Wygląd i geograficzna symbolika flag oraz herbów współczesnych państw Azji Południowej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 746. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Jerzy Wrona Katedra Gospodarki Regionalnej. Wygląd i geograficzna symbolika flag oraz herbów współczesnych państw Azji Południowej 1. Wprowadzenie Najważniejszymi oficjalnymi symbolami państwowymi, oznakami suwerenności i tożsamości, są flaga i herb. Choć historycznie herby są znakami starszymi od flag, to jednak obecnie flagi państwowe (narodowe) są powszechnie lepiej rozpoznawalne, stąd też w tym opracowaniu omówione zostały w pierwszej kolejności. Znajomość wyglądu flag i herbów państwowych oraz umiejętność interpretacji ich podstawowej symboliki wchodzi w pewnym stopniu w zakres zainteresowania geografii politycznej. Stanowi bowiem, często nawet dość istotny, wycinek wiedzy o współczesnych krajach, ich charakterystycznych cechach i osobliwościach. Symbolika flag i herbów, ich barw oraz elementów graficznych często nawiązuje – poza historią – do geografii reprezentowanego państwa. Wiele flag i herbów zawiera elementy charakteryzujące – mniej lub bardziej umownie – takie geograficzne cechy kraju, jak np. położenie, wielkość, ukształtowanie powierzchni, wody, świat roślinny i zwierzęcy, bogactwa naturalne, skład etniczny czy religijny mieszkańców. Tematem artykułu są flagi i herby współczesnych państw Azji Południowej, jednego z pięciu regionów tej największej części świata. W literaturze geograficznej regionalizacja Azji zwykle opierana jest na kombinacji kryteriów geograficznych (położenia i głównych cech środowiska przyrodniczego), historycznych, kulturowych i geopolitycznych. ABC Świat. Azja II, red. W. Maik, Wyd. Kurpisz, Poznań 1999, s. 8; A. Maryański, Geografia ekonomiczna Azji Południowej, PWE, Warszawa 1987, s. 7. . K_746 159. 7/4/08 1:28:02 PM.

(2) 160. Jerzy Wrona. W skład Azji Południowej (subkontynentu indyjskiego) wchodzą obecnie następujące państwa: Indie, Pakistan, Bangladesz, Nepal, Bhutan, Sri Lanka i Malediwy. Subkontynent indyjski jest w znacznym stopniu odizolowany od reszty Azji przez potężne góry, zwłaszcza Himalaje, Karakorum i Hindukusz, stanowiące wyraźną barierę klimatyczną i komunikacyjną. Z wymienionymi i innymi systemami górskimi sąsiaduje rozległy pas nizin aluwialnych, które najczęściej określa się ogólną nazwą Nizina Hindustańska. Trzecią dużą jednostką fizjograficzną Azji Południowej jest rozległa Wyżyna Dekańska, rozpościerająca się na niemal całym Półwyspie Indyjskim. Przedłużeniem Dekanu jest wyspa Cejlon (Sri Lanka). Leżące u południowo-zachodnich wybrzeży Półwyspu Indyjskiego państwo Malediwy składa się z ponad tysiąca małych wysp pochodzenia koralowego. Cechą wspólną prawie całego obszaru Azji Południowej jest występowanie klimatu monsunowego. Pora deszczowa przypadająca między czerwcem a wrześniem w sposób istotny wpływa na gospodarkę rolną tego obszaru. Bardzo dobre warunki do produkcji rolnej na większości interesującego nas terytorium – wespół z innymi czynnikami – przyczyniły się do powstania tu jednej z najstarszych cywilizacji na globie ziemskim. W niniejszym opracowaniu poddano analizie wygląd i symbolikę – zwłaszcza elementów geograficznych – flag i herbów wcześniej wymienionych 7 państw Azji Południowej. Zwykle brakuje oficjalnej (zawartej w dokumentach państwowych, np. konstytucji) interpretacji symboliki detali kolorystycznych i rysunkowych poszczególnych flag i herbów. Stąd też informacje na ten temat zawarte w różnych źródłach mogą się nieco różnić, choć trzeba podkreślić, że najczęściej dotyczy to tylko detali. 2. Rys historyczno-polityczny regionu W dorzeczu Indusu już w połowie trzeciego tysiąclecia p.n.e. wykształciła się rozwinięta cywilizacja z ośrodkami miejskimi w Harappie i Mohendżo Daro (dzisiejszy Pakistan). Twórcami tej kultury były najprawdopodobniej ludy drawidyjskie, zepchnięte później na południe Półwyspu Indyjskiego przez inwazję ludów aryjskich z północnego zachodu. Około XV w. p.n.e. przybyły do Indii pastersko-rolnicze plemiona Ariów (Arjów) zajmując kolejno Pendżab, a następnie doliny Indusu i Gangesu. Najeźdźcy ci częściowo zniszczyli, a częściowo wchłonęli pewne elementy kultur tu zastanych, narzucając tubylcom swoją kulturę i religię. W wyniku walk z miejscową ludnością powstawały samodzielne państewka indoaryjskie (np. państwo Bharatów), toczące między sobą liczne wojny. W tym czasie powstała religia wedyjska i system kastowy, dzielący ludność Indii na 4 warstwy (warny): braminów (kapłani), kszatrijów (rycerze), wajśjów (rolnicy, kupcy,. K_746 160. 7/4/08 1:28:03 PM.

