JACEK KNOPEK
AFRYKAN
´ SKIE ELITY POLSKIE I POLONIJNE
W DRUGIEJ POOWIE XX WIEKU
STUDIUM POLITOLOGICZNEElity polonijne stanowi a ciekawy aspekt badan´ naukowych, odnosz acy sie do pobytu, dziaalnos´ci i aktywnos´ci spoecznos´ci polskich poza granicami kraju. Co prawda zagadnieniem elit s´rodowisko naukowe, a w tym politolo-giczne1, zajmuje sie od lat, to jednak ze wzgledu na sw a dynamike stanowi ono przez cay czas ciekawy obszar badan´2. Problematyk a t a zajmuje sie s´rodowisko powi azane z róznymi dziedzinami naukowymi, gównie jednak spoecznymi, aczkolwiek same elity mozna badac´ na kilkunastu paszczyznach – np. s´rodowisko polityczne, lobby gospodarcze, aktywnos´c´ spoeczna, dzia-alnos´c´ kulturalna, oblicze lokalne i regionalne, elita towarzyska itd. Kazde z nich bedzie sie charakteryzowao wasnym paradygmatem badawczym,
Dr hab. JACEKKNOPEK, prof. UMK – politolog; kierownik Katedry Miedzynarodowych Stosunków Politycznych na Wydziale Politologii i Studiów Miedzynarodowych Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu; email: jknopek@wp.pl
1Zob. Cz. Z n a m i e r o w s k i, Elita i demokracja, Warszawa: Instytut Wydawniczy
PAX 1991; Elity polityczne w Polsce, red. K. Paecki, Warszawa: ZGP TNP 1992; M. Z y-r o m s k i, Gaetano Mosca. Twóy-rca socjologicznej teoy-rii elity, Poznan´: UAM 1996; J. S z t u m s k i, Elity, ich miejsce i rola w spoeczen´stwie, Katowice: Wydawnictwo S´l ask 1997; Z. B l o k, Teorie struktur i zmian spoecznych. Podobien´stwa i róznice, Poznan´: UAM 1999; M. S t e f a n i u k, Teoria elit Vilfreda Pareta, Lublin: Wydawnictwo UMCS 2001; J. N o c o n´, Elity polityczne. Studium interpretacji funkcjonalnej, Torun´: Wydawnictwo Adam Marszaek 2004.
2W ostatnim czasie na uwage zasuguj a chociazby opracowania: T. B o d i o, P. Z a
e-s k i, Elity wadzy w Azji Centralnej: tradycja, modernizacja, etnopolityka, Ware-szawa: Dom Wydawniczy Elipsa 2008; . G a c e k, Chin´skie elity polityczne w XX wieku, Kraków: Ksie-garnia Akademicka 2009; P. B a j d a, Elity polityczne na Sowacji w latach 1989-2010: kreta
oddzielnymi kryteriami czy zasadami doboru osób, które nalez a do elity. Niemniej jednak osobowos´ci takie musz a wyrózniac´ sie pewnymi cechami, jak oblicze intelektualne, aktywnos´c´ ekonomiczna, krzewienie kultury czy wkad w rozwój zycia spoecznego danej zbiorowos´ci. Szczególne znaczenie w ksztatowaniu elit miaa i ma dziaalnos´c´ polityczna. Bycie politykiem narodowego formatu od zawsze oznaczao zaliczenie danej osoby do elity.
