznie młodzież, jak i osoba dorosła (np. przestępca), a nieprzystosowa-nawet w wieku
senioralnym (multirecydywista). Studia z pedagogiki resocjalizacyjnej wyposa-żają swoich absolwentów w kompetencje i umiejętności pozwalające im na pracę na bardzo zróżnicowanych stanowiskach podlegających resortom edukacji, spra-wiedliwości i polityki społecznej4.
Twórcy najnowszego w Polsce podręcznika z zakresu resocjalizacji5
podkreśla-ją, że istnieje konieczność analizowania problemów resocjalizacji, profi laktyki społecznej, terapii uzależnień i readaptacji społecznej po uwzględnieniu współcze-snych tendencji we wszystkich sferach patologii społecznej. Autorzy wskazują na następujące tendencje, wobec większości których tradycyjna pedagogika resocja-lizacyjna pozostaje bezradna: wzrost ogólnych rozmiarów przestępczości, w tym młodzieży, pojawienie się na szeroką skalę zachowań dewiacyjnych i przestępczych kobiet (zwłaszcza młodych), znaczące obniżenie dolnej granicy wiekowej spraw-ców przestępstw, eskalację przestępczości gwałtownej, wzrost zachowań przestęp-czych wśród młodzieży wywodzącej się z rodzin o średnim i wysokim statusie społeczno-zawodowym, przestępczość narkotykowa, umiędzynarodowienie prze-stępczości, pojawienie się tzw. przestępczości „zabawowej”6.
4 Stanowisko: nauczyciel-wychowawca lub pedagog w zakładach poprawczych, schroniskach
dla nieletnich oraz strukturach OHP (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. /Dz. U. Nr 155, poz.1288/); Stanowisko wychowawcy, a także pedagoga w pla-cówkach opiekuńczo-wychowawczych (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 paź-dziernika 2001 /Dz. U. Nr 124, poz.1359/); Absolwenci wypełniają również standardy związane z pracą w świetlicach środowiskowych, ogniskach wychowawczych oraz klubach profi laktyczno-wychowawczych (Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 lutego 2005 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych /Dz. U. 2005 nr 37 poz. 331/); Po przejściu odpowiednich procedur wewnętrznych może podjąć pracę w instytucjach kontroli społecznej i wymiaru sprawie-dliwości, takich jak Policja oraz Służba Więzienna (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 stycznia 2003 r. /Dz. U. Nr 115, poz.1212/); Stanowisko: pedagog w rodzinnych ośrodkach dia-gnostyczno-konsultacyjnych (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 sierpnia 2001 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych / Dz. U. z dnia 11 września 2001 r./); Posiadają kwalifi kacje, pozwalające zdobywać uprawnienia ko-nieczne do prowadzenia mediacji karnych osób dorosłych oraz mediacji w sprawach nieletnich (Rozporządzanie Ministra Sprawiedliwości w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach kar-nych oraz w sprawach nieletnich /odpowiednio Dz. U. Nr 108 z 2003 r.poz.1020 oraz Dz. U. Nr 56 z 2001r., poz. 591, ze zm. Dz. U. Nr 193, poz. 1621/); Kwalifi kacje uprawniające do podjęcia aplikacji, pozwalającej na wykonywanie obowiązków kuratora zawodowego (Ustawa z dnia 17 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych /Dz. U. Nr 98, poz. 1071/). Poza wskazanymi wyżej uprawnieniami i kwali-fi kacjami absolwent może podjąć pracę w organizacjach pozarządowych zajmujących się prokwali-fi lakty-ką, resocjalizacją i pomocą osobom w sytuacjach trudnych.
5 Resocjalizacja, B. Urban, J. Stanik (red.), t. I, Warszawa 2007. 6 Ibidem, s. 11.
2.
