Medycyna Wet. 2010, 66 (2) 97
Artyku³ przegl¹dowy Review
Rodzaj Pseudomonas to tlenowe, Gram-ujemne pa³eczki (33, 34). Prawie po³owa gatunków tego ro-dzaju wytwarza fluoryzuj¹ce lub niefluoryzuj¹ce barw-niki fenazynowe, a tak¿e barwbarw-niki karotenoidowe o ko-lorze zielonym, niebieskim, br¹zowym, czerwonym, ³ososiowym, ¿ó³tym b¹d fioletowym (18). Pa³eczki Pseudomonas aeruginosa (pa³eczki ropy b³êkitnej), szczególnie szczepy izolowane ze rodowiska szpital-nego, s¹ czêst¹ przyczyn¹ ró¿nych zaka¿eñ cz³owieka (20). Nie s¹ wra¿liwe na wiêkszoæ stosowanych po-wszechnie rodków dezynfekcyjnych, co wiêcej mog¹ je wykorzystywaæ do budowy w³asnych komórek jako ród³o wêgla (preparaty na bazie heksachlorofenu) i azotu (czwartorzêdowe zwi¹zki amonowe) (13, 19). Wed³ug Kêdzi (19), opornoæ na dezynfektanty deter-minuje wy¿sz¹ zjadliwoæ tych drobnoustrojów.
Pa³eczki te rozk³adaj¹ zwi¹zki ropopochodne (15, 26), tworzywa sztuczne oraz maj¹ znaczny udzia³ w procesach biodegradacji innych zwi¹zków organicz-nych zanieczyszczaj¹cych rodowisko, takich jak np. kwasy t³uszczowe, pestycydy. Tak wiêc mikroorga-nizmy te po odpowiednim przygotowaniu i podaniu ograniczaj¹ wp³yw substancji powoduj¹cych ska¿enie wód gruntowych, ziemi uprawnej i otwartych zbiorni-ków wodnych; tym samym mog¹ eliminowaæ
nastêp-stwa oddzia³ywania tych substancji, czêsto bardzo toksycznych i niekiedy kancerogennych dla zwierz¹t i cz³owieka (15, 26).
Chorobotwórczoæ Pseudomonas aeruginosa Toksycznoæ oraz inwazyjnoæ tych bakterii zwi¹-zana jest z nastêpuj¹cymi czynnikami: letaln¹ egzo-toksyn¹ A, endoegzo-toksyn¹ (lipopolisacharydem LPS), leukocydyn¹, enterotoksyn¹, enzymami proteolitycz-nymi kolagenaz¹ i elastaz¹, hemolizynami i zew-n¹trzkomórkowym luzem. Za zjawisko adhezji i ko-lonizacji P. aeruginosa odpowiedzialne s¹ swoiste dla tego gatunku fimbrie adhezyjne (9, 17, 23, 24, 28). Wa¿n¹ rolê w patogenezie odgrywa tak¿e piocyjani-na, która ze wzglêdu na w³aciwoci antybiotyczne hamuje wzrost innych drobnoustrojów, u³atwiaj¹c tym samym kolonizacjê os³abionego organizmu przez Pseudomonas spp. (9, 24, 38).
Istotn¹ spraw¹ w patogennoci pa³eczek P. aerugi-nosa jest ich wzrost w postaci biofilmu (city of mi-crobes). Dotyczy to tak¿e wzrostu ich opornoci na antybiotyki i rodki odka¿aj¹ce, jak równie¿ na ele-menty uk³adu odpornociowego (35). Generalnie uwa-¿a siê, i¿ komórki bakteryjne wystêpuj¹ce w formie biofilmu mog¹ byæ do 1000 razy bardziej oporne na
Pseudomonas aeruginosa jako flora bytuj¹ca
w nasieniu zwierz¹t z uwzglêdnieniem
patogennoci zarazka
ANNA POBUCEWICZ, PAWE£ NAWROTEK, AGNIESZKA CZECZOTT-URBAN, JAN UDA£A*, ANTONI J. FUROWICZ, DANUTA CZERNOMYSY-FUROWICZ
Katedra Immunologii i Mikrobiologii Wydzia³u Biotechnologii i Hodowli Zwierz¹t ZUT, ul. Doktora Judyma 24, 71-466 Szczecin *Katedra Rozrodu Zwierz¹t Wydzia³u Biotechnologii i Hodowli Zwierz¹t ZUT, ul. Doktora Judyma 6, 71-466 Szczecin
Pobucewicz A., Nawrotek P., Czeczott-Urban A., Uda³a J., Furowicz A. J., Czernomysy-Furowicz D.
