Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1583
Praca oryginalna Original paper
Rasa simentaler nale¿y do ras o dwukierunkowym u¿ytkowaniu mleczno-miêsnym z uwagi na swoje wysokie walory wzrostowe i dobre umiênienie. Si-mentaler cechuje siê dobr¹ mlecznoci¹ i redni¹ wy-dajnoci¹ mleka o korzystnym sk³adzie. Dzi byd³o simentalskie jest jedn¹ z najpopularniejszych ras w Europie ze wzglêdu na swoj¹ du¿¹ odpornoæ do zró¿nicowanych warunków rodowiskowych i klima-tycznych. Na przestrzeni ostatniego stulecia obserwo-wano szybkie rozprzestrzenianie siê tej rasy w ró¿nych rejonach Alp i Karpat. Byd³o rasy simentaler uwa¿ane jest za najwa¿niejsz¹ rasê górsk¹, docenian¹ tak¿e w innych regionach wiata. Jego populacja oceniana jest na blisko 40 mln, w tym 17 mln tych zwierz¹t ¿yje w Europie. D³ugi okres u¿ytkowania, wysoka stabil-noæ przemiany materii, znakomita p³odstabil-noæ oraz nis-ka liczba komórek somatycznych w mleku, zwi¹zana z wysok¹ zdrowotnoci¹ wymienia, to cechy byd³a tej rasy istotne ekonomicznie dla hodowców (12).
Przemiany ró¿norodnych zwi¹zków zawartych w ustroju oraz wprowadzanych do organizmu wraz ze spo¿ywan¹ pasz¹ rzutuj¹, miêdzy innymi, na poziom parametrów hematologicznych i biochemicznych, a tak¿e na stê¿enie makro- i mikroelementów w suro-wicy krwi i krwi pe³nej. Na podstawie oznaczeñ para-metrów hematologicznych krwi mo¿na wnioskowaæ o ogólnym stanie zdrowia zwierz¹t, gdy¿ przemiany w ustroju rzutuj¹ na ich regulacjê i poziom. Zale¿noæ
ta jest szczególnie przydatna ze wzglêdu na mo¿liwoæ rozpoznawania stanów zagro¿enia zdrowia oraz prog-nozowania mlecznoci i miêsnoci zwierz¹t. Odchy-lenia od ogólnie przyjêtej normy (9, 10, 20) wiadcz¹ o zaburzeniu równowagi homeostatycznej wewn¹trz organizmu. Ponadto niektóre wskaniki krwi s¹ sko-relowane z przyrostami masy cia³a w okresie wzrostu i rozwoju, wydajnoci¹ mleczn¹ i rozrodczoci¹ (15). Poziom poszczególnych zwi¹zków w surowicy krwi w pewnym stopniu podlega wp³ywom takich czynni-ków, jak: gatunek, rasa, p³eæ, wiek, stan fizjologiczny, warunki utrzymywania i ¿ywienie (9, 10). Ci¹¿a jest okresem, w którym nastêpuje dostosowanie metabo-lizmu do potrzeb rozwijaj¹cego siê p³odu. Prowadzi to do zmiany biochemicznej równowagi organizmu, czego konsekwencj¹ s¹ odchylenia od norm fizjolo-gicznych wielu parametrów diagnostycznych. Zmia-ny te rozpatrywane s¹ jako oczekiwane w ci¹¿y i nie wiadcz¹ o ¿adnym procesie chorobowym. Z drugiej strony, w czasie ci¹¿y zwiêksza siê ryzyko wyst¹pie-nia chorób, które nie leczone mog¹ byæ zagro¿eniem dla matki i p³odu (13, 19).