Nieprzystosowanie społeczne, przestępczość i płeć
w podręcznikach akademickich z zakresu resocjalizacji
Zachowania dewiacyjne i przestępczość kobiet nie stanowią przedmiotu szczegó-łowych i wieloaspektowych analiz naukowych do lat 70. XX wieku. Do tego czasu aktywność dewiacyjną kobiety traktowano jako „uboczny skutek kobiecej natury”. Przełomowym było powstanie prac poświęconych analizie i interpretacji zjawiska przestępczości kobiet z perspektywy płci kulturowo-społecznej oraz demaskowa-niu przyczyn „niewidzialności” i marginalizowania tej problematyki. Pierwsze opracowania z tego zakresu, autorstwa m.in. Rity J. Simon7, Fridy Adler8 czy Carol
Smart9, zapoczątkowały nowy rozdział w kryminologii: krytyczną kryminologię
feministyczną. Warto zaznaczyć, że pierwsza książka wybitnej kryminolog C. Smart pt. Women, crime and criminology; a feminist critique10, w której przedstawiła
fun-damentalne dla rozwoju krytycznej kryminologii feministycznej pytania o „białe plamy” w kryminologii i przyczyny tego stanu rzeczy, została przez nią napisana w okresie jej studiów (odpowiednik polskiej pracy magisterskiej)11.
Kryminolodzy sytuujący swoje prace w tym nurcie analiz naukowych podkre-ślali społeczno-kulturowe uwarunkowania przestępczości kobiet oraz nieuwzględ-nianie w systemie profi laktyki społecznej i resocjalizacji potrzeb oraz interesów kobiet. Problematyka przestępczości kobiet zajęła ugruntowaną pozycję w krymi-nologii w latach 80., kiedy szeroko podjęto krytyczne dyskusje i wskazano na głów-ne obszary „dyskryminacyjnych praktyk”12. Począwszy od tego czasu, metodologia
kryminologicznych badań nad nieprzystosowaniem społecznym dziewcząt oraz zachowaniami dewiacyjnymi i przestępczością kobiet jest „wrażliwa” na płeć kul-turowo-społeczną, a w charakterystykach zjawisk patologii społecznej uwzględ-niana jest jej specyfi ka (podobnie i mniejszości etnicznych)13.
W polskich klasycznych opracowaniach naukowych stanowiących kompen-dium wiedzy z zakresu przestępczości i patologii społecznej zagadnienie
nieprzy-7 R.J. Simon, Women and Crime, Lexington 1975.
8 F. Adler, Sisters in Crime: the Rise of New Female Criminal, New York 1975.
9 C. Smart, Women, crime and criminology; a feminist critique, London 1976; C. Smart, Women,
Crime and Criminology, London 1977.
10 C. Smart, op.cit.
11 Fift y Key Th inkers in Criminology, K. Hayward, S. Maruna, J. Mooney (red.), London–New
York 2010, s. 279.
12 Szerzej m.in. J. Belknap, Th e Invisible Woman: Gender, Crime and Justice, Belmont 2001;
S. Walklate, Gender, Crime and Criminal Justice, Devon 2004.
stosowania społecznego dziewcząt14 i przestępczości kobiet nie znajduje stałego
miejsca. Seria monografi i poświęconych różnym aspektom przestępczości kobiet pojawiła się na początku lat 80. Janina Błachut podjęła się analizy problematyki recydywistek15 oraz dokonała charakterystyki uwarunkowań i sposobu
traktowa-nia przestępczyń przez polski wymiar sprawiedliwości16. Piotr Kolarczyk i in.17
podjęli się próby kompleksowego przedstawienia problematyki przestępczości kobiet (przegląd klasycznych i współczesnych autorom (koniec lat 70. koncepcji przestępczości kobiet oraz analiza struktury i dynamiki tejże na przestrzeni okre-su powojennego w Polsce). Pod koniec lat 90. Irena Budrewicz wypełniła lukę wśród polskich opracowań naukowych opracowując monografi ę poświęconą głównie rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym uwarunkowaniom demoralizacji i przestępczości nieletnich dziewcząt18. W XXI wieku pojawiają się nowe
opraco-wania naukowe stanowiące monografi e wybranych kategorii zachowań dewiacyj-nych kobiet: dzieciobójstwa19 oraz zabójczyń – ofi ar przemocy domowej20. W
po-pularnych akademickich podręcznikach z kryminologii zachowania dewiacyjne i specyfi ka przestępczości kobiet zajmują relatywnie niewiele miejsca21 lub w
ogó-le są pominięte22. W 2008 roku ukazała się monografi a dotycząca pa tologii
spo-łecznej23. Co prawda autorka nie poświęca osobnego miejsca właściwościom
„ko-biecej” patologii społecznej, jednakże dokonuje analiz niektórych za gadnień (np. bezdomności) przez pryzmat różnic wynikających ze społeczno-kulturowej płci.