Pseudomonas aeruginosa as microflora existing in semen taking into account its pathogenicity
Summary
Pseudomonas spp., are Gram-negative rods belonging to the Pseudomonadaceae family. These bacteria often change their phenotypic characteristics, are very adaptable and also resistant to most of the utilized antibiotics and disinfectants. The major representative of these bacteria is Pseudomonas aeruginosa (blue pus rod), which is primarily considered as a dangerous pathogen not only to humans but also for animals. P. aeruginosa is isolated from the gastrointestinal tract but these bacteria also constitute physiological micro-flora of the semen. Strains with increased virulence present in semen may involve the reproductive processes of the utilized breeds. These microorganisms are also used in ecology for the decomposition of oil-derivative components.
Medycyna Wet. 2010, 66 (2) 98
antybiotyk ani¿eli ten sam drobnoustrój namna¿aj¹cy siê w formie planktonowej. Dotyczy to poza szczepa-mi Pseudomonas, drobnoustrojów Acinetobacter spp. oraz gronkowców (35, 41). W³aciwoæ bakterii do syntezy biofilmu jest uwa¿ana za bardzo istotny ele-ment wirulencji, wa¿ny w patogenezie (41). Wystêpo-wanie pa³eczek P. aeruginosa w formie biofilmu stwierdza siê, m.in. u chorych z przewlek³¹ chorob¹ oskrzelowo-p³ucn¹. Aktywnoæ metaboliczn¹ biofil-mów mo¿na tak¿e odnotowaæ w badaniach in vitro. Dotyczy to m.in. wydzielania aktywnych proteaz i pio-werdyny P. aeruginosa do pod³o¿a hodowlanego (35). W plwocinie chorych na mukowiscydozê, w rezulta-cie d³ugotrwa³ego zaka¿enia, bakterie te dosyæ szyb-ko siê dziel¹. Tak wiêc wbrew wczeniejszym suges-tiom nie s¹ one upione metabolicznie. Wydzielane przez nie elementy zjadliwoci (proteazy, lipazy) pro-wadz¹ do destrukcji tkanek gospodarza (cz³owieka lub zwierzêcia) oraz stymulacji odpowiedzi zapalnej (35). Nale¿y tak¿e podkreliæ, i¿ leczenie zaka¿eñ na tle P. aeruginosa jest trudne, gdy¿ czêsto s¹ one oporne na wiele antybiotyków (13). Natomiast wra¿liwoæ wy-kazuj¹ z regu³y na: imipenem (39), piperacylinê, poli-miksyny oraz czêciowo na karbenicylinê, gentamy-cynê, tobramygentamy-cynê, kanamycynê i neomycynê (13, 39, 40). Lekooporne szczepy powstaj¹ na drodze mutacji i przenoszenia materia³u genetycznego (plazmid R) (3). Pa³eczka ropy b³êkitnej jest oportunist¹ i wywo³uje infekcje u organizmów ludzkich i zwierzêcych z obni-¿on¹ odpornoci¹ (13, 21, 25, 28). Stanowi przyczynê ciê¿kich powik³añ oparzeñ i ran pooperacyjnych (6, 20). Ponadto P. aeruginosa mo¿e powodowaæ: infek-cje uk³adu oddechowego, dróg moczowych, oczu, skó-ry, zaka¿enia p³odów, zapalenie opon mózgowo-rdze-niowych (g³ównie noworodków), zapalenie ucha rod-kowego i zewnêtrznego, koci koñczyn. Mo¿e byæ tak-¿e przyczyn¹ zatruæ pokarmowych, jako nastêpstwo zanieczyszczenia ¿ywnoci, g³ównie mleka i jego prze-tworów (6, 20, 37).