O ile w przypadku nauk spoecznych problematyka elit staa sie przedmio-tem zainteresowan´ poszczególnych badaczy, a nawet szkó charakterystycz-nych dla konkretnego paradygmatu badan´, o tyle w przypadku spoecznos´ci polskich i polonijnych zyj acych poza granicami kraju trudno jest mówic´ o wypracowaniu odpowiednich metod czy kryteriów osobowych odnosz acych sie do tego, kogo mozna i nalezy zaliczyc´ do elity3. W literaturze przedmio-tu odnalez´c´ mozna zaledwie kilka pozycji ksi azkowych, które w sposób bez-pos´redni odnosiyby sie do tej zozonej problematyki4. Poszczególne artykuy czy studia poruszane byy najczes´ciej przy tworzeniu monografii obrazuj acych Polaków i Polonie w poszczególnych krajach europejskich i pozaeuropejskich, w szczególnos´ci w Stanach Zjednoczonych5. W dalszym ci agu odczuwa sie jednak wyraz´n a potrzebe badan´ odnosz acych sie do elit polonijnych, gdyz problematyka ta staa sie nader aktualna po okresie 1989-1991, kiedy nast api-a reorientacja w polskiej polityce zagranicznej. Polska zabiegaj ac wówczas o akceptacje swoich potrzeb i interesów, moga odwoywac´ sie miedzy inny-mi do elit polonijnych oraz zabiegac´ o ich wsparcie. Formua taka inny-miaa miejsce przed rokiem 1999, kiedy zmierzano do w aczenia kraju w struktury pónocnoatlantyckie, oraz przed rokiem 2004, kiedy polscy politycy chcieli pogebionej integracji z Uni a Europejsk a.
3Wspóczes´nie mianem Polonii najczes´ciej okres´la sie osoby, które maj a polskie
pocho-dzenie, zachowuj a s´wiadomos´c´ poczucia narodowego, znaj a polski jezyk, prowadz a w kraju osiedlenia aktywnos´c´ organizacyjn a, maj a kontakt z polskim pis´miennictwem (ksi azk a i pras a) oraz utrzymuj a kontakty z ojczyzn a swoich przodków. Na temat pojmowania terminu „Polonia” zob.: J. K n o p e k, Migracje Polaków do Afryki Pónocnej w XX wieku, Bydgoszcz: Wydaw-nictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego 2001, s. 16-17 (tamze literatura przed-miotu).
4Ksztatowanie sie elit polonijnych, red. J. Knopek, Bydgoszcz: INP AB 2003; Funkcje i zadania elit w s´rodowiskach polonijnych, red. J. Knopek, Torun´: Wydawnictwo Adam
Mar-szaek 2006; Liderzy i przywódcy w rzeczywistos´ci polonijnej, red. J. Knopek, Koszalin: Wy-dawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalin´skiej 2011; Przywództwo polityczne a przywództwo
polonijne. Miedzy teori a a praktyk a, red. J. Knopek, Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane
Poli-techniki Koszalin´skiej 2011.
5 Miedzy innymi Polonia amerykan´ska. Przeszos´c´ i wspóczesnos´c´, red. H. Kubiak,
Badaj ac kwestie elit polonijnych jak juz wspomniano nalezy przyj ac´ nieco inny paradygmat badawczy. Mia bowiem racje prof. Wojciech Wrze-sin´ski formuuj ac teze w trakcie III Miedzynarodowego Sympozjum Biografis-tyki Polonijnej odbywaj acego sie w Rzymie w 1998 roku, ze „w odróznieniu od biografistyki narodowej biografistyka polonijna musi obejmowac´ swoim zainteresowaniem znacznie szerszy kr ag osób. Osób nie zawsze wyrastaj acych zdecydowanie ponad przecietnos´c´ spoecznos´ci, w której przyszo im zyc´, ale których jednostkowe dokonania zadecydoway o szczególnych funkcjach przywódczych w lokalnych grupach polonijnych. Dobór biografii emigracyj-nych jest zblizony do formuy regionalemigracyj-nych sowników biograficzemigracyj-nych. S a to czesto osoby, które w swoim zyciorysie nie miay wielkich osi agniec´ na skale caego pan´stwa, narodu, wiekszych struktur politycznych, ale których dokona-nia wyrazay potrzeby lokalnej spoecznos´ci, byy niezbedne dla jej egzysten-cji oraz rozwoju cywilizacyjnego, politycznego i materialnego”6. Kryteria takie mog a znalez´c´ odzwierciedlenie zarówno do elit polonijnych w skali globalnej, jak tez i do poszczególnych kontynentów, regionów czy krajów pobytu diaspory polskiej.