14 Wyjątek stanowią opracowania naukowe traktujące o prostytucji dziewcząt i kobiet. 15 J. Błachut., Kobiety recydywistki w świetle badań kryminologicznych, Wrocław 1981. 16 J.Błachut, Sądowy wymiar kary wobec kobiet, Kraków 1982.
17 T. Kolarczyk., J. Kubiak, P. Wierzbicki, Przestępczość kobiet. Aspekty kryminologiczne i
peni-tencjarne, Warszawa 1984.
18 I. Budrewicz, Środowiskowe uwarunkowania zachowań przestępczych nieletnich dziewcząt,
Bydgoszcz 1997.
19 K. Marzec-Holka, Dzieciobójstwo. Przestępstwo uprzywilejowane czy zbrodnia, Bydgoszcz
2004.
20 Z. Majchrzyk, Motywacje zabójczyń: alkohol i przemoc w rodzinie, Warszawa 1995; idem,
Zabójczynie i zabójcy. Osobowość, motywy, uwarunkowania sytuacyjne. Analiza z perspektywy psycho-logicznego orzecznictwa sądowego, Warszawa 2008; idem, Kiedy kobieta zabija. Motywy, osobowość, relacja sprawca – ofi ara, strategie obronne. Opinia sądowo – psychologiczna stanu silnego wzburzenia, Warszawa 2009.
21 B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2008.
22 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2004. 23 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2008.
Pomijając bardzo nieliczne wyjątki, w podręcznikowych i monografi cznych opracowaniach literatury naukowej przedmiotu analizy opisujące różnice płci i ukazujące specyfi kę nieprzystosowania społecznego dziewcząt i chłopców oraz przestępczości kobiet i mężczyzn dotyczą jedynie aspektu ilościowego.
3. Praktyka resocjalizacyjna a płeć
Nieprzystosowanie społeczne i przestępczość kobiet i mężczyzn różnią się nie tyl-ko pod względem ilościowym. Popełnianie przestępstw pozostaje w silnym związ-ku z tradycyjnymi rolami społecznymi, jakie realizują kobiety i mężczyźni w spo-łeczeństwie. Zachowania przestępcze kobiet stanowią swego rodzaju lustrzane, skrzywione odbicie oczekiwań społecznych i ról, jakie pełnią w rodzinie (spraw-czynie przemocy wobec dzieci, morder(spraw-czynie maltretujących je mężów, zaniedbu-jące chorych i niedołężnych opiekunki i pielęgniarki) lub pracy zawodowej (np. księgowe malwersacje fi nansowe, fałszerstwa dokumentów24). Jednocześnie coraz
częściej współczesne kobiety przekraczają ramy tradycyjnie przypisanych im ról – także w obszarze dewiacji i przestępczości. Kobiety wchodzą w te rewiry prze-stępczości, które do tej pory zarezerwowane były wyłącznie dla mężczyzn (np. rozboje, dowodzenie zorganizowanymi grupami przestępczymi).
Określenie rzeczywistych rozmiarów przestępczości kobiet nastręcza szczegól-ny rodzaj trudności. Brakuje dostatecznej ilości daszczegól-nych empiryczszczegól-nych (problema-tyka przestępczości kobiet stanowi rzadki przedmiot eksploracji współczesnych kryminologów w Polsce). Ponadto w przestępczości kobiet dominuje tzw. prze-stępczość dokonywana „w zaciszu życia domowego i rodzinnego”, czyli jest trudna do wykrycia i jednoznacznego zidentyfi kowania. B. Hołyst szacuje, że rzeczywiste
24 Przestępczość kobiet związana z pełnieniem przez nie określonych funkcji zawodowych ma
mniejsze rozmiary, a także mniejszy zasięg szkód społecznych i skalę niż w przypadku mężczyzn. Większy procent mężczyzn piastuje wysokie stanowiska zarówno w życiu politycznym, jak i zawo-dowym – co sprzyja rozmaitego rodzaju zorganizowanej przestępczości gospodarczej, której straty są niepoliczalnie wyższe, niż te, które stają się udziałem przestępstw kobiet. Sytuację tę należy odnieść do spisanej w 1949 roku koncepcji „przestępstw białego kołnierzyka” (White Collar Crime) Edwina Sutherlanda; autor odnosił tego rodzaju przestępstwa wyłącznie wobec mężczyzn (Hayward i in., op.cit.). Sutherland nie przewidział procesu emancypacji kobiet i sięgania przez nie po stanowiska i funkcje zawodowo-publiczne, które dotąd zarezerwowane były dla mężczyzn. Przeobrażenia te powodują wzrost udziału kobiet w tego rodzaju przestępczości. Mimo zmian odsetek tego typu przestępczyń jest o wiele niższy niż mężczyzn, co można uznać za m.in. swoisty dowód na nierówny dostęp kobiet i mężczyzn do wysokich stanowisk w świcie biznesu i polityki (zob. Szklany sufi t. Ba-riery i ograniczenia karier kobiet, A. Titkow (red.), Warszawa 2003).