Odnotowano, i¿ Pseudomonas aeruginosa mo¿e wywo³ywaæ infekcje nie tylko ró¿nych gatunków zwie-rz¹t (13, 25), ale równie¿ rolin (4, 22, 32). Wród rolin najbardziej wra¿liwe na zaka¿enia pa³eczkami ropy b³êkitnej s¹ warzywa: seler, pomidory, cykoria, marchew, ogórek, zielona sa³ata oraz kwiaty: aster, fio-³ek afrykañski, azalia, petunia, begonia i chryzantema (22, 32). Wród zwierz¹t natomiast najwiêksz¹ podat-noæ na zaka¿enia obserwuje siê u: byd³a, wiñ, koni, kóz oraz owiec. Dotyczy to g³ównie zwierz¹t, które by³y nieprawid³owo ¿ywione i/lub d³ugo i z regu³y bez-skutecznie leczone antybiotykami (13, 25) b¹d te¿ osobników o obni¿onej odpornoci (11). Najczêciej wystêpuj¹cymi schorzeniami zwierz¹t na tle pa³eczek ropy b³êkitnej s¹: mastitis i endometritis u byd³a, otitis externa u psów i kotów (6, 13), zapalenie ga³ki ocznej u owiec (13), zamieranie zarodków kurzych o przebiegu enzootycznym (6) oraz zamieranie piskl¹t indyczych (30).
Pseudomonas aeruginosa jako flora obecna w nasieniu
Najczêciej wystêpuj¹cymi w nasieniu mikroorga-nizmami s¹: Staphylococcus spp., P. aeruginosa, Ba-cillus subtilis, Escherichia coli (29), Klebsiella pneu-moniae, Streptococcus zooepidemicus, a tak¿e wirusy i pierwotniaki (27). Wiêkszoæ bakterii kolonizuj¹ca zewnêtrzne narz¹dy p³ciowe i wystêpuj¹ca w nasieniu zwierz¹t nie jest uznawana za patogenne (27). Dopie-ro w sprzyjaj¹cych warunkach mog¹ one powodowaæ ró¿ne schorzenia (27).
Pseudomonas spp. mog¹ byæ izolowane z nasienia ogierów, knurów (1, 5, 25) oraz buhajów (11, 12, 29), gdzie stanowi¹ czêsto jedynie ma³y odsetek wród ró¿-nych grup bakterii i s¹ izolowane przewa¿nie od sam-ców z prawid³ow¹ p³odnoci¹ (8). Najczêciej z na-sienia izolowany jest P. aeruginosa oraz rzadziej P. fluorescens (5, 8). Drobnoustroje te, bytuj¹c w na-rz¹dach rozrodczych samca, nie wywo³uj¹ z regu³y widocznych objawów klinicznych. Najwiêkszym ich rezerwuarem jest napletek, sk¹d w czasie ejakulacji przedostaj¹ siê w du¿ych ilociach do nasienia. Spo-radycznie izolowane s¹ szczepy o znacznym stopniu potencjalnej zjadliwoci, zdolne do produkcji toksyn, inwazyn i innych metabolitów (1, 6). Wykazano, ¿e zwiêkszona liczba drobnoustrojów w ejakulatach mo¿e wywieraæ niekorzystny wp³yw na prze¿ywalnoæ i ruchliwoæ plemników, a tym samym na skutecznoæ zabiegów inseminacyjnych (5, 16, 25). G¹czarzewicz i wsp. (16) stwierdzili, ¿e nawet niewielka liczba ko-mórek P. aeruginosa skraca czas prze¿ywalnoci plem-ników w rozrzedzonym nasieniu knurów. Ponadto, wraz z ka¿d¹ kolejn¹ dob¹ przechowywania rozrze-dzonego nasienia knura powy¿si autorzy wykazywali gwa³towne namna¿anie pa³eczek ropy b³êkitnej obec-nych w dawkach inseminacyjobec-nych. Czeczott-Urban i wsp. (5) izolowali te pa³eczki zarówno z pe³nego, jak i rozcieñczonego nasienia knurów. Wykazali oni, ¿e konserwowane nasienie knura zawiera³o do 150 000 komórek P. aeruginosa w 1 cm3. Do rozcieñczonego
nasienia knura dodawana jest m.in. gentamycyna. Izo-lowane z takiego nasienia pa³eczki P. aeruginosa w po-wy¿szych badaniach Czeczott-Urban i wsp. (5) by³y oporne na gentamycynê, natomiast wra¿liwe jedynie na imipenem oraz norfloksacynê. Do podobnych wnios-ków doszli Eaglesome i wsp. (11, 12), którzy wykaza-li, ¿e wykorzystywana do konserwowania rozcieñczo-nego nasienia gentamycyna zmniejsza³a jedynie licz-bê pa³eczek ropy b³êkitnej (12).