(3) Wygląd i geograficzna symbolika flag…. 161. rzemieślnicy) i siudrów (służący), w obrębie których występował podział na liczne kasty, związane na ogół z wykonywanym zawodem. Wykluczani z kast usuwani byli do warstwy pariasów (niedotykalnych). Stopniowo wiodącą rolę w systemie społecznym przejęli bramini, przekształcając religię wedyjską w braminizm, charakteryzujący się formalizmem rytualnym oraz umocnieniem systemu kastowego. Reakcją na ortodoksyjność braminizmu było powstanie licznych doktryn religijnych (głównie buddyzmu i dżinizmu) zwalczających system kastowy. Przeobrażenia wewnątrz braminizmu doprowadziły do powstania hinduizmu – religii dziś dominującej w Indiach. Hinduizm uprościł rytuał religijny, a system kastowy uznaje w formie mniej ortodoksyjnej. Zjednoczenie licznych państw północnoindyjskich nastąpiło za dynastii Maurjów, a rozkwit za czasów cesarza Asioki (Aśoki) w III w. p.n.e. Na początku IV w. władzę w Indiach objęła dynastia Guptów, która uzależniła także niektóre kraje południa; był to złoty okres w dziejach Indii. Od VIII w. miały miejsce częste najazdy muzułmanów. Odkrycie w 1498 r. przez Portugalczyka Vasco da Gamę drogi morskiej do Indii zapoczątkowało penetrację subkontynentu indyjskiego przez Europejczyków (w 1510 r. Portugalczycy zdobyli wyspę Goa). W 1526 r. północne Indie najechał władca Kabulu, Babur, założyciel dynastii Wielkich Mogołów. Rządziła ona północnymi i środkowymi Indiami do połowy XIX w. Następcy Babura stworzyli jedno z najsilniejszych i najbardziej rozległych państw w dziejach Indii. Okres świetności przeżywały Indie za czasów Akbara, który zjednoczył prawie cały subkontynent. Dominującą dotychczas pozycję Portugalczyków, a później również i Francuzów w handlu z Indiami, po pewnym czasie przejęli Anglicy, którzy w 1600 r. założyli brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską. Stopniowe przekształcanie Indii w bazę surowcową (wywóz bawełny, herbaty, przypraw) i rynek zbytu dla towarów brytyjskich spowodowało zanik rodzimego rzemiosła, migracje ludności z miast na wieś, obniżenie poziomu życia znacznej części społeczeństwa, dalsze rozdrobnienie gospodarstw rolnych, narzucenie angielskiej kultury. Niezadowolenie społeczne doprowadziło do wystąpienia masowych rozruchów antykolonialnych. Po stłumieniu powstania w 1858 r. władzę przejęła Korona Brytyjska, nadając Indiom status wicekrólestwa. W 1885 r. powstał Indyjski Kongres Narodowy, który przekształcił się później w masową organizację o antybrytyjskim i demokratycznym charakterze. W 1906 r. z inicjatywy władz kolonialnych powstała Liga Muzułmańska, jako przeciwstawna Kongresowi. Jednocześnie władze kolonialne przeprowadziły wiele reform oświatowych. Stolicą Indii – „perły Korony Brytyjskiej” stało się w 1911 r. Delhi. W 1914 r. na czele Indyjskiego Kongresu Narodowego stanął Mohandas Gandhi – Mahatma (w jęz. hindi – „wielki duchem”), twórca programu przebu. K_746 161. Encyklopedia geografii świata. Azja, Wiedza Powszechna, Warszawa 1995, s. 199.. 7/4/08 1:28:04 PM.

(4) 162. Jerzy Wrona. dowy społecznej i gospodarczej. W walce z Brytyjczykami propagował on metodę biernego oporu (nieposłuszeństwo administracji kolonialnej, bojkot towarów brytyjskich i uniezależnienie się gospodarcze, m.in. poprzez zakładanie własnych warsztatów rzemieślniczych). W latach 30. XX w. nasilił się (podsycany przez Brytyjczyków) konflikt między Indyjskim Kongresem Narodowym a Ligą Muzułmańską na tle oblicza przyszłych Indii. 15 sierpnia 1947 r. proklamowano – biorąc pod uwagę kryteria religijne – powstanie dwóch państw: Indii (z przewagą ludności hinduskiej) i Pakistanu (z przewagą ludności muzułmańskiej). Podział Indii przeprowadzony zbyt pośpiesznie spotęgował istniejące konflikty religijne; doprowadził do masowych migracji i licznych ofiar. Kaszmir stał się miejscem istniejącego do dziś konfliktu granicznego między Indiami a Pakistanem. Konstytucja niepodległych Indii z 1949 r. zrównała wszystkich obywateli wobec prawa (oficjalnie zniosła system kastowy) i podkreśliła świecki charakter państwa. Pakistan, powstały w 1947 r. w wyniku podziału brytyjskich Indii, składał się z Pakistanu Zachodniego i Pakistanu Wschodniego (wschodniej części krainy Bengal, leżącej na obszarze delty Gangesu i Brahmaputry). Ponieważ Pakistan Wschodni był politycznie, społecznie i ekonomicznie dyskryminowany przez władze centralne, nasilił się ruch dążący do uzyskania autonomii tej prowincji. Pomoc Indii doprowadziła do pokonania Pakistanu (Zachodniego) i proklamowania 16 grudnia 1971 r. niepodległego państwa Bangladesz. Leżący w Himalajach Nepal, głównie dzięki niedostępnemu położeniu, nie uległ cywilizacyjnym wpływom islamu ani najazdom mongolskim, jak również wyraźnej ekspansji europejskiej, choć od początków XIX w. kraj ten był w strefie wpływów Wielkiej Brytanii. Od 1846 r. Nepalem rządzili premierzy z rodu Rana, którzy sprawowali pełnię władzy w państwie, ograniczając rolę króla do pełnienia funkcji reprezentacyjnych. W 1923 r. Wielka Brytania uznała suwerenność Nepalu. Po obaleniu w 1951 r. rządów Ranów przywrócono władzę królowi, a kraj otworzył się na świat. Położony we wschodniej części Himalajów Bhutan od IX w. pozostawał pod władzą plemion tybetańskich. Od XVIII w. datuje się tu penetracja brytyjska. Począwszy od 1949 r. obroną i polityką zagraniczną Królestwa Bhutanu kierują Indie. Leżąca u południowo-wschodnich wybrzeży Indii wyspa Cejlon (od 1972 r. nosząca oficjalną nazwę państwową Sri Lanka) została w VI–V w. p.n.e. podbita przez aryjskie plemiona z Półwyspu Indyjskiego, pod wodzą Sinhali. Od II w. p.n.e. miały miejsce najazdy Tamilów, którzy opanowali północną część wyspy. RozDo końca 1947 r. do Pakistanu wyemigrowało 4,2 mln muzułmanów, a do Indii 4,3 mln hinduistów i sikhów. W walkach straciło życie 0,5 mln osób (zob. K. Dębnicki, J. Kieniewicz, Indie [w:] Encyklopedia historyczna świata, t. 10 i 11, Azja, cz. 1 i 2, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2002, s. 243). . K_746 162. 7/4/08 1:28:05 PM.