rozmiary przestępczości kobiet sięgają 35%25, podczas gdy policyjne statystyki
wskazują na 7–10%26.
Do lat 70. XX wieku wątek dewiacji i przestępczości kobiet charakteryzowany był jedynie przez pryzmat ich biologicznej natury i „wrodzonych predyspozycji” psychologicznych27. Z kierunku psychoanalitycznego wywodzą się poglądy
gło-szące, że zachowanie przestępcze ma charakter kompensacji, że stanowi sposób na rozładowanie kompleksów (kobiecej frustracji wynikającej z braku członka). Ko-bieca przestępczość charakteryzowana była jako splot odczuć i motywów: ból, cierpienie, lęk, nieszczęście, krzywda, kompleks, zemsta, odwet. W etiologii zacho-wań dewiacyjnych doszukiwano się „szaleństwa”, opętania, zaślepienia przez żądze seksualne i emocje, zaburzenia hormonalne itp.28 Taka perspektywa interpretacji
przestępczości kobiet została ostatecznie podważona w latach 70. Mimo rozwoju myśli kryminologicznej i przeobrażeń w strukturze i dynamice przestępczości ko-biet, współczesne badania dowodzą, że „medykalizacja” przyczyn zachowań przestępczych kobiet (szczególnie młodych) jest kontynuowana w praktyce dia-gnostyczno-kryminalnej. Także zaburzenia zachowania w warunkach izolacji spo-łecznej analizowane są jedynie z perspektywy psychobiologicznej29. Dewiacyjne
zaburzenia kobiet nie są interpretowane w kontekście (odmiennych od mężczyzn) doświadczeń socjalizacyjnych i, co się z tym bezpośrednio wiąże, innych sposobów reagowania na sytuacje trudne, kryzys, wstyd, odrzucenie, przemoc itp. Owe „pa-tologiczne” reakcje (np. nieadekwatne do sytuacji, nieracjonalne zachowania ko-biet, jak na przykład płacz ze złości) nie są analizowane w kontekście socjalizacji, ile biologicznych, „naturalnych”, wrodzonych cech płci żeńskiej. Takie postrzeganie problemu implikuje określone praktyki korekcyjno-wychowawcze.
Stosowanie odmiennych standardów oceny stopnia demoralizacji kobiet i męż-czyzn w skrajnych przypadkach powodować może zwiększanie kontroli i restryk-cji wobec tych pierwszych i bagatelizowanie objawów w przypadku drugich.
25 B. Hołyst, op.cit.
26 Szerzej: R. Szczepanik, Struktura i dynamika przestępczości kobiet [w:] Resocjalizacja. Ciągłość
i zmiana, M. Konopczyński, B.M. Nowak (red.), Warszawa 2008.
27 Chociaż O. Pollak (Th e Criminality of Women, Philadephia 1950) wiązał wzrost
przestępczo-ści kobiet z ruchem emancypacyjnym (przestępczość kobiet jako „ciemna strona emancypacji”), to w jego koncepcji zredukował rolę kobiety w społeczeństwie do uczestnictwa w akcie seksualnym (i wykorzystujących własną seksualność do osiągania własnych celów). Tłumaczył przyczyny prze-stępczości kobiet ich stałymi predyspozycjami psychicznymi (jak wrodzona pasywność, chłód, per-fi dia, skłonność do podstępnych knowań itp.), traumą pierwszej miesiączki itp.