Inseminacja nasieniem zanieczyszczonym toksycz-nymi szczepami P. aeruginosa mo¿e niekiedy powo-dowaæ stany zapalne narz¹dów rodnych loch oraz za-ka¿enia prosi¹t noworodków, tym bardziej, je¿eli szczepy te posiadaj¹ gen toxA, determinuj¹cy syntezê letalnej toksyny (6). Dietz i wsp. (10) udowodnili na-tomiast, ¿e piperacylina i tikarcylina nie wp³ywa³y na ruchliwoæ plemników koni. Ponadto odnotowali, ¿e
Medycyna Wet. 2010, 66 (2) 99
piperacylina skuteczniej ogranicza³a wzrost pa³eczek P. aeruginosa stanowi¹cych fizjologiczn¹ florê zasied-laj¹c¹ zewnêtrzne narz¹dy p³ciowe ogierów (10). Z ko-lei, wed³ug Vaillancourta i wsp. (36), skutecznymi i najczêciej dodawanymi antybiotykami przy przecho-wywaniu nasienia okaza³y siê gentamycyna (100 ug/ mL) z polimyksyn¹ B (1000 U/mL). Antybiotyki te powodowa³y zahamowanie wzrostu pa³eczek ropy b³ê-kitnej ju¿ po 30 minutach. Wed³ug nich, zapobiega³y one zaka¿eniom macicy na tle P. aeruginosa u insemi-nowanych klaczy (36). Aurich i Spergser (1) izolowa-li te pa³eczki z zewnêtrznych narz¹dów p³ciowych zdrowych ogierów i wykazali ich negatywny wp³yw na ruchliwoæ i szybkoæ plemników ju¿ po 24 godzi-nach przechowywania w temperaturze 80°C, w wy-niku uszkodzenia b³on otaczaj¹cych te komórki. Ob-ni¿ona liczba ruchliwych plemników oraz ogranicze-nie ich szybkoci przyczyni³y siê do zmogranicze-niejszenia licz-by zap³odnionych klaczy. Badacze ci stwierdzili tak-¿e, ¿e dodatek gentamycyny nie powoduje zahamo-wania wzrostu tych pa³eczek w nasieniu ogierów (1, 2). Aurich i Spergser (2) wykazali tak¿e, ¿e gentamy-cyna w stê¿eniach wiêkszych ni¿ 1 mg/mL wp³ywa negatywnie na funkcje plemników. Vaillancourt i wsp. (36) wykazali wp³yw temperatury, w której przecho-wywane by³o nasienie, na liczebnoæ bakterii. Odno-towali oni, ¿e liczba bakterii zanieczyszczaj¹cych na-sienie ulega³a zmniejszaniu, gdy próby by³y przecho-wywane w temperaturze 5°C, natomiast nie zmniej-sza³a siê w temperaturze 20°C przez 24-48 godzin. Powy¿si autorzy zauwa¿yli tak¿e, ¿e liczba drobno-ustrojów w nasieniu zwiêksza³a siê ju¿ po jednej godzinie inkubacji w temperaturach 37°C oraz 38°C, gdy nie dodawano antybiotyków. Wykazali oni ponad-to, ¿e nasienie ogierów przechowywane w temperatu-rze 20°C ptemperatu-rzez 48 godzin charakteryzowa³o siê zmniej-szonymi zdolnociami zap³adniaj¹cymi, za co najpraw-dopodobniej by³y odpowiedzialne obecne w nim drob-noustroje. W temperaturze tej nasienie mo¿e byæ prze-chowywane nie d³u¿ej ni¿ przez 8 godzin, o ile do-dano do niego antybiotyki. Okaza³o siê ponadto, ¿e przed³u¿enie czasu przechowywania nasienia wyma-ga obni¿enia temperatury do 5°C. W tej temperaturze plemniki zachowywa³y swoj¹ ¿ywotnoæ, a liczebnoæ mikroorganizmów zanieczyszczaj¹cych nasienie zmniejsza³a siê. Wymienieni autorzy wskazali ponad-to, i¿ stosowanie w³aciwie dobranych antybiotyków polepsza prze¿ywanie plemników w nasieniu, redu-kuje zaka¿enia macicy u klaczy oraz zwiêksza sku-tecznoæ zajcia w ci¹¿ê (36).