W sk³ad badania hematologicznego wchodz¹ ozna-czenia dotycz¹ce morfologii krwi, które stanowi¹ naj-czêciej wykonywany profil badañ diagnostycznych (20). Podstawê oceny podstawowych parametrów he-matologicznych stanowi analiza liczby erytrocytów, leukocytów i trombocytów, a tak¿e poziomu
hemo-Zale¿noæ parametrów hematologicznych byd³a
rasy simentaler od stanu fizjologicznego
EWA BRUCKA-JASTRZÊBSKA, DOROTA KAWCZUGA, MARIA BRZEZIÑSKA,WIES£AWA OROWICZ, MAGDALENA LIDWIN-KAMIERKIEWICZ*
Katedra Fizjologii Wydzia³u Nauk Przyrodniczych USz, al. Piastów 40 B, 71-065 Szczecin
*Katedra Toksykologii Wydzia³u Nauk o ¯ywnoci i Rybactwa AR, ul. Papie¿a Paw³a VI 3, 71-424 Szczecin
Brucka-Jastrzêbska E., Kawczuga D., Brzeziñska M., Orowicz W., Lidwin-Kamierkiewicz M.
Dependence of hematological parameters in Simmental breed cattle on physiological conditions
Summary
Simmental is one of the two-direction breeds of milk-meat used due to its high growth values and muscularity. The aim of the study was to determine the level of hematological parameters in Simmental cattle from one herd of various age cattle by taking into consideration the period of pregnancy. Studies were conducted on 180 speci-mens: 90 cows at the age of between 3 to 8 years, 30 heifers, 35 calves and 25 pregnant cows, during the autumn. The following hematological parameters were determined: erythrocytes, leukocytes and platelets count, level of hemoglobin, haematocrit and red blood cell indicators. The analyzed level of basic hematological parameters corresponded with the cattle reference values. Red blood cell counts were lower but red blood cells indices values were increased. The values of hematological parameters in calves were lower in comparison with values noted in adult cows.
Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1584
globiny, wskanika hematokrytowego i wskaników czerwonokrwinkowych. Celem badañ by³o okrelenie podsta-wowych parametrów hematologicznych krwi byd³a rasy simentaler w zale¿no-ci od wieku zwierz¹t i stanu fizjologicz-nego.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono ogó³em na 180 osobnikach byd³a rasy simentaler w ró¿nym wieku i stanie fizjologicznym. Przebadano: 35 ciel¹t (do 8. tygodnia ¿ycia), 30 ja³ó-wek (do 30. miesi¹ca ¿ycia), 90 krów do-ros³ych powy¿ej 36. miesi¹ca ¿ycia do 8. roku i 25 krów ciê¿arnych (od 2. do 7. miesi¹ca ci¹¿y). Zwierzêta pochodzi³y ze stada hodowlanego w województwie za-chodniopomorskim i by³y ca³y czas podda-wane rutynowym zabiegom zootechnicz-nym. Zwierzêta ¿ywiono pasz¹ o nastê-puj¹cym sk³adzie: sianokiszonka z traw (20 kg/sztukê), mieszanka treciwa w³asnej produkcji (jêczmieñ, pszenica, pszen¿yto, owies, koncentrat firmy SANO), wys³odki suche (1 kg/sztukê). Krew do badañ by³a pobierana w okresie jesiennym przez leka-rza weterynarii z ¿y³y jarzmowej w iloci 8 ml, w godzinach porannych przy okazji rutynowych badañ weterynaryjnych. Pozy-skan¹ krew wykorzystano jako materia³ ba-dawczy.
W celu okrelenia podstawowych para-metrów hematologicznych wykonano ozna-czenia liczby: erytrocytów (Red Blood Cells), leukocytów (White Blood Cells), trombocytów (Platelets), stê¿enia hemoglo-biny (Hb), wskanika hematokrytowego (Hct). Liczbê poszczególnych elementów morfotycznych krwi analizowano przy u¿y-ciu analizatora hematologicznego dostoso-wanego do oznaczeñ u prze¿uwaczy MDCvet 800 (Medicine Devices). Stê¿e-nie hemoglobiny okrelono spektrofotome-trycznie metod¹ cyjanomethemoglobinow¹ przy u¿yciu odczynnika Drabkina (POCH S.A.). Wskanik hematokrytowy zosta³ oznaczony wed³ug metody
mikrohemato-krytowej. Wyliczono równie¿ ze wzorów (6) wskaniki czerwonokrwinkowe: redni¹ masê hemoglobiny w krwin-ce czerwonej: MCH (Mean Corpuscular Haemoglobin) [pg] = Hb [g/dL]10/RBC [1012/L], rednie stê¿enie
hemo-globiny w krwince czerwonej: MCHC (Mean Corpuscular Haemoglobin Concentration) [g/dL] = Hg [g/L (mmol/L)] 100/(Hct [%])/100 i redni¹ objêtoæ krwinki czerwonej: MCV (Mean Corpuscular Volume) [fL] = Hg [g/dL]1000/ RBC [1012/L].
Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej przy pomocy programu Statistica 6.0. Wykonano analizê warian-cji (Anova) na poziomie istotnoci p £ 0,05.
Wyniki i omówienie
Poziom parametrów hematologicznych u prze¿uwa-czy podlega w³asnej regulacji metabolicznej oraz wp³y-wom ró¿nych czynników egzogennych i endogennych. Prawid³owoæ tych procesów jest bardzo istotna dla w³aciwego funkcjonowania ustroju. Diagnostyczne badania laboratoryjne maj¹ na celu monitorowanie sta-nu zdrowia byd³a i ewentualnego wykrycia stanów podklinicznych u osobników klinicznie zdrowych. Na podstawie badañ hematologicznych krwi byd³a mo¿-na dokomo¿-naæ wstêpnej oceny stanu ich zdrowia (1, 2).
rt e m a r a p y n a d a B rednia±SD Zakmreinsw-.maatrxo.ci isStottantoystæycrzón¿naic i m a p u r g y z d ê i m i c o tr a W e n j y c n e r e f e r C B R ) L / T ( a t ê l e i C 5,82±0,33 3,45-6,87 a * 0 0 , 7 -0 5 , 5 * * * 0 0 , 7 -0 0 , 5 i k w ó ³ a J 5,30±0,65 4,56-7,03 b A y w o r K 5,10±0,35 3,33-6,41 b B y w o r K 4,66±0,67 4,78-6,98 c C y w o r K 4,06±0,98 3,63-5,54 c e n r a ¿ ê i C 6,50±0,30 3,80-7,98 d b H ) L d / g ( a t ê l e i C 12,01±1,36 10,43-13,611 a * * 0 0 , 4 1 -0 0 , 8 i k w ó ³ a J 11,90±3,50 9,35-12,90 a A y w o r K 12,25±1,77 9,33-15,75 a B y w o r K 12,87±2,87 8,04-13,98 b C y w o r K 13,43±3,54 7,90-14,03 c e n r a ¿ ê i C 12,50±1,80 8,56-13,95 a t c H ) L / L ( a t ê l e i C 0,33±0,31 0,25-0,34 a * * 6 4 , 0 -4 2 , 0 i k w ó ³ a J 0,28±0,35 0,24-0,38 a A y w o r K 0,31±0,30 0,57-0,39 a B y w o r K 0,32±0,44 0,28-0,38 a C y w o r K 0,35±0,33 0,24-0,39 b e n r a ¿ ê i C 0,42±0,36 0,28-0,49 c C B W ) L / G ( a t ê l e i C 10,30±1,36 8,43-12,39 a * 0 0 , 2 1 -0 0 , 4 i k w ó ³ a J 10,60±2,33 8,90-13,98 a A y w o r K 11,45±1,71 7,83-11,31 a B y w o r K 18,98±1,78 6,87-11,98 b C y w o r K 17,97±2,04 6,98-10,65 b e n r a ¿ ê i C 11,76±2,01 5,76-9,98 c T L P ) L / G ( a t ê l e i C 258,5±18,10 221,3-287,4 a * 0 5 6 -0 5 1 i k w ó ³ a J 289,9±19,71 187,1-387,1 a A y w o r K 345,2±21,65 312,3-365,2 b B y w o r K 356,9±25,65 198,3-389,3 b C y w o r K 302,4±21,87 167,3-423,3 c e n r a ¿ ê i C 489,6±19,29 398,2-587,3 d
Tab. 1. Wartoci parametrów hematologicznych byd³a rasy simentaler
Objanienia: krowy A krowy doros³e 3-letnie, B krowy doros³e 4- i 5-letnie, C krowy doros³e w wieku od 6 do 8 lat; * wartoci referencyjne wg Janeczek (9, 10); ** wartoci referencyjne wg Winnickiej (20); a, b, c, d ró¿nymi literami zazna-czono ró¿nice statystycznie istotne przy p £ 0,05
Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1585
Wed³ug Skrzypka (17), najczêciej badanymi parame-trami hematologicznymi s³u¿¹cymi do oceny wartoci u¿ytkowej i hodowlanej byd³a s¹: stê¿enie hemoglo-biny, wskanik hematokrytowy i liczba erytrocytów.