28 I. Marsh, Th eories of Crimes, London–New York 2008.
29 N. Hutson, C.A. Myers, „Bad Girs” or „Mad Girls” – the coping mechanism of female young
W Polsce podstawowym „narzędziem” oceny demoralizacji jest artykuł 4 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Nieprecyzyjne określenie granic demora-lizacji powoduje, że treści orzeczeń zdeterminowane są tym, jaki system wartości oraz jakie są oczekiwania sędziów wobec zachowań społecznych przypisywanych poszczególnym płciom. Zachowująca się agresywnie i niechlujnie wyglądająca młoda kobieta wzbudza mniej wątpliwości w jednoznacznym stwierdzeniu demo-ralizacji niż młody mężczyzna w tej samej sytuacji. Życie seksualne nieletniej dziewczyny stanowi zwykle punkt wyjścia do rozważań o jej stopniu demoralizacji. Zachowania seksualne jej rówieśnika nie budzą zainteresowania sądu rodzinnego i ośrodka diagnostycznego. „Uprawianie nierządu” dla jednych sędziów będzie prostytuowaniem się, dla innych podjęciem współżycia przed 16. rokiem życia30.
Wspólną cechą zdemoralizowanych nieletnich jest zerwanie kontaktu społeczne-go ze szkołą (druspołeczne-goroczność, wagarowanie lub całkowite porzucenie szkoły) i ro-dziną (liczne ucieczki z domu, nieprzychodzenie na noc, pozostawanie poza kon-trolą dorosłych). Ogólny zespół demoralizacji chłopców i dziewcząt umieszczonych w placówce resocjalizacyjnej różni się jednak zasadniczo pozostałymi cechami: przeciętny nieletni ma doświadczenie udziału w grupie chuligańskiej, wielokrotne rozboje, kradzieże (nierzadko z włamaniem), kontakt ze środowiskiem dorosłych przestępców, stosuje przemoc i sięga po alkohol. Nieletnia uprawia nierząd, kon-taktuje się z „dorosłym” środowiskiem przestępczym, jest arogancka, butna, zacho-wuje się wulgarnie i wyzywająco, sięga po alkohol, nierzadko samokaleczy się. Kontakt ze światem dorosłych przestępców ma inny przebieg u nieletnich chłop-ców i dziewcząt. Ci pierwsi czerpią zeń inspirację lub pomoc dla swojej działalno-ści antagonistyczno-destrukcyjnej i przestępczej. Dziewczęta znajdują w tym śro-dowisku dorosłych kochanków. Często są zachęcane lub zmuszane do świadczenia usług seksualnych, z których mężczyźni czerpią korzyści (np. alkohol)31. W wielu
przypadkach nieletnie dziewczęta mają doświadczenie przemocy seksualnej we wczesnym dzieciństwie. Wiedza wychowawców na ten temat stanowić powinna źródło interpretacji „swobody” seksualnej dziewcząt w okresie dorastania czy agre-sji i wulgarności zachowań. Badacze zjawiska podkreślają, że niektóre zachowania agresywne kobiet oraz „męski” sposób bycia stanowią techniki obronne przed doświadczeniem powtórnej wiktymizacji seksualnej32.
30 G. Harasimiak, Demoralizacja jako podstawowe pojęcie w postępowaniu z nieletnimi, Szczecin
2001.
31 R. Szczepanik, Płeć jako zmienna różnicująca orzeczenie stopnia demoralizacji nieletnich
dziewcząt i chłopców [w:] Role płciowe. Socjalizacja i rozwój, M. Chomczyńska-Rubacha (red.), Łódź 2006.
Niektórzy badacze zjawiska demoralizacji i przestępczości kobiet uważają, że różnica między młodymi przestępczymi mężczyznami i kobietami jest taka, że ci pierwsi złamali „tylko” prawo karne, natomiast te drugie wystąpiły przeciwko dwóm prawom: karnemu i „kontraktowi dotyczącemu płci”33. Sytuacja „podwójnej
dewiacji” sprzyja szczególnemu ostracyzmowi i potępieniu społecznemu oraz ne-gatywnemu napiętnowaniu i wyznacza kierunek i rodzaj sformalizowanej kontro-li społecznej34.