(5) Wygląd i geograficzna symbolika flag…. 163. kwit państwa syngaleskiego przypadł na II–XIII w. Na początku XVI w. wyspę zajęli Portugalczycy, potem wyparli ich Holendrzy, a w XVIII w. Anglicy, którzy przekształcili Cejlon w kolonię. Nasilenie ruchów narodowowyzwoleńczych doprowadziło do uzyskania w 1948 r. niepodległości. Stary konflikt między ludnością tamilską a ludnością syngaleską w pewnych okresach przybiera na ostrości. Archipelag Malediwów w III–I w. p.n.e. został zasiedlony przez ludność drawidyjską z Indii, a w V–VI w. przez Syngalezów z Cejlonu. W IX–XII w. pojawili się na wyspach Arabowie, którzy wprowadzili islam. Od XVI w. datuje się penetracja Portugalczyków, od XVII w. Holendrów, od XIX w. Brytyjczyków. W 1965 r. państwo uzyskało niepodległość. 3. Flagi i herby współczesnych państw Azji Południowej 3.1. Indie. Flaga Republiki Indii (przyjęta w 1947 r., o proporcjach boków 2:3) jest nieznacznie tylko zmienioną flagą z „kołem Asioki” Indyjskiego Kongresu Narodowego – partii politycznej, która kierowała ruchem narodowowyzwoleńczym. Flaga ta ma trzy poziome pasy: górny – pomarańczowy (szafranowa żółć), środkowy – biały, dolny – zielony (rys. 1). Pośrodku pasa białego umieszczono staroindyjski znak słońca, niebieski okrąg Dharma Chakra – „koło życia”, symbolizujący wieczny cykl wcieleń (transmigracji dusz). Barwa koła jest barwą nieba i morza, a 24 szprychy koła (stylizowane na łodygę z kwiatem lotosu) przedstawiają 24 godziny doby, niekończący się bieg życia, zmiany i postęp. Emblemat ten, zwany również „kołem prawa” lub „kołem Asioki”, jest ważnym symbolem indyjskiej kultury, filozofii i religii (hinduizmu i buddyzmu). Bardziej współczesna inter Przy opracowaniu tej części tekstu skorzystano także z następujących pozycji: J. Kieniewicz, Historia Indii, Ossolineum, Wrocław 2003; K.M. Pannikar, Dzieje Indii, PWN, Warszawa 1965; Przeglądowy atlas świata. Azja, cz. 1 i 2, red. R. Mydel i J. Groch, Fogra, Kraków 2000; The Cambridge Encyclopedia of India, Pakistan, Bangladesh, Sri Lanka, Nepal, Bhutan and Maledives, red. F. Robinson, Cambridge University Press, Cambridge 1989; hasło: Indie [w:] Encyklopedia, t. 6, Encyklopedia Gazety Wyborczej, Mediasant Poland, Kraków 2005.. Flaga Indyjskiego Kongresu Narodowego, zaproponowana w 1921 r. przez studenta Pinglaya Venkayya, miała 3 poziome pasy: czerwony, biały i zielony. Później Lala Hans Radż Sondhi pas biały uzupełnił rysunkiem niebieskiego kołowrotka, nawiązującym do kampanii Gandhiego nawołującej do bojkotu towarów kolonialistów brytyjskich. W sierpniu 1931 r. na fladze zmieniono barwę czerwoną na pomarańczową (szafranową). Flagi o takiej barwie używano w środkowych Indiach już w XVII w., ponadto szafran jest podstawowym kolorem flag religijnych Sikhów. W dniu 22 VII 1947 r. Zgromadzenie Narodowe postanowiło zamienić kołowrotek na „koło życia”. Taką właśnie flagę wciągnięto oficjalnie na maszt nad Czerwonym Fortem w Delhi w nocy z 14 na 15 sierpnia 1947 r., w momencie ogłoszenia niepodległości Indii.. K_746 163. 7/4/08 1:28:05 PM.

(6) Jerzy Wrona. 164. pretacja Dharma Chakra to „kołowrotek Gandhiego” symbolizujący rozwój miejscowego rzemiosła (przemysłu) włókienniczego, które – według poglądów tego duchowego i politycznego przywódcy Hindusów w walce wyzwoleńczej – miało uniezależnić Indie od tkanin i innych towarów pochodzenia brytyjskiego. Należy podkreślić, że dla obecnych, mocno zróżnicowanych – przede wszystkim etnicznie i religijnie – Indii chakra (koło) jest uniwersalnym symbolem ponadnarodowym. Pas pomarańczowy (szafranowy) flagi Indii symbolizuje hinduistów – stanowiących 81% mieszkańców kraju, a zielony – muzułmanów (12%). Poza powyższą symboliką, nawiązującą do symboliki barw flagi Indyjskiego Kongresu Narodowego sprzed powstania niepodległych Indii, spotyka się też interpretację, że barwa szafranowa oznacza odwagę i poświęcenie, zieleń – wiarę i rycerskość. Pas biały to pokój i prawda. Godłem państwowym Republiki Indii (ustalonym w 1949 r., przyjętym 26 I 1950 r., w dniu proklamowania republiki) jest – ozdobiona rzeźbami lwów – głowica (kapitel) kolumny wzniesionej w Sarnath (k. Waranasi, stan Uttar Pradesz, płn.-wsch. Indie) przez króla Asiokę (272–232 p.n.e.) – pierwszego buddyjskiego władcę północnych Indii. Kapitel (wys. ok. 3 m) z lwami – strażnikami stron świata, wyrzeźbiony jest z szarokawowego piaskowca i obecnie znajduje się w miejscowym Muzeum Archeologicznym. Stanowi najcenniejszy zabytek nie tylko tego muzeum, ale całych Indii. Uważa się, że kolumny z Sarnath były najprawdopodobniej pierwszymi indyjskimi rzeźbami monumentalnymi. Lew był już w starożytności symbolem władzy królewskiej, a w buddyzmie oznacza Buddę. Cztery lwy stojące na głowicy kolumny zwrócone są w cztery strony świata. Można objąć spojrzeniem jednocześnie tylko trzy lwy: jednego na wprost z rozwartą nieco paszczą i wspaniałą, lekko stylizowaną grzywą oraz dwa z profilu. Na bębnie, poniżej łap każdego z lwów, jest wyrzeźbione „koło nauki buddyjskiej”, które – według buddystów – w tym miejscu wprawił w ruch sam Budda. Koło to (noszące również inne nazwy, np. „koło życia”, „koło prawa”) umieszczono też – jak wcześniej wspomniano – na fladze państwowej Indii. Bęben z płaskorzeźbami galopującego konia, byka zebu oraz – niewidocznymi w herbie – lwa i słonia spoczywa na odwróconym do dołu kielichu wielopłatkowego kwiatu lotosu. . H.W. Janson, Historia sztuki, Alfa Philip Wilson, Warszawa 1993, s. 725.. T. Margul, Indie na co dzień. Z notatnika religioznawcy, Wyd. Lubelskie, Lublin 1970, s. 154–155. . Z botanicznego punktu widzenia w herbie Indii znajduje się lotos indyjski, inaczej lotos orzechodajny (Nelumbo nucifera) z rodziny grzybieniowatych. Rośnie on w płytkich stawach i rozlewiskach rzek, od Japonii, poprzez Chiny do Indii i Azji Mniejszej. Subtelne w kształcie, duże kwiaty lotosu rozwijają się tuż nad powierzchnią wody. Przyjemnie pachną, zazwyczaj są białe, różowe lub czerwone. Owoce lotosów, zwane „orzechami lotosowymi”, są dość smaczne, przypisuje się im też cudowne właściwości.. K_746 164. 7/4/08 1:28:06 PM.