W tab. 1 podano uzyskane wartoci wybranych pa-rametrów hematologicznych krwi byd³a rasy simenta-ler w zale¿noci od stanu fizjologicznego, uwzglêd-niaj¹c wiek zwierz¹t i ci¹¿ê. W badanym materiale wy-kazano statystycznie istotne ró¿nice (p £ 0,05) pomiê-dzy parametrami hematologicznymi otrzymanymi u ciel¹t, ja³ówek i krów powy¿ej 30. miesi¹ca ¿ycia oraz krów bêd¹cych w okresie ci¹¿y (tab. 1, 2).
rednia liczba erytrocytów we krwi badanego byd-³a wahabyd-³a siê w przedziale 4,06÷6,50 T/L. U krów doros³ych w wieku 4-5 lat i 6-8 lat (4,06÷4,66 T/L) zaobserwowano nieznaczne obni¿enie liczby erytro-cytów wzglêdem wartoci referencyjnej (9, 10, 20) (tab. 1). Nieznaczne obni¿enie liczby krwinek czerwo-nych poni¿ej wartoci referencyjnej mog³o byæ spo-wodowane prawdopodobnie przewodnieniem byd³a (20). Zmniejszenie liczby erytrocytów mo¿e byæ po-dyktowane niedokrwistoci¹, chorobami nerek lub obecnoci¹ paso¿ytów, jakkolwiek przy stwierdzeniu niedokrwistoci obserwuje siê równie¿ obni¿enie stê-¿enia hemoglobiny i wskanika hematokrytowego (20), co nie zosta³o potwierdzone w przeprowadzonych ba-daniach. U krów ciê¿arnych zaobserwowano wiêksz¹ liczbê erytrocytów ni¿ u krów nieciê¿arnych, jednak-¿e wartoci te mieci³y siê w granicach norm
fizjolo-gicznych (9, 10, 20). Na pocz¹tku ci¹¿y czêsto dochodzi do zwiêkszenia siê ogólnej liczby erytrocytów pod wp³y-wem wzmo¿onej erytropoezy (8, 19).