Znajomość specyfi cznych czynników składających się na patomechanizm pro-cesu wykolejenia społecznego chłopców i dziewcząt stanowić powinna podstawę do podejmowania zróżnicowanych oddziaływań resocjalizacyjnych. W zróżnico-wanie to powinno wpisywać się uwzględnianie specyfi cznych doświadczeń i po-trzeb oraz interesów młodych kobiet. Posługiwanie się przez wychowawców reso-cjalizujących kryterium „poprawnego pełnienia ról społecznych” sprzyjać może stosowaniu praktyk dyskryminacyjnych w resocjalizacji, polegających na wzmac-nianiu tzw. kobiecych cech społecznych w nieletnich dziewczętach, które prede-stynować je mogą do doświadczeń wiktymizacyjnych (np. uległość, pasywność, poświęcenie). W praktyce resocjalizacyjnej widać tendencje do zwracania większej uwagi na rozwijanie cech społecznych sprzyjających niezależności, asertywności i poczuciu własnej wartości wśród nieprzystosowanych chłopców niż wśród dziew-cząt35. Swoistą miarą powodzenia resocjalizacyjnego jest wyposażenie
wychowan-ków w kompetencje zawodowe i obywatelskie, natomiast wychowanki w umiejęt-ności pozwalające na założenie rodziny i wychowanie dzieci36.
4. Podsumowanie
Teorie wyjaśniające przestępczość i koncepcje zachowań dewiacyjnych stanowią ważną część treści kształcenia pedagoga resocjalizacyjnego. W zachodnich pod-ręcznikach uniwersyteckich klasyczne koncepcje kryminologiczne są weryfi
kowa-33 G. McIvor, C. Murray, J. Jamieson, Desistance from crime: is it diff erent for women and girls?
[w:] Aft er Crime and Punishment. Pathways to off ender reintegration, S. Maruna, R. Immarigeon (red.), Devon 2004, s. 195.
34 A. Lloyd, Doubly Deviant, Doubly Damned. Society’s Treatment of Violent Woman, London
1995; L. Gelsthorpe, Counterblast: Women and Criminal Justice: Saying it Again, Again and Again, „Th e Howard Journal” 2006, Vol. 45, No. 4.
35 Por. L. Gelsthorpe, op.cit., s. 421–424.
36 R. Szczepanik, (Re)socjalizacja rodzajowa młodzieży nieprzystosowanej społecznie [w:] Koniec
mitu niewinności? Płeć seksualność w socjalizacji i edukacji, L. Kopciewicz, E. Zierkiewicz (red.), Warszawa 2009.
ne i ukazywana jest ich przydatność w wyjaśnianiu przestępczości kobiet oraz przy opracowywaniu programów profi laktyczno-resocjalizacyjncyh. W Polsce w naj-bardziej popularnych podręcznikach i kompleksowych opracowaniach z zakresu kryminologii, patologii społecznej i resocjalizacji problematyka kobiet jest wyraź-nie marginalizowana i rzadko lub wcale wyraź-nie zaznacza się perspektywy płci kul-turowo-społecznej w interpretowaniu zachowań przestępczych. W polskim aka-demickim dyskursie nad przestępczością i resocjalizacją kwestia kobiet jest traktowana wybiórczo lub przedstawiana jedynie w kontekście ilościowym. Spe-cyfi ka zachowań przestępczych kobiet bywa analizowana w kontekście natury bio-logicznej i psychobio-logicznej. Z drugiej strony media chętnie przedstawiają nieprzy-stosowaną społecznie młodą kobietę przez pryzmat jej „upodobniania się” do chłopców, mężczyzn i walki o równouprawnienie płci (przy okazji ukazując rów-nouprawnienie w „krzywym zwierciadle”)37.