(7) Wygląd i geograficzna symbolika flag…. 165. Lotos (lilia wodna) jako święty kwiat buddystów i hinduistów czczony był już w pradziejach historii Indii i Dalekiego Wschodu. Często pojawiał się w sztuce krajów Azji. Lotos symbolizuje wiele cech i rzeczy, m.in. stworzenie i czystość. Bóg Brahma wyłonił się z pępka Wisznu siedzącego na lotosie (padma), a następnie stworzył wszechświat. Na kwiecie lotosu miał się urodzić też Budda. Choć lotos wyrasta z bagien i błotnistej wody, jego kwiat jest zazwyczaj nieskazitelnie czysty. Ponieważ płatki lotosu otwierają się o świcie i zamykają o zmroku, symbolizuje on także słońce oraz cykl kolejnych narodzin. Poniżej zwykle umieszcza się dewizę herbową, starą ludową mądrość Satjameva dżajate – „Zwycięża tylko prawda”. Dewiza jest w języku sanskryckim, do zapisu którego użyto północnoindyjskiego pisma sylabicznego – dewanagari10. 3.2. Pakistan. Flaga Pakistanu (Islamskiej Republiki Pakistanu), drugiego państwa powstałego z rozpadu brytyjskich Indii, wzorowana jest na fladze Ligi Muzułmańskiej, która prowadziła intensywną działalność na rzecz niepodległości obszarów zamieszkałych przez ludność wyznającą islam. Flaga Ligi (przyjęta 30 XII 1906 r.) była zielona z białymi – półksiężycem i gwiazdą pośrodku. W dniu 11 VIII 1947 r. (na trzy dni przed ogłoszeniem niezawisłości Pakistanu) flagę Ligi Muzułmańskiej uznano za flagę państwową. Wzór flagi uzupełniono jednak o biały pionowy pas (zajmujący ¼ długości pola) umieszczony przy drzewcu. Flaga ma proporcje boków 2:3, a jej oficjalnym autorem jest Ameer-ud-din Khidwai. Biały półksiężyc i pięcioramienna biała gwiazda usytuowane pośrodku ciemnozielonego pola flagi to tradycyjne symbole islamskie. Zieleń (wywodząca się z chorągwi Mahometa) oznacza muzułmańską większość kraju (97%) i pomyślność. Półksiężyc to symbol postępu, a gwiazda – światła i wiedzy. Pas biały jest D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1990, s. 189–190. . W tej części artykułu wykorzystano – poza wyraźnie zaznaczonymi – m.in. następujące pozycje weksylologiczne i heraldyczne: A. Brožek, Lexikon vlajek a znaku zemi svĕta, Kartografie, Praha 2003; M. Constantino, The Illustrated Flag Handbook, Gramercy Books, New York 2001; K.H. Hesmer, Flaggen und Wappen der Welt, Bertelsmann Lexikon Verlag, Gütersloh 1992; Internet – strony Flags of the World, World Flag Database, Czech Vexillological Society i in.; K.A. Ivanov, Fłagi gosudarstv mira, Izdatielstvo Transport, Moskva 1971; L. Mucha, S. Valašek, Vlajky a znaky zemi svĕta, GKP, Praha 1987; C.P. Shaw, Flags, Running Press, Philadelphia 1994; N. Smith, Flagi świata, Oficyna Panda, Warszawa 1996; W. Smith, Flag Lore of All Nations, The Millbrook Press, Brookfield 2001; J. Wrona, Analiza elementów geograficznych i ich symboliki na flagach oraz w herbach państw współczesnego świata, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002; A. Znamierowski, The World Encyclopedia of Flags, Lorenz Books, London 1999; A. Znamierowski, Flagi świata. Ilustrowany przewodnik, Grupa Wyd. Bertelsmann Media, Warszawa 2002. 10. K_746 165. 7/4/08 1:28:07 PM.

(8) 166. Jerzy Wrona. oznaką pokoju – symbolizuje mniejszości religijne, głównie hinduistów, chrześcijan i buddystów, oraz potrzebę tolerancji wobec tych i innych wyznań. Czteropolowy herb Pakistanu w całości przedstawiony jest – podobnie jak flaga – wyłącznie w kolorach zielonym i białym. Kolor zielony to święty kolor islamu, w herbie oznacza rozkwit państwa, tak jak „rozkwita ta religia”. Biel uchodzi za symbol czystości. Obowiązujący dziś herb państwowy Pakistanu, zaprojektowany w 1955 r., oficjalnie przyjęty został 23 III 1956 r. w momencie proklamowania Muzułmańskiej Republiki Pakistanu (wcześniej – w latach 1947–1956 – kraj ten miał status dominium brytyjskiego). Tarczę herbową otacza wieniec z jaśminów – narodowych kwiatów Pakistanu11. Pod tarczą, na zielonej wstędze, widnieje biały napis w języku urdu Iman, Itehad, Nazm – „Wiara, Jedność, Dyscyplina”. Herb wieńczy zielony półksiężyc i gwiazda – symbole religijne muzułmanów. Tu są one – inaczej niż na fladze – zielone i odwrócone w kierunku północno-zachodnim. Tarcza herbowa podzielona jest na cztery – zielone i białe (srebrne) – pola. Lewa i prawa strona tarczy symbolizują dwie części Pakistanu (Zachodni i Wschodni), z których składał się on po uzyskaniu niepodległości w 1947 r. W polach z prawej (heraldycznie) strony występują bawełna i snop pszenicy, typowe rośliny uprawiane w Pakistanie Zachodnim. Z lewej strony tarczy są herbata i juta, charakterystyczne rośliny Pakistanu Wschodniego. Nawet po odłączeniu się w 1971 r. Pakistanu Wschodniego i powstaniu Bangladeszu, pozostawiono dotychczasowy rysunek herbu państwowego. 3.3. Bangladesz. Flaga Bangladeszu (ustanowiona 13 I 1972 r., o proporcjach 3:5) posiada czerwony okrąg – przesunięty bliżej drzewca – symbolizujący krew przelaną w walce o wolność. Jest to też symbol wschodzącego słońca niepodległości po „ciemnej nocy” zależności kolonialnej. Zielone pole flagi Bangladeszu, podobnie jak na flagach innych państw, przypomina o przynależności do krajów muzułmańskich. Wyznawcy tej religii (odłamu sunnickiego) stanowią tu 83% ludności. Ponadto zieleń flagi bangladeskiej symbolizuje młodość, żywotność i pomyślność kraju.. Jaśmin (czambeli) został oficjalnie uznany za narodowy kwiat Pakistanu w 1947 r. Opiewany – szczególnie dawniej – przez poetów jako symbol czystości i delikatnego piękna, był ulubionym krzewem władców mogolskich. Jaśmin, dokładnie jaśmin właściwy lub lekarski (Jasminum officinale), należy do rodziny oliwkowatych. Posiada pierzaste liście i białe lub kremowe kwiaty o przyjemnym aromacie. 11. K_746 166. 7/4/08 1:28:08 PM.