Danek i wsp. (8), identyfikuj¹c mikroflorê zanie-czyszczaj¹c¹ nasienie ogierów, stwierdzili w nim obec-noæ rodzaju Pseudomonas oraz dowiedli, i¿ pa³eczki te nie tylko mog¹ byæ przenoszone w czasie krycia, ale czêsto s¹ czynnikami etiologicznymi stanów za-palnych narz¹dów p³ciowych klaczy, co powoduje ro-nienia i ja³owoæ. Dotyczy to tak¿e infekcji narz¹dów rodnych u samców (8). Wed³ug innych badaczy,
izo-lowane z nasienia ogierów pa³eczki ropy b³êkitnej mog¹ byæ przyczyn¹ endometritis (10, 31, 36), przed-³u¿aj¹cych siê stanów zapalnych uk³adu rozrodczego klaczy (2, 27) spadku p³odnoci (10) lub nawet nie-p³odnoci klaczy (27, 31, 36). Maciak i wsp. (25) do-nosz¹, ¿e P. aeruginosa by³y przyczyn¹ ronieñ u krów, owiec, lisów i czarnych panter. Odnotowano, i¿ w daw-nym województwie gdañskim pa³eczka ta stanowi³a przyczynê 0,31% przypadków ronieñ u byd³a w ho-dowli wielkostadnej (25). Prince i wsp. (29) izolowali P. aeruginosa z nasienia pochodz¹cego od buhajów p³odnych i bezp³odnych, sugeruj¹c, ¿e mimo i¿ drob-noustroje te w wiêkszoci przypadków nie maj¹ za-sadniczego wp³ywu na p³odnoæ samców, to jednak w pojedynczych przypadkach mog¹ byæ przyczyn¹ nie-p³odnoci. Stwierdzili oni tak¿e, ¿e mimo i¿ pa³eczka ropy b³êkitnej jest jednym z mniej wirulentnych drob-noustrojów wyosobnianych z nasienia, to w sprzyjaj¹-cych warunkach mo¿e wywo³ywaæ powa¿ne schorze-nia u zwierz¹t (29).
Pseudomonas aeruginosa mo¿e byæ przyczyn¹ po-wa¿nych chorób uk³adu rozrodczego krów, jednak nie jest do koñca wyjanione, na czym polega jej rola w po-wodowaniu tych schorzeñ (11, 12). Eaglesome i Gar-cia (11) prowadz¹c badania nad obecnoci¹ pa³eczek ropy b³êkitnej w nasieniu buhajów stwierdzili, ¿e do-datek ró¿nych antybiotyków do prób nasienia wyko-rzystywanego do inseminacji krów nie powinien mieæ szkodliwego wp³ywu na jego jakoæ ani na p³odnoæ inseminowanych zwierz¹t. Zauwa¿yli oni tak¿e, ¿e aby wyeliminowaæ ca³kowicie te pa³eczki z nasienia, czas jego inkubacji z antybiotykami powinien byæ d³u¿szy ni¿ w przypadku innych drobnoustrojów i wynosiæ co najmniej 40 minut. Eaglesome i wsp. (12) w wyniku swoich dowiadczeñ wykazali, ¿e obecnoæ tych pa³e-czek nie powodowa³a spadku p³odnoci krów wyko-rzystywanych do inseminacji ani nie mia³a negatyw-nego wp³ywu na rozwój w warunkach in vitro pobra-nych od nich zarodków. Pozostaje jednak mo¿liwoæ, ¿e ich obecnoæ mo¿e byæ przyczyn¹ zmniejszenia ruchliwoci plemników, a tak¿e mo¿e powodowaæ poronienia. Z kolei DAngelo i wsp. (7) stwierdzili, ¿e pa³eczki P. aeruginosa stanowi¹ zanieczyszczenie w hodowlach zarodków powsta³ych na drodze zap³od-nienia in vitro, i ¿e nasienie przeznaczone do sztucz-nego zap³odnienia powinno byæ ca³kowicie pozbawio-ne tych drobnoustrojów, które w tym rodowisku ze wzglêdu na dogodne dla nich warunki ulegaj¹ szyb-kiemu rozwojowi. Nale¿y podkreliæ, ¿e niektóre typy piocyjanowe P. aeruginosa wystêpuj¹ce w nasieniu buhajów zosta³y okrelane jako szczepy wyj¹tkowo chorobotwórcze dla cz³owieka, o charakterze drobno-ustrojów szpitalnych. Badania takie zosta³y zrealizo-wane przez Furowicza i wsp. (14).