Stê¿enie hemoglobiny i wskanika hematokrytowego mieci³o siê w grani-cach normy (9, 10, 20). rednie stê¿e-nie hemoglobiny waha³o siê u badane-go byd³a w przedziale 11,90÷13,43 g/dL (tab. 1), a wskanik hematokrytowy wynosi³ 28,5÷42,9 L/L (tab. 1). Najni¿-sze stê¿enie hemoglobiny i wskanika hematokrytowego obserwowano u ja³ó-wek, a najwy¿sze u krów ciê¿arnych. Stê¿enie hemoglobiny jako g³ównego sk³adnika erytrocytów ulega zmianie wraz z wiekiem. W pierwszych dniach ¿ycia ciel¹t stê¿enie hemoglobiny we krwi jest podwy¿szone, a nastêpnie do czwartego miesi¹ca ulega obni¿eniu (3, 17). Proces ten zwi¹zany jest z niedo-tlenieniem oko³oporodowym krwi cie-l¹t. Czwarty miesi¹c jest miesi¹cem prze³omowym, poniewa¿ stê¿enie he-moglobiny ponownie zaczyna wzrastaæ (3). Towarzyszy temu równie¿ spadek, a nastêpnie wzrost liczby erytrocytów, wskanika hematokrytowego i wska-ników czerwonokrwinkowych. Podczas ci¹¿y obserwuje siê obni¿enie stê¿enia hemoglobiny, poniewa¿ zwiêksza siê objêtoæ krwi kr¹¿¹cej. Zwi¹-zane jest to z proporcjonalnie mniejszym wzrostem iloci erytrocytów w stosunku do wzrostu objêtoci osocza. Zjawisko to prowadzi do objawów wzglêdnej niedokrwistoci, czego w badaniach w³asnych nie okrelono (8). Natomiast uzyskane du¿e wahania w poziomie wskanika hematokrytowego u byd³a mog¹ byæ wynikiem przewodnienia lub odwodnienia organizmu na skutek zmian ¿ywieniowych w okresie jesiennym (5). Zwierzêta przebywaj¹ wówczas w po-mieszczeniach zamkniêtych i nie maj¹ mo¿liwoci korzystania z pastwiska. Niektórzy autorzy (16) wy-kazali, ¿e wy¿sze wartoci wskaników hematologicz-nych wystêpuj¹ w³anie w okresie alkierzowym (je-sieñ). Jest to zwi¹zane z intensywnym ¿ywieniem w tych warunkach utrzymania, a wp³yw wielkoci spo-¿ycia oraz jakoci paszy na poziom parametrów he-matologicznych by³ wielokrotnie udowadniany (4, 14, 16, 18).
Liczba leukocytów u badanego byd³a mieci³a siê w granicach norm fizjologicznych i waha³a siê w prze-dziale 7,98÷11,76 G/L (tab. 1). Liczba leukocytów krwi obwodowej byd³a ma mniejsz¹ wartoæ diagnos-tyczn¹ w porównaniu z innymi gatunkami zwierz¹t. Niektórzy autorzy podaj¹, ¿e nawet podczas chorób przebiegaj¹cych z silnym procesem zapalnym rzadko stwierdzana by³a leukocytoza (20). Z tego powodu markerem stanów zapalnych u byd³a staj¹ siê bia³ka
Objanienia: jak w tab. 1.
Tab. 2. Wartoci wskaników czerwonokrwinkowych byd³a rasy simentaler
/r t e m a r a p y n a d a B k i n b o s o y n a d a B rednia±SD Zakmreinsw-.maatrxo.ci a n z c y t s y t a t S c i n ¿ ó r æ o n t o t s i i m a p u r g y z d ê i m i c o tr a W e n j y c n e r e f e r H C M ) g p ( a t ê l e i C 26,0±1,5 25,1-26,5 a * 7 1 -1 1 i k w ó ³ a J 26,2±4,4 24,6-25,9 a A y w o r K 25,9±3,6 24,1-26,9 a B y w o r K 25,8±1,7 20,5-26,5 a C y w o r K 23,5±1,4 20,1-25,3 b e n r a ¿ ê i C 25,9±2,8 18,2-29,2 a C H C M ) L d / g ( a t ê l e i C 81,9±8,6 67,7-89,0 a * 6 3 -0 3 i k w ó ³ a J 36,4±5,4 25,2-39,9 b A y w o r K 37,7±4,7 29,7-49,3 b B y w o r K 37,2±2,3 27,1-41,4 b C y w o r K 36,1±2,8 25,2-38,5 b e n r a ¿ ê i C 37,9±5,3 31,2-42,7 b V C M ) L f( a t ê l e i C 81,9±8,60 67,7-89,0 a * 0 6 -0 4 i k w ó ³ a J 47,4±10,3 39,2-52,3 a A y w o r K 80,8±9,60 160,8-100,7 b B y w o r K 80,7±10,4 53,1-86,4 b C y w o r K 82,4±9,30 58,2-98,2 b e n r a ¿ ê i C 59,8±10,4 56,1-82,6 a
Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1586
ostrej fazy (np. fibrynogen) (20). Liczba leukocytów u byd³a mo¿e ulec podwy¿szeniu na skutek stresu, któ-rym w przypadku badanego byd³a by³o pobranie krwi. Nie stwierdzono równie¿ odchyleñ od wartoci refe-rencyjnych w poziomie trombocytów, których liczba kszta³towa³a siê w przedziale 258,5÷489,6 G/L (tab. 1). Wartoci wskaników krwinek czerwonych bada-nego byd³a podano w tab. 2. We krwi wszystkich cie-l¹t, ja³ówek i krów doros³ych wskaniki czerwono-krwinkowe by³y podwy¿szone. rednia masa hemo-globiny w krwince czerwonej (MCH) badanego byd³a mieci³a siê w przedziale 23,5÷26,2 pg, a rednie stê-¿enie hemoglobiny w krwince (MCHC) wynosi³o 36,1 ÷81,9 g/dL. Natomiast rednia objêtoæ krwinki czer-wonej (MCV) waha³a siê w przedziale 47,4÷82,4 fL. Wskaniki czerwonokrwinkowe s¹ ze sob¹ cile sko-relowane i wspó³zale¿¹ od poziomu hemoglobiny, licz-by erytrocytów i wartoci wskanika hematokrytowe-go (6). Wzrost MCH mo¿e byæ wynikiem przewod-nienia hipotonicznego byd³a. Natomiast bardzo nie-znaczny wzrost MCHC zaledwie o 2-3% mo¿e byæ spowodowany odwodnieniem organizmu lub hemoli-z¹ badanego materia³u. W przypadku stwierdzonych zaburzeñ gospodarki wodno-elektrolitowej w postaci odwodnienia b¹d przewodnienia organizmu obserwu-je siê tak¿e odpowiednio zwiêkszenie lub zmniejsze-nie wartoci wskanika hematokrytowego, czego w pracy nie stwierdzono. Wskaniki czerwonokrwin-kowe s¹ znacz¹cym parametrem w ocenie erytropo-ezy i kwalifikacji ewentualnych niedokrwistoci (13). Wartoci okrelonych w badaniach parametrów he-matologicznych (Hb, Hct, WBC, PLT) u ciel¹t, ja³ó-wek i krów powy¿ej 30. miesi¹ca ¿ycia rasy simenta-ler mieci³y siê w granicach zakresu norm fizjologicz-nych okrelofizjologicz-nych dla byd³a. Zaobserwowano nieznacz-nie obni¿on¹ liczbê erytrocytów, natomiast wartoci wskaników czerwonokrwinkowych by³y podwy¿szo-ne. Wartoci otrzymane u ciel¹t by³y nieznacznie ni¿-sze w stosunku do wartoci otrzymanych dla doros³ych osobników. Istotny wp³yw na kszta³towanie siê para-metrów hematologicznych ma wiek osobnika oraz stan fizjologiczny, st¹d konieczna jest analiza poszczegól-nych wskaników przy zachowaniu porównywalposzczegól-nych kryteriów w zakresie: wieku, p³ci, ci¹¿y, laktacji i ¿y-wienia (7).
Pimiennictwo
1.Albrycht A., Bieniek K., C¹ka³ S.: Wskaniki równowagi kwasowo-zasado-wej oraz parametry hematologiczne i biochemiczne u ciel¹t w pierwszych 10 dniach po urodzeniu. Medycyna Wet. 1995, 51, 375-358.
2.Baranow-Baranowski S., Janus K., Jakubowska D.: Kszta³towanie siê za-wartoci sodu, potasu i chlorków w p³ynie pozakomórkowym organizmu ciel¹t w pierwszym miesi¹cu ¿ycia. Medycyna Wet. 1988, 5, 315-317.
3.Bia³ek G.: Prawid³owe ¿ywienie prawid³owy rozród. Chów Byd³a 2001, 46, 12-14.
4.Bielak F., Wawrzyñczak K., Kraszewski J., Strz¹da³a B.: Efektywnoæ stoso-wania dodatku t³uszczu paszowego w dawce pokarmowej dla krów rasy czer-wono-bia³ej. Rocz. Nauk. Zoot. 1994, 21, 145-155.
