Studia geologiczne w Pary¿u
w dziewiêtnastowiecznym emigracyjnym poradniku dla m³odzie¿y polskiej
Piotr Daszkiewicz
1, Rados³aw Tarkowski
2Geological studies in Paris in the 19th-century student book for young Polish emigrants. Prz. Geol., 59: 622–624.
A b s t r a c t. In 1860 a guide to scientific studies in Paris to youth was published through the efforts of Polish emigrants in France. This book was written by the students of the Polish School in Paris. The article analyzes information about the subjects in the undergraduate and the teaching of geology at the university, National Museum of Natural History and engineering schools, principally École des Mines. The interest of this guide is not limited therefore to the history of Polish-French scientific relations. Many Polish geologists and engineers working in South America, including Ernest Malinowski (1818–1899), Ignacy Domeyko (1802–1889), Edward Habich, Aleksander Babinski (1823–1899), W³adys³aw Folkierski (1841–1904), have been trained in Paris. The edition of this book is also valuable evidence of a rich scientific activity of the Polish political emigration in France.
Keywords: geological study, Paris, nineteenth century, polish emigration
Pary¿ by³ w XIX wieku jednym z najwa¿niejszych oœrodków kszta³cenia Polaków, tak¿e w zakresie geologii. Stolica Francji przyci¹ga³a wysokim poziomem nauczania i bardzo zró¿nicowan¹ ofert¹ programów wy¿szych uczelni studentów nauk przyrodniczych z ca³ej Europy, Ameryki Pó³nocnej i Po³udniowej. Bezp³atnoœæ czêœci szkó³ wy¿-szych i stosunkowo niewysokie czesne innych, po³¹czone z rozbudowanym systemem stypendialnym, sprzyja³y nieza-mo¿nym przybyszom pragn¹cym w³aœnie w Pary¿u studio-waæ geologiê. W przypadku Polaków niew¹tpliwie wa¿n¹ rolê odgrywa³y dodatkowo dwa czynniki, w tym bardzo ograniczony charakter wykszta³cenia, które mogli uzyskaæ w swojej ojczyŸnie, lub niemo¿liwoœæ jego zdobycia, bêd¹ce rezultatem antypolskiej polityki zaborców. Ponadto przez ca³y XIX wiek dzia³a³y w Pary¿u rozbudowane oœrodki polskiej emigracji, bardzo aktywnie wspieraj¹ce zarówno zdobywanie wykszta³cenia, jak iaktywnoœæ naukow¹. Pod tym wzglêdem dzialalnoœæ polskiej emigracji we Francji nie ma odpowiednika w historii nauki w skali ca³ego kon-tynentu (Daszkiewicz, 2011).
Przewodnik naukowy w Pary¿u dla m³odzie¿y polskiéj
W 1860 roku w Pary¿u ukaza³ siê wydany po polsku nak³adem Biblioteki Polskiej Przewodnik naukowy w Pary¿u dla m³odzie¿y polskiéj u³o¿ony przez uczniów Szko³y Wy¿-széj Polskiéj (Anonim, 1860). Warto zauwa¿yæ, ¿e choæ kszta³cenie dzieci emigrantów popowstaniowych stano-wi³o niew¹tpliwie wa¿ny problem dla diaspory polskiej we Francji, to przewodnik adresowany by³ g³ównie do m³o-dzie¿y z kraju: Wistocie, wielu teraz przybywa m³odych rodaków do Pary¿a w chêci kszta³cenia siê i korzystania z ogromnych naukowych zasobów, nagromadzonych w sto-licy Francyi, rzecby mo¿na w stosto-licy œwiata. Ale w³aœnie mnogoœæ tych zak³adów, a zw³aszcza ich natura, utrudnia
rozpoznanie siê i wybór miêdzy niémi: ró¿nica bowiem miêdzy instrukcy¹ publiczn¹ we Francyi a systemem, który w niejednéj czêœci naszego kraju znajduje swe zastosowa-nie, jest wielka i nie odrazu w swych szczegó³ach daje siê obj¹æ (Anonim, 1860).