Jak wskazuje wiêkszoæ badañ, obecnoæ pa³eczek P. aeruginosa w nasieniu mo¿e byæ bardzo k³opotliwa i tym samym mo¿e wp³ywaæ negatywnie na funkcje plemników, stan narz¹dów p³ciowych oraz
powodo-Medycyna Wet. 2010, 66 (2) 100
waæ ronienia. Nale¿y podkreliæ, i¿ w tym kontekcie jest rzeczywicie uwa¿ana za jeden z mniej chorobo-twórczych drobnoustrojów izolowanych z nasienia, ale w sprzyjaj¹cych warunkach powoduj¹cy powa¿ne schorzenia zwierz¹t. Dlatego te¿ nale¿a³oby wyelimi-nowaæ lub ograniczyæ obecnoæ tych pa³eczek w na-sieniu.
Pimiennictwo
1.Aurich C., Spergser J.: Influence of bacteria and gentamicin on cooled-stored stallion spermatozoa. Theriogenology 2007, 67, 912-918.
2.Aurich C., Spergser J.: Influence of genitally pathogenic bacteria and genta-micin on motility and membrane integrity of cooled-stored stallion sperma-tozoa. Anim. Reprod. Sci. 2006, 94, 117-120.
3.Cebrat S., Mordarski M.: Genetyka pa³eczek z rodzaju Pseudomonas, [w:] B. Kêdzia (red.): Pa³eczki Pseudomonas, w³aciwoci, zaka¿enia, profilakty-ka. PZWL, Warszawa 1982, 63-74.
4.Choi J. Y., Sifri C. D., Goumnera B. C., Rahme L. G., Ausubel F. M., Calder-wood S. B.: Identification of virulence genes in a pathogenic strain of Pseu-domonas aeruginosa by representational difference analysis. J. Bacteriol. 2002, 184, 4, 952-961.
5.Czeczott-Urban A., Czernomysy-Furowicz D., G¹czarzewicz D., Uda³a J., B³aszczyk B.: Wra¿liwoæ szczepów z rodzaju Pseudomonas wyizolowanych z nasienia knurów na wybrane antybiotyki. Zesz. Nauk. Przeg. Hod. 2003, 68, 02, 71-75.
6.Czeczott-Urban A., Furowicz A. J.: Oznaczanie genu toxA determinuj¹cego syntezê toksyny letalnej u szczepów Pseudomonas aeruginosa wyosobnio-nych z nasienia knurów. Medycyna Wet. 2005, 61, 330-331.
7.DAngelo M., Pavão D. L., Melo G. M., Rojas N., Souza R. J., Athayde C., Galuppo A. G., Pinheiro E. S.: Acceptable microorganisms concentration in a semen sample for in vitro embryo production. Braz. J. Microbiol. 2006, 37, 571-572.
8.Danek J., Winiewski E., Krumrych W., D¹browska J.: Wystêpowanie i wra¿-liwoæ na antybiotyki warunkowo chorobotwórczych bakterii izolowanych z nasienia ogierów. Medycyna Wet. 1994, 50, 385-387.