(9) Wygląd i geograficzna symbolika flag…. 167. Kolor zielony to nawiązanie także do urodzajności ziemi i bujnej roślinności Bangladeszu12. Herb Bangladeszu (z 1972 r.) jest kolisty, w kolorze złota i ochry (odcienia złota). Barwa herbu symbolizuje „złoty Bengal” (obecny Bangladesz to dawny Bengal Wschodni). W centralnym punkcie herbu znajduje się stylizowana lilia wodna13 (Nymphaea stellata) – narodowy kwiat kraju (zwany w języku bengali shapla), wyłaniający się spoza pięciu falistych linii. Symbolizują one bogactwo wód kraju, charakteryzującego się bardzo gęstą siecią rzeczną, przede wszystkim jednak oznaczają Ganges i Brahmaputrę. Rzeki odgrywają ważną rolę w życiu Bangladeszu – stanowią główne źródło wody dla rolnictwa, ponadto (wraz z kanałami) są podstawowymi arteriami komunikacyjnymi. Po bokach herbu znajdują się dwa kłosy ryżu, którego uprawa odgrywa bardzo ważną rolę w wyżywieniu, tego liczącego ok. 150 mln ludności kraju. Powyżej przedstawiono cztery pięcioramienne gwiazdy utożsamiające cele państwa i jego polityki: duch narodowy, demokrację, islamski socjalizm, wierność islamowi. Herb wieńczą listki juty – jednej z najważniejszych w świecie roślin włóknodajnych i podstawowej dla Bangladeszu kultury eksportowej14. 12 Bangladesz, wkrótce po uzyskaniu niepodległości, w latach 1971–1972 posługiwał się flagą (zaprojektowaną przez studenta Serajula Alama), na której widniała żółta sylwetka kraju w okręgu umieszczonym pośrodku zielonego pola. Barwa mapy na fladze Bangladeszu nawiązywała do słów narodowego hymnu „Mój złoty Bengal”, którego autorem jest Rabindranath Tagore (R. Thakur) – indyjski poeta i pisarz tworzący w języku bengalskim, laureat literackiej Nagrody Nobla w 1913 r. Po raz pierwszy flaga ta zawisła na uniwersytecie w Dhace 3 III 1971 r., po raz kolejny 26 III 1971 r. podczas proklamowania niepodległości Bangladeszu, co spowodowało zbrojną interwencję Pakistanu. Po kapitulacji pakistańskich wojsk rządowych podczas wojny Indii z Pakistanem, co stało się 16 XII 1971 r., omawiana flaga wywieszana już była oficjalnie. W połowie stycznia 1972 r. ze względów praktycznych uproszczono wzór flagi, eliminując rysunek „złotego Bengalu” z czerwonego koła. Powodem zrezygnowania z mapy były trudności z rysowaniem dość skomplikowanego konturu państwa oraz wątpliwości co do wyglądu flagi z obydwu jej stron. Niektórym mapa nasuwała też złe wspomnienia z (ich zdaniem niesprawiedliwego) podziału Bengalu w 1947 r. pomiędzy Indie i Pakistan.. 13 Lilie wodne, inaczej grzybienie białe lub nenufary, poza Azją Południową rosną dziko też niemal w całej Europie i na Bliskim Wschodzie. Duże i efektowne, białe, pojedyncze kwiaty są ozdobą zbiorników wodnych i powoli płynących cieków.. 14 Szczególnie silna koncentracja upraw juty – rośliny klimatu gorącego i wilgotnego, występuje w delcie Gangesu i Brahmaputry, w Bangladeszu i Indiach (Bengalia Zachodnia). Zbiory juty w Bangladeszu – podstawowego bogactwa tego kraju, stanowią 1/3 zbiorów ogólnoświatowych. Uprawia się tu jutę torebkową, in. białą (Corchorus capsularis) i jutę warzywną, inaczej dłogoowockową (Corchorus olitorius), która – poza włóknem – wykorzystywana jest jako jarzyna. Włókno juty, charakteryzujące się przede wszystkim tym, że trudno nasiąka wodą, toteż służy m.in. do wyrobu worków przeznaczonych do transportu towarów wymagających ochrony przed wilgocią. Z włókna jutowego wyrabia się ponadto płótno żaglowe, tkaniny tapicerskie, sznury, liny, dywany; używane jest również do izolacji wodoodpornej, np. do owijania podmorskich kabli telegraficznych.. K_746 167. 7/4/08 1:28:09 PM.

(10) 168. Jerzy Wrona. 3.4. Nepal Flaga Nepalu (przyjęta 16 XII 1962 r.) jako jedyna15 flaga narodowa we współczesnym świecie nie ma kształtu prostokąta czy kwadratu (rys. 2). Spiczasta forma flagi oddaje wysokogórski charakter tego himalajskiego królestwa. W swej podstawowej formie flaga przypomina wcześniejsze flagi królestw Hindu, położonych na południe od Nepalu, a dziś należących do Indii. Stosunek wysokości do największej długości flagi wynosi 4:316. Flaga Nepalu powstała przed około stu laty, kiedy to w charakterystyczny sposób złączono dwa (czerwone w niebieskiej obwódce) proporce o kształcie trójkątnym w jedną płachtę flagi. Dwa zasadnicze rogi flagi symbolizują – jak się najczęściej uważa – „niebotyczne” wierzchołki górskie Himalajów17 oraz dwie religie kraju – hinduizm (90% ludności) i buddyzm (5%). W 1962 r. zmodyfikowano flagę Nepalu, usuwając twarze z przedstawionych na niej rysunków księżyca i słońca. Liczbę promieni słońca ustalono na dwanaście, a liczbę widocznych zębów księżyca na osiem. Słońce i księżyc symbolizują bieg czasu i wyrażają życzenie, aby Nepal istniał tak długo, jak te ciała niebieskie. Widniejący w górnej części flagi księżyc (półksiężyc) symbolizuje – jak uważano, zwłaszcza dawniej – króla, który jest duchowną i świecką głową państwa. Słońce reprezentuje ród Rana, którego członkowie dziedzicznie (do 1951 r.) pełnili funkcję premiera. Kolory flagi – czerwony (karminowy) i niebieski (granatowy) uznawane są za narodowe18. Często spotyka się je w sztuce kraju, zarówno religijnej, jak i świeckiej. Nepal ma nietypowy (m.in. bez tarczy herbowej) herb państwowy. Przedstawia on realistycznie krajobraz u stóp Himalajów. Na tle schematycznego rysunku wierzchołków górskich widać ukwieconą dolinę rzeczną, co oznacza, że królestwo to rozciąga się od żyznych nizin na południu, po pokryte wiecznymi śniegami i lodami szczyty Himalajów na północy. W bliskości gór ulokowano w herbie sylwetkę świątyni w Pashupatinath położoną nad świętą rzeką Bagmati. Jest to jeden z głównych ośrodków hinduizmu, najważniejsze w Nepalu miejsce kultu boga Sziwy. Rysunek świątyni nawiązuje też do faktu, że Nepal to przede wszyst15 W latach 1896–1897 flaga narodowa Etiopii składała się z trzech wydłużonych, trójkątnych proporców: zielonego, żółtego i czerwonego.. M.J. O’Malley, International Patterns in Vexillology: A Statistical Analysis of Flags, „The Flag Bulletin”1980, nr 3–5, s. 235. 16. 17 Na terytorium Nepalu znajduje się 8 ośmiotysięczników, z najwyższym szczytem świata – Czomolungmą (Mount Everestem) na czele.. 18 Czerwień flagi nepalskiej wywodzi się z kolorystyki rododendronów – narodowych drzew kraju. Kolor niebieski według niektórych źródeł oznacza śniegi himalajskie, według innych – pokój.. K_746 168. 7/4/08 1:28:09 PM.