Artyku niniejszy w zamys´le autora ma za zadanie przedstawic´, w ujeciu badan´ politologicznych, elity polskie i polonijne funkcjonuj ace w drugiej poowie XX wieku na kontynencie afrykan´skim. Zagadnienie to jest stosunko-wo trudne do rozpoznania i naukowego odzwierciedlenia. Po pierwsze, przede wszystkim trudnos´ci budzi samo okres´lenie: „elity polskie i polonijne w Afry-ce” i kogo mozna do nich zaliczyc´. Po drugie, Czarny L ad nie cieszy sie w Polsce zbyt duzym zainteresowaniem i w odniesieniu do badan´ nad wspó-czesnymi skupiskami polskimi i polonijnymi odnalez´c´ mozna jedynie poje-dyncze publikacje7. Po trzecie, znaczne odlegos´ci dziel ace Polske od pan´stw afrykan´skich, mnogos´c´ podmiotów miedzynarodowych tam wystepuj acych, a nadto niestabilnos´c´ polityczna powoduje, iz badanie struktur polonijnych na tym obszarze jest utrudnione. Poza tym, niektóre pan´stwa afrykan´skie, od pónocy poczynaj ac, zdominowane zostay przez islam z wiod ac a rol a
szaria-6Cyt. za: A. i Z. J u d y c c y, Polonia. Sownik biograficzny, Warszawa: PWN 2000,
s. 7.
7 Por. H. Z i n s, Polacy w Afryce Wschodniej, Lublin: Wydawnictwo Polonia 1978;
t e n z e, Polacy w Zambezji, Lublin: Wydawnictwo Polonia 1988; A. Z u k o w s k i, W
kra-ju zota i diamentów. Polacy w Afryce Poudniowej XVI-XX w., Warszawa: Wydawnictwo
Nau-kowe 1994; t e n z e, Diaspora polska w Republice Poudniowej Afryki w warunkach
wspó-czesnej unifikacji i dywersyfikacji s´wiata, Olsztyn: Instytut Nauk Politycznych UWM w
Olszty-nie 2008; K n o p e k, Migracje Polaków; t e n z e, Stosunki Polski z krajami Afryki
tu, co powoduje, ze kontakt z kobietami, przedstawicielkami mazen´stw mie-szanych, b adz´ z osobami duchownymi prowadz acymi dziaalnos´c´ misyjn a jest utrudniony, a niekiedy wrecz niemozliwy.
Powyzej zaprezentowane kwestie tylko w niewielkim stopniu obrazuj a, w jakich warunkach i w jakiej rzeczywistos´ci znajduje sie badacz struktur spoecznych prowadz acy swe dociekania naukowe na kontynencie afrykan´-skim. St ad tez na potrzeby niniejszego artykuu skorzystano z milenijnego wydawnictwa encyklopedycznego przygotowanego przez Agate i Zbigniewa Judyckich, a opublikowanego przez Wydawnictwo Naukowe PWN8. Opraco-wanie Polonia. Sownik biograficzny obejmuje 827 biogramów przedstawicieli spoecznos´ci polskiej i polonijnej zyj acych, pracuj acych i dziaaj acych w XX wieku poza granicami kraju przez co najmniej 10 lat9. Wydawnictwo przygo-towane zostao przez osoby, które s a znanymi badaczami biografistyki polo-nijnej, zaozycielami Institut de Recherches Biographiques w Maisons-Alfort pod Paryzem. Placówka ta, co prawda, zmieniaa miejsca pobytu, ale przez cay czas pozostawaa wierna swym dokonaniom biograficznym i polonijnym, czego owocem byy organizowane sympozja i konferencje. Przygotowane opracowanie zawiera podstawowe dane osobowe prezentowanych postaci polskich i polonijnych, informuje o stanie cywilnym, przebiegu drogi zawodo-wej, naukowej czy artystycznej, przedstawia nadto podstawowe osi agniecia w postaci publikacji, udziale w konfliktach zbrojnych, zaangazowaniu w zyciu politycznym i spoecznym oraz informuje o uzyskanych patentach, stano-wiskach, nagrodach, tytuach czy odznaczeniach. Autorzy hase koncentruj a sie gównie na uczonych, pisarzach, artystach, duchownych, wydawcach, dziennikarzach, inzynierach, przedsiebiorcach, wojskowych, lekarzach, spor-towcach czy wreszcie dziaaczach emigracyjnych i polonijnych. Elementy pisane poparte zostay ciekawym materiaem ilustracyjnym obejmuj acym zdjecie b adz´ portret zainteresowanego oraz obrazuj ace jego dokonania twór-cze, artystyczne czy inzynieryjne. Trzeba takze zaznaczyc´, ze tak zredagowa-ne materiay powstay na podstawie ankiet wypenianych przez samych zain-teresowanych, a wiec maj a charakter wybitnie subiektywny. Nalezy jednak odnotowac´, iz nie musz a one odbiegac´ od rzeczywistos´ci. W przeszos´ci
8J u d y c c y, Polonia. Sownik, passim.