5.Blik K., Gogol P.: Wp³yw intensywnoci ¿ywienia ja³ówek w okresie wzrostu i dojrzewania p³ciowego na wybrane cechy u¿ytkowoci rozrodczej. Medy-cyna Wet. 2002, 58, 981-984.
6.Bomski H.: Podstawowe laboratoryjne badania hematologiczne. Wydawnic-two Lekarskie PZWL, Warszawa 1995, 139-184.
7.Bronicki M., Dembiñski Z.: Wp³yw zaburzenia przemiany t³uszczowej w okre-sie oko³oporodowym na p³odnoæ krów. Medycyna Wet. 1993, 49, 562-564. 8.Darul K., Kruczyñska H.: Zmiany wybranych parametrów krwi krów
zwi¹-zane z ci¹¿¹ i laktacj¹. Acta Sci. Pol. Med. Vet. 2005, 4, 73-86.
9.Janeczek W., Chudoba-Drozdowska B., Rojkowski A., Szulc T.: Kszta³towa-nie siê poziomów wybranych wskaników krwi krów dokarmianych przed porodem ró¿nymi dodatkami paszowymi. Zesz. Nauk Rol. Wroc³aw 1991a, XXXV, 17-31.
10.Janeczek W., Chudoba-Drozdowska B., Rojkowski A., Szulc T.: Wp³yw wa-runków utrzymania i ¿ywienia na wybrane wskaniki krwi krów i przebieg ich okresu oko³oporodowego. Zesz. Nauk Rol. Wroc³aw 1991b, XXXV, 43-53.
11.Janeczek W., Chudoba-Drozdowska B.: Ocena zawartoci hemoglobiny i ery-trocytów we krwi ciel¹t rasy ncb na podstawie wartoci hematokrytowej. Medycyna Wet. 1985, 41, 553-554.
12.Jasiorowski H., Przysucha T.: Byd³o miêsne: wybór rasy. Top Agrar Polska 2004, 1, 102-104.
13.Milman N., Byg K., Agger A.: Hemoglobin and erythrocyte indices during normal pregnancy and postpartum in 206 women with iron supplementation. Acta Obstet. Gynecol. Scand. 2000, 79, 89-98.
14.Pysera B., Opa³ka A.: The effect of gestation and lactation of dairy cows on lipid and lipoprotein patterns and composition in serum during winter and summer feeding. J. Anim. Feed Sci. 2000, 9, 411-424.
15.Skrzypek R.: Przydatnoæ niektórych wskaników biochemicznych u ja-³ówek do prognozowania u¿ytkowoci mlecznej i rozrodczej. Rocz. AR Poznañ Zootech. 1991a, CCXXIX, 139-146.
16.Skrzypek R.: Wp³yw wieku i sezonu wycielenia na wartoæ niektórych wska-ników biochemicznych u krów rasy czarno-bia³ej. Rocz. AR Poznañ 1990, CCXX, 99-111.
17.Skrzypek R.: Wspó³czynniki korelacji miêdzy wskanikami biochemiczny-mi, hematologicznymi i odpornociowych a przyrostami masy cia³a u ciel¹t. Rocz. AR Poznañ 1991, 229, 139-146.
18.Strusiñska D., Iwañska S., Mierzejewska J., Skok A.: Wp³yw dodatków mi-neralno-witaminowych na poziom wybranych wskaników biochemicznych surowicy krwi. Medycyna Wet. 2003, 9 323-326.
19.Whittaker P. G., Macphali S., Lind T.: Serial hematologic changes and pregnancy outcome. Acta Obstet. Gynecol. Scand. 1996, 88, 33-39. 20.Winnicka A.: Wartoci referencyjne podstawowych badañ laboratoryjnych
w weterynarii. SGGW, Warszawa 2004, 17-35, 97-108.
Adres autora: dr Ewa Brucka-Jastrzêbska, al. Piastów 40b, 71-065 Szczecin; e-mail: ewabrucka@poczta.onet.pl