Od momentu przybycia Wielkiej Emigracji do Francji do wydania Przewodnika up³ynê³o nieomal trzydzieœci lat. Utrzymywanie kontaktu z krajem, jak równie¿ przygoto-wanie przysz³ych kadr wolnej Polski stanowi³y wa¿n¹ czêœæ dzia³alnoœci polskiej emigracji. Wydanie Przewod-nika wpisywa³o siê w³aœnie w tê czêœæ polskiej polityki na wygnaniu. Jest to tak¿e interesuj¹ce œwiadectwo samo-organizacji i samopomocy m³odych Polaków we Francji: Uczniowie Szko³y Wy¿széj Polskiéj, do ró¿nych zak³adów naukowych w Pary¿u uczêszczaj¹cy, s¹dziliœmy, ¿e dogo-dzimy potrzebie wielu rodaków, szczególnie m³odych kole-gów, jeœli w krótkim przegl¹dzie skreœlimy wszystkie te instytucye, z których m³odzie¿ polska korzystaæ tu mo¿e. Ka¿dy zak³ad opisany zosta³ przez jednego z tych, co w nim siê ucz¹ lub uczyli; przyczém zasiêgano tak¿e rady star-szych i doœwiadczeñstar-szych (Anonim, 1860).
Przewodnik jest interesuj¹cym Ÿród³em wiedzy na temat studiów geologicznych dostêpnych dla Polaków w dzie-wiêtnastowiecznej Francji. Jest to publikacja nieuwzglêd-niona po dzieñ dzisiejszy w pracach historyków nauk przyrodniczych.
Geologia na francuskiej maturze (baccalauréat)
Francuska matura w swojej nowoczesnej formie zosta³a utworzona w czasach napoleoñskich (dekretem z 17 marca 1808 roku). Po dzieñ dzisiejszy (inaczej ni¿ w polskim sys-temie edukacyjnym) we Francji matura traktowana jest jako pierwszy stopieñ studiów uniwersyteckich. Zdanie tego egzaminu by³o (i jest) jednoznaczne z mo¿liwoœci¹
622
Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 9, 2011
P. Daszkiewicz R. Tarkowski
ARTYKU£Y INFORMACYJNE
1
Service du Patrimoine Naturel, Muséum national d'Histoire naturelle, 57, Rue Cuvier-CP 41, Paris 75007; piotrdas@mnhn.fr.
2
kontynuowania studiów uniwersyteckich. Jedynie tzw. Gran-des Écoles3(niektóre szko³y techniczne, rolnicze, leœne, administracyjne i handlowe) wymaga³y (i wymagaj¹) dwu-letnich kursów przygotowawczych i zdawania egzaminu wstêpnego. Pocz¹wszy od 1821 roku pytania z geologii i mineralogii stanowi³y integraln¹ czêœæ egzaminu matural-nego (Hulin, 1998), chocia¿ zarówno zakres nauczania, jak i pytañ egzaminacyjnych z tego przedmiotu by³ pocz¹t-kowo bardzo skromny (Gohau, 1974).W drugiej po³owie XIX wieku (zgodnie z dekretem z 10 kwietnia 1852 roku) matura z dziedziny nauk œcis³ych (oprócz niej istnia³a matura o profilu humanistycznym i prawnym) sk³ada³a siê z dwu-czêœciowego egzaminu pisemnego (wypracowanie w jêzy-ku ³aciñskim i egzamin z matematyki i fizyki) i egzaminu ustnego z ca³oœci materia³u nauczanego w liceum (francu-ski, ³acina, niemiecki lub angiel(francu-ski, logika, historia i geo-grafia, matematyka czysta i stosowana, nauki fizyczne i historia naturalna).
W ogólnym opisie francuskiej matury w Przewodniku przedstawiono przyk³adowe zestawy pytañ bakalarskich. Pytania z zakresu geologii wchodzi³y w sk³ad zestawów z dziedziny zarówno historii naturalnej (czyli nauk przyrod-niczych), jak i nauk fizycznych. Przyk³ady pytañ matural-nych z geologii (zwa¿ywszy na to, ¿e Przewodnik wydano w roku 1860, s¹ to zestawy z lat 1858–1859):
Pytania z geologii w specjalizacji nauki fizyczne: – Wp³yw pok³adów wulkanicznych na pok³ady osa-dowe. ¯y³y. Podniesienia. Epoki wzglêdne utworze-nia siê g³ownych ³añcuchów gór.