9Autorzy tego opracowania poprzez wyrazenie „Polonia” okres´lili, ze s a to „mieszkaj acy
poza krajem Polacy i osoby polskiego pochodzenia, które zachoway poczucie tozsamos´ci narodowej” (tamze, s. 7). Nie zaliczyli zatem do tego miana osób czasowo zamieszkaych poza granicami kraju, jak pracowników kontraktowych, studentów czy dyplomatów. Z formu a tak a, przejrzyst a i metodologicznie doprecyzowan a, nalezy sie zgodzic´.
niejednokrotnie zdarzao sie, iz nawet osoba zasuzona nie jest obecnie znana w wydawnictwach encyklopedycznych, sownikowych czy leksykalnych ze wzgledu na to, iz nie pozostawia po sobie materiau biograficznego, co w przypadku Czarnego L adu wyraz´nie sie zaznaczyo.
W Sowniku zaprezentowanych zostao 37 postaci, które w sposób bezpos´red-ni b adz´ pos´redni uczestniczyy w zyciu spoecznos´ci afrykan´skich b adz´ dziaay tam na rzecz tworz acych sie skupisk polonijnych w drugie poowie XX wie-ku10. Wykaz tych osobistos´ci zosta przedstawiony w tabeli 1 z uwzglednie-niem wykonywanych przez nich profesji, nazwy afrykan´skiego kraju b adz´ kra-jów pobytu oraz okresu spedzonego na Czarnym L adzie. W przypadku osób, które w 2000 roku dalej mieszkay w Afryce, zaznaczono jedynie czas, od którego emigracyjne zycie b adz´ dziaalnos´c´ zawodowa zwi azay ich z wybranym pan´stwem. Tak zredagowany wykaz przedstawia tabela.
Tabela. Elity polskie i polonijne w Afryce w drugiej poowie XX wieku
Nazwisko i imie
Wykonywany
zawód/specjalnos´c´ Kraj pobytu Okres pobytu Berezowska-Azzag
Ewa
Architekt urbanista
i nauczyciel akademicki Algieria Od 1979 r.
Bobak Leopold Lekarz kardiolog Republika Poudniowej
Afryki Od 1990 r.
Bolonek Janusz Januariusz Mikoaj
Ksi adz katolicki, arcy-biskup i dyplomata Egipt Niger 1977-1979 1989-1995 Dziembowski
Zbig-niew Maria Inzynier hydrogeolog
Republika Poudniowej
Afryki Od 1967 r.
Fidos Henryk Inzynier mechanik i nauczyciel akademicki Republika Poudniowej Afryki Od 1973 r. Galecki Stefan Inzynier budowlany i projektant techniczno--sanitarny Nigeria 1970-1979
10Niektóre osoby zwi azay sie z Czarnym L adem na stae i s a jeszcze widoczne w
po-szczególnych krajach afrykan´skich do chwili obecnej. Inne zwiedziy kilka afrykan´skich pan´stw, nios ac na ich rzecz postep techniczny i cywilizacyjny, ksztatuj ac zycie akademickie i medyczne, czy bed ac po prostu propagatorami Czarnego L adu. Pozostali traktowali swój pobyt na kontynencie afrykan´skim jako czasowe przedsiewziecie zawodowe czy gospodarcze, podejmuj ac angaz czy wygrywaj ac konkurs na przygotowanie odpowiedniego projektu. W ten sposób powracali oni po jego wykonaniu do kraju swego osiedlenia. Nieliczne osoby wróciy po kilkunastu czy kilkudziesieciu latach spedzonych na emigracji do Polski, ale miao to gównie miejsce po 1989 roku.