(11) Wygląd i geograficzna symbolika flag…. 169. kim kraj religii i kultury hinduistycznej. Nad rzeką znajduje się biała krowa oraz olśniak himalajski z rodziny bażantów – narodowy ptak Nepalu19. Otaczają je czerwone rododendrony20, uznawane za narodowe kwiaty kraju. Po obu stronach herbu stoją Gurkhowie21, jeden w mundurze wojskowym współczesnym, drugi – w historycznym. Poniżej nich rozłożona jest czerwona wstęga z mottem (w języku sanskryckim): „Matka i kraj rodzinny są więcej warte niż królestwo niebieskie”. Słońce i księżyc (z rysunkiem twarzy) symbolizują trwałość wszechświata i państwa. Uważa się, że jak długo będą istnieć słońce i księżyc, tak długo Nepal pozostanie niepodległym królestwem hinduistycznym. U góry herbu, pod oryginalną koroną królewską, są ślady stóp ludzkich22, flagi nepalskie i dwa skrzyżowane noże kukri. Noże te, przeznaczone do rzucania, były charakterystyczną bronią Gurkhów służących w brytyjskiej armii kolonialnej23. 3.5. Bhutan Obecny wzór flagi Królestwa Bhutanu (o proporcjach boków 2:3) pochodzi z 1969 r., kiedy to zmodyfikowano kształt smoka i jego ułożenie oraz zmieniono barwę kasztanową na żółto-pomarańczową. Pole flagi podzielone jest ukośnie na dwa trójkąty. Trójkąt żółto-pomarańczowy (szafranowy) – usytuowany przy 19 Olśniak himalajski (Lophophorus impejanus) zamieszkuje górskie lasy i trawiaste stoki Himalajów, na wysokości ok. 2600–5000 m n.p.m. Samiec olśniaka jest kolorowo ubarwiony, samica jest brązowa.. 20 Rododendron, inaczej różanecznik (Rhododendron), należy do rodziny wrzosowatych. Posiada wiele gatunków, występujących m.in. w górskich rejonach pogranicza Indii, Nepalu i Tybetu. Symbolem narodowym Nepalu jest Rhododendron arboreum (lokalnie nazywany Lali Guras), o czerwonych, dużych i niezwykle pięknych kwiatach. Drzewo to może osiągać nawet 18 m wysokości. Widok i zapach kwitnących wiosną lasów rododendronowych (występujących na wysokości 2600–3700 m n.p.m.) wywiera niezapomniane wrażenie.. 21 Gurkhowie to wojowniczy lud osiadły w środkowym Nepalu, wyznający hinduizm. Tą nazwą określa się też ogólnie górali nepalskich służących ochotniczo, głównie w armii brytyjskiej, w okresie kolonialnym, jak również obecnie. Gurkhowie-żołnierze cenieni są za nienaganną, lojalną służbę. Na polu bitwy cechuje ich bezwzględność, wyjątkowa odwaga, legendarne już poświęcenie, pogarda dla śmierci.. Z punktu widzenia heraldyki europejskiej umieszczenie odcisków gołych stóp ludzkich pod koroną królewską jest szokujące. Ich symbolika też jest enigmatyczna. Niektóre źródła podają, że są to stopy boga Wisznu, inne że to prawdopodobnie ślady yeti – „człowieka śniegu”, który rozsławił w świecie ten himalajski kraj (zob. W.W. Pochlebkin, Mieżdunarodnaja simbolika i emblematika, Mieżdunarodnyje Otnoszenija, Moskva 1989, s. 260). 22. 23 Już po napisaniu artykułu, po politycznych przemianach w Nepalu (król pozostał tylko jako formalna głowa państwa) zmieniono herb. Decyzję podjęto 14 grudnia 2006 r., a postanowienie weszło w życie 30 grudnia tegoż roku.. K_746 169. 7/4/08 1:28:10 PM.

(12) 170. Jerzy Wrona. drzewcu flagi – symbolizuje autorytet króla i jego rolę przy rozstrzyganiu spraw świeckich i religijnych, pomarańczowo-czerwony zaś duchową moc lamów i buddyzmu. Buddyzm w odmianie lamajskiej jest państwową religią Bhutanu; wyznaje go 70% społeczeństwa. Pośrodku pola flagi umieszczono białego (symbol niewinności i uczciwości), o czarnych konturach, bezskrzydłego smoka24. Przypomina on, że w języku dzongkha (dialekcie tybetańsko-assamskim) Bhutan nazywany jest Druk Yul, co oznacza „Kraj Smoka” (inaczej „Ziemia Grzmiącego Smoka”). Tubylcy wierzą, że rozlegające się w górach (podczas burz) potężne grzmoty to pomruki srogich bóstw chroniących Bhutan. Smok trzyma, we wszystkich swoich czterech łapach, „smocze piłki” („jajka”). Według filozofii buddyjskiej i taoistycznej są to „perły doskonałości” („perły spełnienia wszystkich życzeń”), symbol wiedzy (mądrości), uniwersalności (doskonałości), bogactwa, wszechświata25. Herb Królestwa Bhutanu (pochodzący z 1980 r.) ma kształt kolisty. Umieszczono w nim – tak jak w herbie hinduskim – kwiat lotosu, który tu jest przede wszystkim symbolem czystości i pokoju. Herb jest pełen odniesień (nie we wszystkich szczegółach precyzyjnych) do symboliki buddyzmu i hinduizmu. Dwa smoki w wewnętrznym okręgu przypominają legendarne pochodzenie Bhutanu – „Kraju Smoka” i reprezentują mężczyzn oraz kobiety. Pośrodku herbu znajduje się krzyż – atrybut władzy lamów stworzony przez podwójne „diamentowe błyskawice” oznaczające harmonię między władzą świecką i religijną. Herb dopełnia klejnot symbolizujący suwerenność. 3.6. Sri Lanka Głównym elementem flagi – o rozmiarach 1: 2 lub 5: 9 – Sri Lanki (Cejlonu) jest złoty (żółty) lew dzierżący w łapie miecz. Symbolika lwa i całej flagi (z detalami w obecnym wyglądzie przyjętej 7 IX 1978 r.) jest dość złożona i nawiązuje do wielu cech państwa, buddyzmu i mniejszości religijnych. Lew jest dawnym symbolem Cejlonu („Wyspy Lwa” – w języku syngaleskim Sinhala dvipa) i wieSmok jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych potworów mitycznych, spotykanych w legendach narodów różnych regionów świata. Jego symbolika jest wyraźnie niejednoznaczna. Smok reprezentuje bądź niebiańską sprawczą siłę twórczą, bądź też – z nakazu sił zła – niszczy ziemię i ludzi, ziejąc z pyska ogniem. Dwoistość natury smoka to dobroczynne słoneczne niebo i użyźniające ziemię spokojne deszcze z jednej strony, bądź zgubne burze z błyskawicami i grzmotami oraz katastrofalne powodzie z drugiej strony. Na Wschodzie – w Chinach i krajach sąsiednich – smok związany jest z mocami nieba. Jest to poczciwy, choć zmienny w nastrojach, przedstawiciel dobroczynnych sił przyrody, sprzymierzeniec człowieka, opiekun ziemi-rodzicielki. Na Zachodzie smok postrzegany jest zwykle jako złowieszczy reprezentant świata zła. 24. J.C. Cooper, Zwierzęta symboliczne i mityczne, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1998, s. 255. 25. K_746 170. 7/4/08 1:28:11 PM.