Nieuwzględnianie problematyki kobiecej w opracowaniach stanowiących kom-pendium wiedzy na temat przestępczości sprzyja analizowaniu tej formy życia społecznego jedynie w kategoriach męskich (klasyczne teorie kryminologiczne odnoszą się do przestępczości mężczyzn). Dyskurs poświęcony przestępczości, jej profi laktyce i resocjalizacji nie uwzględnia w sposób należyty tendencji przeobra-żeń w strukturze i dynamice zachowań dewiacyjnych młodych kobiet. Brak rze-telnej wiedzy z zakresu właściwości przestępczości i zachowań dewiacyjnych ko-biet oraz metodycznych wytycznych dla postępowania resocjalizacyjnego wobec nich sprzyja posługiwaniu się tzw. wiedzą stereotypową i potoczną. Sytuacja taka stwarza ryzyko sięgania po zachowania „zdroworozsądkowe” w pracy zawodowej pedagogów resocjalizacyjnych, a w konsekwencji tworzeniu programów profi lak-tyczno-resocjalizacyjnych, gdzie kryterium płci kulturowo-społecznej jest całko-wicie pomijane. Cele resocjalizacyjne w odniesieniu do niedostosowanych spo-łecznie kobiet formułowane są w oparciu o patriarchalny system wartości zakładający „naturalny” podział świata na męski – publiczny i kobiecy – domo-wy38. (Re)socjalizowanie młodzieży do stereotypowych ról kobiety i mężczyzny
w społeczeństwie w dużym stopniu jest przejawem silnie zakorzenionych stereo-typów wyznawanych przez pedagogów resocjalizujących. Stereotypy dotyczące płci są wzmacniane i utrwalane w trakcie kształcenia akademickiego poprzez brak ukazania sposobu analizowania zachowań kobiet i mężczyzn z zastosowaniem
37 Por. I. Desperak, Złe dziewczynki i potworne kobiety – dlaczego media lubią je tak
przedsta-wiać? [w:] Zachowania dewiacyjne dziewcząt i kobiet, I. Pospiszyl, R. Szczepanik (red.), Łódź 2007.
38 R. Szczepanik,(Re)socjalizacja rodzajowa młodzieży nieprzystosowanej społecznie [w:] Koniec
mitu niewinności? Płeć seksualność w socjalizacji i edukacji, L. Kopciewicz, E. Zierkiewicz (red.), Warszawa 2009.
kryterium gender. W kształcenie pedagogów resocjalizacyjnych wpisuje się dość wyraźnie swoista performatywność rodzajowa: mężczyzna to sprawca; mężczyzna jest agresywny; kobieta jest zbyt głupia, aby popełnić przestępstwo; przestępstwo to męska sprawa; kobieta jest mściwa, sfrustrowana, jest okrutna, odwetowa, bez-względna; kobieta jest ofi arą. To wszystko powoduje, że płeć wydaje się tworem jedynie biologicznym, wynikającym z natury, a nie uwarunkowań społecznych i kulturowych, a określony (nie)dobór treści kształcenia wzmacnia te negatywne stereotypy dotyczący płci.
Należy sądzić, że przeciętny absolwent pedagogiki resocjalizacyjnej zapytany o przyczyny gwałtownego wzrostu brutalizacji, agresywności i przestępczości dziewcząt nie jest w stanie sięgnąć po żadną koncepcję naukową wyjaśniającą to zjawisko, a jedynie po wiedzę powszechną, potoczną. Wyjaśnianie przestępczych zachowań kobiet wymaga znajomości koncepcji z zakresu kryminologii femini-stycznej, a określenie „feministyczny” często jest kryterium deprecjonującym wie-dzę i jej naukowość.
L I T E R A T U R A :
Adler F., Sisters in Crime: the Rise of New Female Criminal, New York 1975.
Bałandynowicz A., Seksualność, kontrola, styl życia a skłonność kobiet do popełniania
prze-stępstw – związek makrosystemu z przestępczością w świetle skandynawskich analiz em-pirycznych [w:] Zachowania dewiacyjne dziewcząt i kobiet, I. Pospiszyl, R. Szczepanik
(red.), Łódź 2007.
Belknap J., Th e Invisible Woman: Gender, Crime and Justice, Belmont, Wadsworth 2001.
Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2004.
Błachut J., Kobiety recydywistki w świetle badań kryminologicznych, Wrocław 1981. Błachut J., Sądowy wymiar kary wobec kobiet, Kraków 1982.
Budrewicz I., Środowiskowe uwarunkowania zachowań przestępczych nieletnich dziewcząt, Bydgoszcz 1997.