Zestawy pytañ geologicznych w specjalizacji histo-ria naturalna:
– Zestaw 1. Porz¹dek ogólny nastêpstwa istot orga-nicznych i zmiany formy powierzchni ziemi podczas ro¿nych epok geologicznych.
– Zestaw 2. Pok³ady osadowe wy¿sze. Ich podzia³y. Nastêpstwa pok³adów z wody morskiéj i wody s³od-kiéj. Wêgiel ziemny i gips. Cia³a organiczne kopalne zwierz¹t i roœlin.
– Zestaw 3. Nastêpstwa pok³adów osadowych czyli warstew. Warstwy przedwêglowe. £upek. Pok³ady wêglowe. Ich uk³ad. Pocz¹tek. G³ówniejsze skamie-nia³oœci.
– Zestaw 4. Pok³ady wulkaniczne. Ich uk³ad wzglêdny do warstw. Grunta pierwotne i grunta wulkaniczne dawne. Granit i Porfir. Wulkany zgas³e. Bazalty. Lawy.
– Zestaw 5. Grunta naniesione. Groty koœcianne. Utworzenie siê warstwy wierzchniéj gruntu, czyli ziemi ornéj. Zjawiska teraŸniejszych naniesieñ. – Zestaw 6. Zjawiska wulkaniczne. Natura i sk³ad ska³ i innych czêœci z nich pochodz¹cych. Ich dzia³a-nie fizyczne i mechaniczne. Ciep³o œrodkowe. ród³a ciep³e i studnie artezyjskie.
– Zestaw 7. Warstwy œrodkowe. G³azy i pok³ady solne.
Wapiennik z Jura. Kreda. Kruszce wa¿niejsze i cia³a organiczne w³aœciwe tym pok³adom.
Szko³a Wy¿sza Polska
Wymóg odbycia dwuletnich kursów przygotowawczych przed egzaminem do szkó³ technicznych by³ dla wielu Polaków czynnikiem ograniczaj¹cym mo¿liwoœci studio-wania na tych uczelniach (m.in. w szko³ach górniczych). Po Wioœnie Ludów w latach 1848–1849 do Pary¿a dotar³a kolejna fala polskich emigrantów, czêsto ludzi m³odych, pragn¹cych studiowaæ we Francji. Dzieci emigrantów z Wielkiej Emigracji, które koñczy³y szko³ê polsk¹ w Bati-gnolles (dzisiaj XVII dzielnica Pary¿a, wówczas miasto na jego przedmieœciach), mia³y czêsto utrudniony wstêp na studia po uzyskaniu matury. Aby zaradziæ obu tym proble-mom, ksi¹¿ê Adam Czartoryski za³o¿y³ Szko³ê Wy¿sz¹ Polsk¹, która ma g³ównie i prawie wy³¹cznie u³atwiaæ m³odzie¿y polskiej wstêp do szkó³ specjalnych: architektury, górnictwa, in¿ynierii cywilnej, wojskowych i.t.p. (Anonim, 1866). Poniewa¿ kursy przygotowawcze, prowadzone np. w École Polytechnique (Szko³a Politechniczna), by³y zastrze-¿one dla obywateli francuskich – jedynym wiêc zak³adem, którym Polacy mog¹ przygotowywaæ siê do szkó³ specyal-nych in¿ynieryskich jest Szko³a Wy¿sza Polska (Anonim, 1860).
Od pocz¹tku istnienia Szko³y Wy¿szej Polskiej jednym z jej celów by³o przygotowanie uczniów do egzaminów do szkó³ górniczych. W 1866 roku szko³a mia³a 110 uczniów, w tym samym roku czterech absolwentów zda³o egzamin wstêpny do paryskiej École des Mines4(Szko³a Górnicza) (Anonim, 1866). Nale¿y przypomnieæ, ¿e profesorem i dyrektorem Szko³y Wy¿szej Polskiej by³ Edward Habich (1835–1909), wybitny polski in¿ynier i naukowiec, wspó³-za³o¿yciel (w 1876 roku) Escuela Especial de Ingenieros de Construcciones Civiles y de Minas del Perú (Wy¿sza Szko³a In¿ynieryjno-Górnicza w Peru).