Indyk Bolesaw Fizyk metalurg i nau-czyciel akademicki
Republika Poudniowej
Afryki 1990-1994
Iwanik Janina Maria Lekarz internista
Libia
Republika Poudniowej Afryki
1976-1979 Od 1985 r.
Jacyk Witold Kamil Lekarz dermatolog i nauczyciel akademicki Nigeria Sudan Republika Poudniowej Afryki 1973-1980 1981-1982 Od 1985 r.
Jakutowicz Piotr Inzynier architekt
Rodezja Poudniowa Republika Poudniowej Afryki
1960-1962 Od 1963 r.
Janusz Juliusz Józef Kazimierz
Ksi adz katolicki, arcy-biskup i dyplomata
Rwanda Mozambik
1995-1998 Od 1998 r.
Jaworski Jan Ksi adz katolicki i dusz-pasterz polonijny
Republika Poudniowej
Afryki Od 1962 r.
Kasperczak Henryk Wojciech
Sportowiec i trener piki noznej
Wybrzeze Kos´ci So-niowej Tunezja Burkina Faso 1993-1994 1996 1998
Kozowiecki Adam Ksi adz jezuita, kardyna i misjonarz Rodezja Pónocna/ Zambia Od 1946 r. Lipin´ski Marek Roman Biolog i nauczyciel akademicki Republika Poudniowej Afryki Od 1985 r.
Markiewicz Wiktor Inzynier elektryk Belgijskie Kongo 1951-1960 Matejko Aleksander
Jan
Socjolog i nauczyciel
akademiki Zambia 1968-1970
Mielcarek Janusz Inzynier informatyk i
nauczyciel akademiki Algieria 1979-1989
Morawski Iwo Inzynier rolnik i urzed-nik miedzynarodowy Etiopia Mauritius 1989 1995-1998 Moszczyn´ska Anna Barbara Urzednik
administra-cyjny Brytyjska Kenia 1942-1944
Ozga Jan Józef Ksi adz katolicki, biskup
i misjonarz Kamerun Od 1988 r.
Pawlicki Jedrzej
Wincenty Inzynier architekt Algieria 1975-1990 Pyzikowski Wodzi-mierz Zygmunt Inzynier budowlany i projektant hydroelek-trowni Nigeria Republika Poudniowej Afryki 1965-1970 Od 1970 r.
Romanowicz Andrzej Inzynier architekt i projektant budowlany Republika Poudniowej Afryki Od 1970 r. Rustowski Adam Maciej Historyk literatury, tumacz i nauczyciel akademicki Tunezja Od 1999 r.
Rymaszewski Sta-nisaw Henryk Inzynier architekt i projektant budowlany Ghana Niger 1962-1967 i 1969-1972 1978-1984
Sadowski Jerzy Inzynier komunikacji Republika Poudniowej
Afryki Od 1982 r.
Sierakowski
Kazi-mierz Inzynier architekt Ghana 1960-1965
Sk apski Tomasz Ekonomista i nauczyciel
akademicki Algieria 1981-1989
Taaaj Janusz Józef Biolog i nauczyciel Kenia 1978-1981
Trebicki Ludomir Jerzy
Wojskowy i rzeczo-znawca nieruchomos´ci
Brytyjska Afryka Za-chodnia Rodezja Poudniowa Republika Poudniowej Afryki 1941-1943 1949-1975 1975-1992
Van Beek Urszula Jolanta Historyk i nauczyciel akademicki Zambia Republika Poudniowej Afryki 1981-1986/1988 Od 1986 r.
Venulet Jan Lekarz farmakolog i nauczyciel akademicki Maroko Egipt Nigeria 1966-1967 1968-1970 1981
Wodzin´ski Henryk Ekonomista i sportowiec szermierz
Francuskie Maroko/ Maroko
Od 1938 r.
Wodzin´ski
Mieczy-saw Dziennikarz i nauczyciel
Francuskie Maroko/
Maroko Od 1944 r.