Desperak I., Złe dziewczynki i potworne kobiety – dlaczego media lubią je tak przedstawiać? [w:]
Zachowania dewiacyjne dziewcząt i kobiet, I. Pospiszyl, R. Szczepanik (red.), Łódź 2007. Fift y Key Th inkers in Criminology, K. Hayward, S. Maruna, J. Mooney (red.), London–New
York 2010.
Gelsthorpe L., Counterblast: Women and Criminal Justice: Saying it Again, Again and
Aga-in, „Th e Howard Journal” 2006, Vol. 45, No. 4.
Harasimiak G., Demoralizacja jako podstawowe pojęcie w postępowaniu z nieletnimi, Szcze-cin 2001.
Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 2008.
Hutson N., Myers C.A., “Bad Girs” or “Mad Girls” – the coping mechanism of female young
off enders [w:] Gender and Justice. New concepts and approaches, F. Heidensohn (red.),
Devon 2006.
Kolarczyk T., Kubiak J., Wierzbicki P., Przestępczość kobiet. Aspekty kryminologiczne i
peni-tencjarne, Warszawa 1984.
Lloyd A., Doubly Deviant, Doubly Damned. Society’s Treatment of Violent Woman, London 1995.
Majchrzyk Z., Kiedy kobieta zabija. Motywy, osobowość, relacja sprawca–ofi ara, strategie
obronne. Opinia sądowo-psychologiczna stanu silnego wzburzenia, Warszawa 2009.
Majchrzyk Z., Motywacje zabójczyń: alkohol i przemoc w rodzinie, Warszawa 1995. Majchrzyk Z., Zabójczynie i zabójcy. Osobowość, motywy, uwarunkowania sytuacyjne.
Ana-liza z perspektywy psychologicznego orzecznictwa sądowego, Warszawa 2008.
Marsh I., Th eories of Crimes, London–New York 2008.
Marzec-Holka K., Dzieciobójstwo. Przestępstwo uprzywilejowane czy zbrodnia, Bydgoszcz 2004.
McIvor G., Murray C., Jamieson J., Desistance from crime: is it diff erent for women and girls? [w:] Aft er Crime and Punishment. Pathways to off ender reintegration, S. Maruna, R. Im-marigeon (red.), Devon 2004.
Pollak O., Th e Criminality of Women, Philadephia 1950.
Pospiszyl I., Patologie społeczne, Warszawa 2008. Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1995.
Resocjalizacja, B. Urban, J. Stanik (red.), t. I, Warszawa 2007.
Simon R.J. , Women and Crime, Mass, Lexington 1975. Smart C., Women, Crime and Criminology, London 1977.
Smart C., Women, crime and criminology; a feminist critique, London 1976. Sutherland E., Cressey D., Criminology, Philadelphia 1978.
Szczepanik R., Płeć jako zmienna różnicująca orzeczenie stopnia demoralizacji nieletnich
dziewcząt i chłopców [w:] Role płciowe. Socjalizacja i rozwój, M. Chomczyńska-Rubacha
(red.), Łódź 2006.
Szczepanik R., Struktura i dynamika przestępczości kobiet [w:] Resocjalizacja. Ciągłość
i zmiana, M. Konopczyński, B.M. Nowak (red.),Warszawa 2008.
Szczepanik R.,(Re)socjalizacja rodzajowa młodzieży nieprzystosowanej społecznie [w:],
Koniec mitu niewinności? Płeć seksualność w socjalizacji i edukacji, L. Kopciewicz,
E. Zierkiewicz (red.), Warszawa 2009.
Szklany sufi t. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Titkow A. (red.), Warszawa 2003.
SUMMARY
Th e aim of this paper is to demonstrate that the notion of qualitative diff erences in the behaviour of female and male off enders is not acknowledged in the academic curriculum of rehabilitation education. Th e theoretical categories of social dysfunctionality, on the basis of which deviant behaviours are diagnosed and rehabilitation aims formed, are im-bedded in an androcentric system of values. In rehabilitation practice this leads to a situ-ation where dysfunctional men and women are taught to accept stereotypical gender roles (i.e. androcentric measurement of social dysfunctionality of men and women).
Key words:
Rehabilitation, gender and rehabilitation, cultural-social notions of gender, female off end-ers, academic education of rehabilitation staff