Szko³a spe³ni³a swoje zadanie, umo¿liwiaj¹c licznym Polakom studia na uczelniach wymagaj¹cych pomatural-nych kursów przygotowawczych.
Nauczanie geologii
w dziewiêtnastowiecznych paryskich instytucjach naukowych
W Przewodniku naukowym w Pary¿u dla m³odzie¿y polskiej, przedstawiaj¹c poszczególne wy¿sze uczelnie, informowano o programach studiów i obowi¹zuj¹cych na nich egzaminach oraz podawano nazwiska wyk³adowców. Geologia pojawia siê przy okazji omawiania studiów przy-rodniczych na Faculté des Arts et Métiers (Wydzia³ Umie-jêtnoœci), którego wyk³ady odbywa³y siê na Sorbonie i w Muséum national d'Histoire naturelle (MNHN; Narodowe Muzeum Historii Naturalnej), w Collége de France
(Kole-623 Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 9, 2011
3
Grandes Écoles – kategoria francuskich szkó³ wy¿szych funkcjonuj¹cych w sposób nieco odrêbny od uniwersytetów, w przypadku których matura pozwala na bezpoœredni wstêp na uczelniê; zazwyczaj maj¹ one swoj¹ specjalnoœæ. Uczelnie te kszta³c¹ ograniczon¹ liczbê studentów i stosuj¹ gêste sito egzaminacyjne naboru kandydatów. Uznawane s¹ za presti¿owe, ich ukoñczenie uwa¿ane jest za przepustkê do œwiata naukowego, œwiata dyplomacji lub wielkiego biznesu. Dyplom grande école jest odrêbn¹ kate-gori¹ od dyplomu uniwersyteckiego, choæ zwykle traktowany jest jako równowa¿nik np. magistra in¿yniera w przypadku studiów technicznych.
4
École des Mines, Szko³a Górnicza w okresie cesarstwa 1852–1870, nosi³a nazwê Cesarskiej Szko³y Górniczej (École imperiale des mines), nazwy tej – podobnie jak dzisiejszej nazwy Wy¿sza Narodowa Szko³a Górnictwa w Pary¿u (École nationale supérieure des mines de Paris) – u¿ywano wymiennie z École des Mines, natomiast za³o¿ona w 1816 roku Szko³a Górników w Saint-Étienne (École des Mineurs « St-Étienne) nosi obecnie nazwê Wy¿szej Narodowej Szko³y Górnictwa w Saint-Étienne (École nationale supérieure des Mines de Saint-Étienne).
gium Francuskie) oraz studiów in¿ynierskich w École des Mines i École des Mines de Saint-Étienne (Szko³a Górni-cza w Saint-Etienne). By³ to obowi¹zkowy przedmiot (sta-nowi¹cy zarazem czêœæ egzaminu) nie tylko dla przysz³ych in¿ynierów górnictwa, ale i dla wszystkich staraj¹cych siê o uzyskanie stopnia magistra umiejêtnoœci przyrodzonych. Geologii nauczano zatem tak¿e wszystkich zoologów i botaników, bez wzglêdu na ich póŸniejsz¹ specjalizacjê. Dla specjalistów nauczanie nie koñczy³o siê wraz z uzyska-niem stopnia magistra lub doktora. Omawiaj¹c Collége de France, w którym przedmiot o nazwie Historya natu-ralna cia³ nieorganicznych (fenomena geologiczne) wyk³a-dany by³ przez Henri Saint-Claire'a Deville'a (1818–1881), autorzy Przewodnika informowali: wyk³ad nauk w Kole-gium podobny jest do wyk³adu w Sorbonie, ale ma wy¿sze przeznaczenie. Po¿ytecznym byæ mo¿e dla ludzi, którzy ju¿ czy to stopnie magistrów i doktorów, czy te¿ wy¿sze wykszta³cenie posiadaj¹. Ale ktoby bez potrzebnéj i bardzo gruntownéj nauki, chcia³ s³uchaæ kursów w Kolegium, mo¿e na nich czas doœæ przyjemnie przepêdziæ, lecz nic nie skorzysta (Anonim, 1860).