(13) Wygląd i geograficzna symbolika flag…. 171. rzących w Buddę Syngalezów, którzy stanowią 70% mieszkańców kraju. Miecz w łapie lwa symbolizuje suwerenność państwową. Jego rękojeść oznacza cztery żywioły: powietrze, ogień, wodę i ziemię, lwia grzywa – to pobożność, mądrość i medytacja, broda lwa – czystość języka. W rogach kasztanowo-brązowego pola z wizerunkiem lwa umieszczono cztery (dawniej stylizowane, od 1978 r. przedstawiane realistycznie) liście drzewa zwanego bo – „świętego” drzewa hinduistów i buddystów26. Ojczyzną jego są Indie, a polską botaniczną nazwą figa świątnicowa (Ficus religiosa)27. Cztery liście symbolizują cztery cnoty buddyzmu – miłość, współczucie, litość i spokój. Z lewej strony flagi znajdują się (dodane w 1951 r.) dwa pionowe pasy (prostokąty): zielony i pomarańczowy, reprezentujące mniejszości religijno-etniczne. Kolor zielony symbolizuje muzułmańskich Maurów (7% mieszkańców), pomarańczowy – Tamilów, wyznających głównie hinduizm (18%). Żółta obwódka flagi symbolizuje inne narody – głównie Malajów i Europejczyków oraz Weddów, dziś już bardzo nieliczną ludność pierwotną wyspy. Herb Sri Lanki pochodzi z 1972 r., kiedy to dawny Cejlon zmienił nazwę na obecną i stał się republiką. Opiera się jednak na wzorze z 1953 r., gdzie głównym motywem herbu był złoty lew syngaleski (identyczny wizerunek lwa widnieje też na fladze państwowej). Lew znajduje się w centralnym miejscu herbu, w okręgu o jasnoczerwonym tle. Ten obraz lwa pochodzi ze sztandarów z okresu królestwa Kandy28. Okrąg z lwem otoczony jest wieńcem z płatków kwiatowych lotosu oraz wieńcem z kłosów ryżowych. W górnej części herbu jest buddyjskie „koło prawa” Dharma Chakra z ośmioma szprychami29. Emblemat spoczywa na dzbanie (misce) ryżu zwanym punkalasa, ozdobionym dwoma kłosami ryżowymi, co wyraża dobrobyt i szczęście. Obok znajdują się uczłowieczone rysunki słońca 26 W latach 1948–1972 na fladze Cejlonu (w rogach pola z lwem) zamiast liści bo widniały stylizowane szczyty wież dagob – świątyń buddyjskich. Stały się one przedmiotem krytyki; detale te porównywano do nóg stołu (zob. J. Hubka, Vlajky a znaky Šri Lanky, „Vexilolog” 2005, nr 16, s. 2–4).. Hindusi wierzą, że pod koroną tego drzewa urodził się bóg Wisznu, a wyznawcy buddyzmu, że właśnie pod nim rozmyślał przez 6 lat Gautanama Budda, zanim dostąpił oświecenia. Pragnący potomstwa Hindusi, mężczyźni i kobiety, okrążają to drzewo 108 razy, powtarzając przy tym specjalne modlitwy. Drzewo bo często sadzi się przed domami, co ma zapewnić szczęście i dobrobyt mieszkańcom (zob. Słownik botaniczny, red. A. i J. Szweykowscy, WP, Warszawa 1993, s. 155). 27. 28 Lew jest symbolem Cejlonu od czasu (VI–V w. p.n.e.), kiedy to wyspę podbiły aryjskie plemiona z Półwyspu Indyjskiego pod wodzą Sinhali i utworzyły państwo syngaleskie. W XIII w., w wyniku najazdów Tamilów i Malajów, nastąpił jego rozpad na kilka księstw feudalnych. Dynastia syngaleska zachowała władzę (do 1815 r.) w królestwie Kandy (środkowy Cejlon).. Reprezentuje ono nauczanie Buddy, a jego osiem szprych jest symbolem ośmiu szlachetnych ścieżek prowadzących do oświecenia. 29. K_746 171. 7/4/08 1:28:12 PM.