9.Deckert J.: Metabolizm pa³eczek z rodzaju Pseudomonas, [w:] B. Kêdzia (red.): Pa³eczki Pseudomonas, w³aciwoci, zaka¿enia, profilaktyka. PZWL, Warszawa 1982, 39-62.
10.Dietz J. P., Sertich P. L., Boston R. C., Benson C. E.: Comparison of ticarcillin and piperacillin in Kenneys semen extender. Theriogenology 2007, 68, 848--852.
11.Eaglesome M. D., Garcia M. M.: Comparisons of antibiotic combinations to control Pseudomonas aeruginosa in bovine semen. Can. J. Vet. Res. 1995, 59, 73-75.
12.Eaglesome M. D., Garcia M. M., Bielanski A. B.: A study on the effect of Pseudomonas aeruginosa in semen on bovine fertility. Can. J. Vet. Res. 1995, 59, 76-78.
13.Furowicz A. J., Nowakowski W., Matuszczyk S.: Aktualne pogl¹dy na tok-syczne i inwazyjne w³aciwoci pa³eczek Pseudomonas aeruginosa z uwzglêd-nieniem ich kr¹¿enia w przyrodzie. Medycyna Wet. 1980, 36, 268-272. 14.Furowicz A. J., Nowakowski W., Wierzbowski S.: Studies on biochemical
properties and aeruginocin typing of Pseudomonas aeruginosa isolated from the frozen bull semen. Indian J. Pathol. Microbiol. 1984, 27, 249-259. 15.Galas E., Kwapisz E., Tarabosz-Szymañska K., Krystynowicz A., Antczak T.,
Oryñska A.: Charakterystyka wybranych szczepów bakterii degraduj¹cych wêglowodory ropy naftowej. Biotechnologia 1997, 36, 145-157.
16.G¹czarzewicz D., Uda³a J., B³aszczyk B., Czernomysy-Furowicz D., Czeczott--Urban A.: Zanieczyszczenie mikrobiologiczne konserwowanego w rozcieñ-czalniku BTS nasienia knura. Zesz. Nauk. Przeg. Hod. 2003, 68, 77-86. 17.Holder I. A., Neely A. N.: Pseudomonas elastaze acts as a virulence factor
in burned hosts by Hageman factor-dependent activation of the host kinin cascade. Infect. Immun. 1989, 57, 3345-3348.
18.Kêdzia B.: Morfologia, fizjologia, izolacja i identyfikacja pa³eczek z rodzaju Pseudomonas, [w:] B. Kêdzia (red.): Pa³eczki Pseudomonas, w³aciwoci, zaka¿enia, profilaktyka. PZWL, Warszawa 1982, 11-28.
19.Kêdzia W. B.: Dezynfekcja i antyseptyka w profilaktyce zaka¿eñ wywo³a-nych przez pa³eczki Pseudomonas, [w:] B. Kêdzia (red.): Pa³eczki Pseudomo-nas, w³aciwoci, zaka¿enia, profilaktyka. PZWL, Warszawa 1982, 113-132. 20.Kêdzia W. B.: Zaka¿enia i chorobotwórczoæ pa³eczek z rodzaju Pseudomo-nas, [w:] B. Kêdzia (red.): Pa³eczki PseudomoPseudomo-nas, w³aciwoci, zaka¿enia, profilaktyka. PZWL, Warszawa 1982, 75-92.
21.Kimata N., Nishino T., Suzuki S., Kogure K.: Pseudomonas aeruginosa isola-ted from marine environments in Tokyo bay. Microb. Ecol. 2004, 47, 41-47. 22.Kominos S. D., Copeland C. E., Delenko C. A.: Pseudomonas aeruginosa from vegetables, salads and other foods served to patients with burns, [w:] V. M. Young (red.):, Pseudomonas aeruginosa: ecological aspects and patient colonization. Raven Press Books, New York 1977, 59-75.
23.Lau G. W., Ran H., Kong F., Hassett D. J., Mavrodi D.: Pseudomonas aeruginosa pyocyanin is critical for lung infection in mice. Infect. Immun. 2004, 72, 4275-4278.
24.Leisinger T., Margraff R.: Secondary metabolites of the fluorescent Pseudo-monas. Microb. Rev. 1979, 43, 422-442.