Autorzy Przewodnika nie szczêdzili rad swoim m³od-szym kolegom. W opisie studiów przyrodniczych na Sorbonie, gdzie mineralogii naucza³ Gabriel Delafosse (1796–1878), i w MNHN, gdzie geologiê wyk³ada³ Pierre-Louis Antoine Cordier (1777–1861), przestrzegali: Poniewa¿ uczêszcza-j¹cy na powy¿sze wyk³ady nie podlegaj¹ ¿adnéj kontroli, a tém samém nie s¹ kierowani w uczeniu siê, uwa¿amy za stosowne zamieœciæ tu niektóre rady, z doœwiadczenia czer-pane. M³odzieniec, który obra³ sobie jaki przedmiot lub przedmioty do nauki i s³ucha ich wyk³adu, nie powinien opuœciæ ¿adnéj lekcyi, bo opuszczona nie da siê wynagro-dziæ. Niepodobna jéj zast¹piæ odczytaniem dzie³a, profesor na katedrze daleko szersze daje t³ómaczenia i bardziéj szczegó³owe objaœnienie, ni¿ w jakiéjb¹dŸ ksi¹¿ce znaleŸæby mo¿na. Wszak, gdyby czytanie dzie³ mog³o zast¹piæ wyk³ad profesora, toby dla urz¹dzenia wy¿szych szkó³ niepodejmo-wano tak wielkich kosztów. Ale niedosyæ jest regularnie uczêszczaæ na kursa, trzeba z nich umiejêtnie korzystaæ. W tym celu s³uchaj¹cy powinien zapisywaæ co profesor mówi, o ile mo¿na, ka¿d¹ jego myœl; w wieczór zaœ, u¿ywa-j¹c do pomocy dzie³ traktuu¿ywa-j¹cych o przedmiocie wyk³ada-nym, zredagowaæ ca³¹ lekcy¹. Tym sposobem przygotowany s³uchacz, zrozumié wyk³ad na nastêpnych lekcyach, i tym tylko sposobem bêdzie z tych kursów korzysta³ (Anonim, 1860).
Z instytucji nauczaj¹cych geologii autorzy Przewodnika najwiêcej uwagi poœwiêcili École des Mines, która kszta³-ci³a in¿ynierów rz¹dowych i cywilnych. Podkreœlano ³atwoœæ znalezienia pracy poza sektorem pañstwowym, co by³o szczególnie wa¿ne dla Polaków, rzadko przecie¿ posia-daj¹cych francuskie obywatelstwo. Opisano dzia³aj¹ce w szkole biuro analizowania kruszców, bogaty gabinet mine-ralogiczny, geologiczny i paleontologiczny. Przedstawiono egzaminy i strukturê nauczania (dwa lata przygotowawcze i trzy lata w³aœciwych studiów in¿ynierskich). Geologia, wyk³adana przez Léonce'a Élie de Beaumont (1798–1874), by³a obowi¹zkowa ju¿ na pierwszym roku studiów, podob-nie jak mineralogia, któr¹ wyk³ada³ Henri Hureau de Sénar-mont (1808–1862), i paleontologia, nauczana przez Emila Baylé'a (1819–1895). Po pierwszym roku, po obowi¹z-kowej sesji egzaminacyjnej, studenci miesi¹ce letnie poœwiê-cali na wycieczki geologiczne i praktyki w fabrykach.
Naj-lepsi z nich mieli mo¿liwoœæ rocznego studiowania w Anglii lub Niemczech, ca³kowicie na koszt pañstwa.