(14) Jerzy Wrona. 172. i księżyca – symboli pragnień życia wiecznego. Cały rysunek herbu otacza wąska niebieska obwódka. 3.7. Malediwy Pole flagi Malediwów (ustanowionej 26 VII 1965 r. w dniu uzyskania niepodległości, o proporcjach boków 2: 3) jest zielone, z szerokim czerwonym skrajem. Pośrodku flagi, na zielonym prostokącie znajduje się półksiężyc, tak jak w innych przypadkach, reprezentujący islam. Republika Malediwów jest państwem jednowyznaniowym, islam sunnicki wyznaje 100% ludności. Zieleń flagi oznacza pokój i powodzenie, a czerwień krew przelaną w walce o niepodległość. Dominującym elementem herbu Malediwów jest sylwetka palmy kokosowej, z charakterystycznym zielonym pióropuszem pierzastych liści. Kopra, będąca suszonym miąższem orzechów kokosowych, jest najważniejszym produktem rolnictwa Malediwów, jak i innych – leżących w podobnych strefach klimatycznych – krajów wyspiarskich lub posiadających długą linię brzegową30. Herb państwowy Malediwów uzupełniają dwie flagi narodowe oraz półksiężyc i czarno-biała gwiazda – symbole islamu. W dolnej części herbu znajduje się wstęga z napisem w języku divelhi (malediwskim): „Al-Daulat al Mahldibiah” – Państwo tysiąca wysp31. W skład archipelagu, na którym leżą Malediwy, wchodzi ok. 1300 małych wysp (z tego tylko 200 jest zamieszkałych), zgrupowanych w 26 atoli koralowych. 4. Podsumowanie Przeprowadzona analiza wyglądu i symboliki flag oraz herbów współczesnych krajów Azji Południowej pokazuje, że dość licznie spotyka się tu elementy geograficzne. Przede wszystkim w obydwu podstawowych znakach państwowych są odniesienia do najważniejszych religii regionu – hinduizmu, buddyzmu i islamu. Warto podkreślić, że na flagach mocno zróżnicowanych etnicznie i religijnie 30 Palma kokosowa, inaczej kokos właściwy (Cocos nucifera), jest uprawiana lub rośnie dziko na wybrzeżach morskich krajów tropikalnych (lubi wilgotne morskie powietrze nasycone solą) leżących głównie w rejonie Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. Jest to jedna z najużyteczniejszych roślin świata. Świeży miąższ orzechów kokosowych jest spożywany na surowo, włókna ze skorupy orzecha są używane do wyrobu lin i mat, liście służą do produkcji koszy i krycia dachów, drewno pnia ma zastosowanie w budownictwie i meblarstwie. Najważniejsze znaczenie dla tubylców i w handlu międzynarodowym ma jednak kopra, z której wyciskany jest olej kokosowy, będący wyjątkowo wartościowym tłuszczem roślinnym. 31. K_746 172. D. Visser, Flaggen, Wappen, Hymnen, Battenberg, Augsburg 1994, s. 235.. 7/4/08 1:28:12 PM.

(15) Wygląd i geograficzna symbolika flag…. 173. Indii i Sri Lanki występują elementy symbolizujące nie tylko główną, ale i inne ważniejsze religie kraju. Flagi i herby niektórych państw subkontynentu indyjskiego zawierają rośliny – symbole religijne, np. lotos (Indie, Sri Lanka, Bhutan), lilię wodną (Bangladesz), liście drzewa bo (Sri Lanka). W „pejzażowym” herbie Nepalu znalazł się czerwony rododendron – narodowe drzewo kraju oraz olśniak himalajski – narodowy ptak. W herbach niektórych państw umieszczono rośliny uprawne, bardzo ważne dla wyżywienia mieszkańców i odgrywające dużą rolę w eksporcie: ryż (Bangladesz, Sri Lanka), juta (Bangladesz, Pakistan), palma kokosowa (Malediwy), pszenica, bawełna i herbata (Pakistan). Należy też podkreślić niezwykły kształt flagi Nepalu nawiązującej symbolicznie do najwyższych szczytów himalajskich. Literatura ABC Świat. Azja II, red. W. Maik, Wyd. Kurpisz, Poznań 1999. Brožek A., Lexikon vlajek a znaku zemi svĕta, Kartografie, Praha 2003. The Cambridge Encyclopedia of India, Pakistan, Bangladesh, Sri Lanka, Nepal, Bhutan and Maldives, red. F. Robinson, Cambridge University Press, Cambridge 1989. Constantino M., The Illustrated Flag Handbook, Gramercy Books, New York 2001. Cooper J.C., Zwierzęta symboliczne i mityczne, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1998. Dębnicki K., Kieniewicz J., Indie [w:] Encyklopedia historyczna świata, t. 10 i 11, Azja, cz. 1 i 2, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2002. Encyklopedia geografii świata. Azja, Wiedza Powszechna, Warszawa 1995. Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1990. Hesmer K.H., Flaggen und Wappen der Welt, Bertelsmann Lexikon Verlag, Gütersloh 1992. Hubka J., Vlajky a znaky Šri Lanky, „Vexilolog” 2005, nr 16. Ivanov K.A., Fłagi gosudarstv mira, Izdatielstvo Transport, Moskva 1971. Janson H.W., Historia sztuki, Alfa Philip Wilson, Warszawa 1993. Kieniewicz J., Historia Indii, Ossolineum, Wrocław 2003. Margul T., Indie na co dzień. Z notatnika religioznawcy, Wyd. Lubelskie, Lublin 1970. Maryański A., Geografia ekonomiczna Azji Południowej, PWE, Warszawa 1987. Mucha L., Valašek S., Vlajky a znaky zemi svĕta, GKP, Praha 1987. O’Malley M.J., International Patterns in Vexillology: A Statistical Analysis of Flags, „The Flag Bulletin” 1980, nr 3–5. Pannikar K.M., Dzieje Indii, PWN, Warszawa 1965. Pochlebkin W.W., Mieżdunarodnaja simbolika i emblematika, Mieżdunarodnyje Otnoszenija, Moskva 1989. Przeglądowy atlas świata. Azja, cz. 1 i 2, red. R. Mydel i J. Groch, Fogra, Kraków 2000. Shaw C.P., Flags, Running Press, Philadelphia 1994. Słownik botaniczny, red. A. i J. Szweykowscy, WP, Warszawa 1993. Smith N., Flagi świata, Oficyna Panda, Warszawa 1996. Smith W., Flag Lore of All Nations, The Millbrook Press, Brookfield 2001. Visser D., Flaggen, Wappen, Hymnen, Battenberg, Augsburg 1994.. K_746 173. 7/4/08 1:28:13 PM.

(16) 174. Jerzy Wrona. Wrona J., Analiza elementów geograficznych i ich symboliki na flagach oraz w herbach państw współczesnego świata, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2002. Znamierowski A., Flagi świata. Ilustrowany przewodnik, Grupa Wyd. Bertelsmann Media, Warszawa 2002. Znamierowski A., The World Encyclopedia of Flags, Lorenz Books, London 1999. Appearance and Geographical Symbolism of the Flags and Coats-of-arms of Contemporary South Asian Countries In this article, the author analyses the appearance and symbolism (particularly geographical elements) of the flags and coat-of-arms of contemporary South Asian countries: India, Pakistan, Bangladesh, Nepal, Bhutan, Sri Lanka, and the Maldives. The flags and coats-of-arms of the countries in the region have many geographical elements. They refer, among others, to the major religions of South Asia: Hinduism, Buddhism and Islam. Some coats-of-arms include the plants that are very important to feeding the population and for export (e.g., rice in Bangladesh and Sri Lanka, jute in Bangladesh and Pakistan, and the coconut palm in the Maldives). The unusual shape of the Nepalese flag symbolises the highest Himalayan peaks.. K_746 174. 7/4/08 1:28:14 PM.

(17)