25.Maciak T., Sawicka-Wrzosek K., Gosiewska A.: Pseudomonas aeruginosa w materiale diagnostycznym nadsy³anym do ZHW w Warszawie. ¯ycie Wet. 1996, 71, 116-119.
26.Ma³achowska-Jutusz A., Mrozowska J., Kozielska M., Mikach K.: Aktyw-noæ enzymatyczna w glebie ska¿onej zwi¹zkami ropopochodnymi w proce-sie jej detoksykacji. Biotechnologia 1997, 36, 79-91.
27.Metcalf E. S.: The role of international transport of equine semen on disease transmission. Anim. Reprod. Sci. 2001, 68, 229-237.
28.Potvin E., Lehoux D. E., Kukavica-Ibrulj I., Richard K. L., Sanschagrin F., Lau G. W., Levesque R. C.: In vivo functional genomics of Pseudomonas aeruginosa for high-throughput screening of new virulence factors and anti-bacterial targets. Environ. Microbiol. 2003, 5, 1294-1308.
29.Prince P. W., Almquist J. O., Reid J. J.: Bacteriological studies of bovine semen. II. The incidence of specific types of bacteria and the relation to fertility. J. Dairy Sci. 1949, 32, 849-855.
30.Ramza J.: Zaka¿enie piskl¹t indyczych pa³eczk¹ ropy b³êkitnej (Pseudomo-nas aeruginosa). Pol. Drob. 2003, 12, 29-30.
31.Samper J. C., Tibary A.: Disease transmission in horses. Theriogenology 2006, 66, 551-559.
32.Schroth M. N., Cho J. J., Green S. K., Kominos S. D.: Epidemiology of Pseu-domonas aeruginosa in agricultural areas, [w:] V. M. Young (red.): Pseudo-monas aeruginosa: ecological aspects and patient colonization. Raven Press Books, New York 1977, s. 1-29.
33.Szewczyk E.: Diagnostyka bakteriologiczna. PWN, Warszawa 2005, 101-108, 292-295 i 330-331.
34.Szuma³a A.: Budowa komórek pa³eczek z rodzaju Pseudomonas, [w:] B. Kê-dzia (red.): Pa³eczki Pseudomonas, w³aciwoci, zaka¿enia, profilaktyka. PZWL, Warszawa 1982, 29-38.
35.Trafny E. A.: Rola biofilmów w patogenezie zaka¿eñ cz³owieka. Post. Mi-krobiol. 2008, 47, 353-357.
36.Vaillancourt D., Guay P., Higgins R.: The effectiveness of gentamicin or polymyxin B for the control of bacterial growth in equine semen stored at 20°C or 5°C for up to forty-eight hours. Can. J. Vet. Res. 1993, 57, 277-280. 37.Wiedmann M., Weilmeier D., Dineen S. S., Ralyea R., Boor K. J.: Molecular and phenothypic characterization of Pseudomonas spp. isolated from milk. Appl. Environ. Microbiol. 2000, 66, 2085-2095.
38.Wilson R., Sykes D. A., Watson D., Rutman A., Taylor G. W., Cole P. J.: Measurement of Pseudomonas aeruginosa phenazine pigments in sputum and assessment of their contribution to sputum sol toxicity for respiratory ephitelium. Infect. Immun. 1988, 56, 2515-2517.
39.Wolska K., Bukowski K., Jakubczak A., Procka-Bal A.: Wra¿liwoæ szcze-pów Pseudomonas aeruginosa na wybrane chemioterapeutyki. Zesz. Nauk. AP, Rolnictwo 2001, 60, 5-10.
40.Wolska K., Jakubczak A., Anusz Z., Bukowski K.: Wra¿liwoæ szczepów Pseu-domonas aeruginosa na antybiotyki i chemioterapeutyki. Medycyna Wet. 1999, 55, 812-817.
41.Wróblewska M.: Znaczenie kliniczne bakterii z rodzaju Acinetobacter nowe zagro¿enia. Post. Mikrobiol. 2008, 47, 345-352.
Adres autora: mgr in¿. Anna Pobucewicz, ul. Chopina 51/416, 71-450 Szczecin; e-mail: anna.pobucewicz@zut.edu.pl