Zakoñczenie
Paryskie oœrodki naukowe odegra³y bardzo wa¿n¹ rolê w rozwoju nauk o Ziemi w Polsce, a zw³aszcza w wykszta³-ceniu w zakresie geologii, i to ju¿ od pocz¹tku XIX wieku (Daszkiewicz & Tarkowski, 2006; Daszkiewicz & Tarkow-ski, 2009). Stosunkowo niewiele wiadomo na temat roli polskiej emigracji we Francji zarówno w kszta³ceniu dzie-wiêtnastowiecznych elit naukowych, jak i we wprowadza-niu zachodnioeuropejskiej myœli naukowej w Polsce. Niewiele jest tak¿e informacji na temat wk³adu Polaków w nauczanie geologii we Francji, a dotychczasowe badania tej problematyki maj¹ bardzo ograniczony charakter (Dasz-kiewicz & Tarkowski, 2007a). Warto podkreœliæ, ¿e prak-tycznie wszyscy polscy in¿ynierowie i geolodzy pracuj¹cy w Ameryce Po³udniowej, a wœród nich Ernest Malinowski (1818–1899), Ignacy Domeyko (1802–1889), Edward Habich, Aleksander Babiñski (1823–1899) czy W³adys³aw Folkierski (1841–1904), zdobyli swoje wykszta³cenie w Pary¿u. Uczeni ci odegrali wyj¹tkowo wa¿n¹ rolê w rozwoju nauk geologicznych (Daszkiewicz & Tarkowski, 2007b). Z tego chocia¿by powodu zagadnienie „polska emigracja a nauczanie geologii w Pary¿u” nie ogranicza siê jedynie do przebiegu polsko-francuskich relacji naukowych, a sta-nowi wa¿ny element historii geologii, wykraczaj¹cy daleko poza lokalny europejski wymiar rozwoju tej nauki. Brak badañ z dziedziny dziewiêtnastowiecznej historii nauk geologicznych nie pozwala na ocenê roli, jak¹ odegra³ Przewodnik naukowy w Pary¿u dla m³odzie¿y polskiéj w rozwoju polskich nauk przyrodniczych. Mo¿na jedynie przypuszczaæ, ¿e by³ cenn¹ pomoc¹ dla Polaków pragn¹-cych studiowaæ we Francji.
Praca naukowa finansowana ze œrodków bud¿etowych na naukê w latach 2010–2012 jako projekt badawczy nr 443/B/P01/ 2010/39.
Literatura
ANONIM 1860 – Przewodnik naukowy w Pary¿u dla m³odzie¿y polskiéj u³o¿ony przez uczniów Szko³y Wy¿széj Polskiéj. Biblioteka Polska, Pary¿: 189.
ANONIM 1866 – Szko³a Wy¿sza Polska. Rocznik Towarzystwa Histo-ryczno-Literackiego w Pary¿u na rok 1866. Ksiêgarnia Luxemburgska, Pary¿: 42–44.
DASZKIEWICZ P. 2011– Science en exil – Le rôle des émigrés politiques dans la réception du darwinisme, la naissance de l'anthropologie et le début des recherches préhistoriques en Pologne. Anthropologie (w druku). DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2006 – Polacy – s³uchacze wyk³adów mineralogii R.J. Haüy w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u w latach 1802–1821. Prz. Geol., 54: 215–218. DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2007a – Kontuary mineralo-giczne. Dzia³alnoœæ Jakuba Malinowskiego (1808–1897) w zakresie nauczania nauk przyrodniczych. Konspekt 28: 98–102.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2007b – Nowe dane dotycz¹ce zwi¹zków Antonio Raimondiego z polskimi uczonymi i in¿ynierami oraz udzia³u Polaków w geologicznym opisie Peru. Czas. Geogr., 78: 121–130. DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2009 – Polscy uczestnicy æwiczeñ mineralogicznych Aleksandra Brongniarta (1770–1847) – nieznane informacje z rêkopiœmiennych zbiorów Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u. Prz. Geol., 57: 122–124.
GOHAU G. 1974 – Programmes et manuels de géologie dans l'en-seignement secondaire (1833–1882). Histoire et nature, 2: 73–85. HULIN N. 1998 – La Place des sciences naturelles au sein de l'en-seignement scientifique au XIXesiécle. Revue d'Histoire des Sciences 51: 409–433.
Praca wp³ynê³a do redakcji 1.03.2011 r. Akceptowano do druku 10.05.2011 r.
624