Wojno Leszek Inzynier górnik i nau-czyciel akademicki Republika Poudniowej Afryki Od 1982 r. Z elewska-Pawlicka Maria Iwona Inzynier architekt i
projektant budowlany Algieria 1983-1989
Z´ ródo: J u d y c c y, Polonia. Sownik biograficzny, passim.
Wyróznione przez Agate i Zbigniewa Judyckich 37 „postaci afrykan´skich” stanowi 4,47% wszystkich ujetych w opracowaniu osób, co jest wartos´ci a znacz a-c a, zwazywszy na ich poziom liczbowy. Uwzgledniaj ac dane szacunkowe przyj ac´ nalezy, ze na Czarnym L adzie przebywao w kon´cu XX wieku od 14 000 do 17 000 emigrantów polskich i Polonii11. Byy to osoby, które na kontynencie tym nie przebyway czasowo, czyli nie byy pracownikami na kontraktach,
dyplo-11Zob. hasa: Afryka Poudniowa, Afryka Pónocna, Afryka S´rodkowa, Afryka Wschodnia, Afryka Zachodnia, Afrykan´skie Wyspy Oceanu Indyjskiego przygotowane przez J. Knopka i
umieszczone w: Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, red. K. Dopieraa, t. I, Torun´: Oficyna Wydawnicza Kucharski 2003.
matami, studentami czy duchownymi prowadz acymi dziaalnos´c´ ws´ród katolików b adz´ osobami przyjezdzaj acymi tam na uroczystos´ci pan´stwowe czy religijne. Jezeli przyj ac´, ze diaspora polska w s´wiecie liczya wówczas od 14 do 17 mln osób12, to okaze sie, ze Polacy w Afryce liczyli zaledwie 0,1% caej populacji.
Z prostego empirycznego porównania wynika zaozenie, ze skoro diaspora polska w Afryce jest tak nieliczna w stosunku do caej populacji, to wyróznione w Sowniku biograficznym A. i Z. Judyckich postacie s a przeszacowane albo tez decyduj acym atrybutem w podejmowaniu decyzji o osiedleniu sie na Czarnym L adzie by elitaryzm. Przyjmuj ac pierwsze zastrzezenie, dojs´c´ mozna do przeko-nania, ze pewne przeszacowania mogy miec´ w istocie rzeczy miejsce13. Jak stwierdzono w pierwszej czes´ci artykuu, poszczególne biogramy powstaway na podstawie ankiet nadsyanych przez samych zainteresowanych, st ad tez nie wszystkie osoby godne uwagi, a wywodz ace sie spos´ród Polonii, zostay w opra-cowaniu tym umieszczone. Niektóre ze znacz acych postaci nie znalazy czasu na wypenienie kilku stron kwestionariusza. Inne, maj ace szczególnie w okresie PRL-u niechec´ do wypeniania dezyderat b adz´ podpisywania jakichkolwiek doku-mentów, po prostu rezygnoway z takiego przedsiewziecia. Jeszcze inne, w szcze-gólnos´ci pracuj ace w zaciszu gabinetów i laboratoriów, nie zostay uchwycone w przygotowywanym przez Instytut Biografistyki Polonijnej wykazie. Jako przy-kad moze posuzyc´ w tym wzgledzie Wanda Ben´ska, wybitna lekarka, niew at-pliwy autorytet spoeczny i moralny, a takze niestrudzona dziaaczka na rzecz walki z afrykan´skim tr adem. Innym przykadem moze byc´ uwzglednienie w Sowniku biograficznym kamerun´skiego biskupa Jana Ozgi, a brak innego du-chownego w tym samym kraju ks. bpa Eugeniusza Jureczko, który zreszt a zosta nominowany jako pierwszy na te godnos´c´ w pocz atku lat dziewiec´dziesi a-tych XX wieku. Pewien niedosyt stanowic´ moze nieuwzglednienie w sowniku zdecydowanych liderek zycia polonijnego i rodzin polsko-arabskich z Egiptu i Tunezji, jak tez dziaaczy ze stosunkowo licznego niegdys´ skupiska w Zim-babwe. Niemniej jednak w opracowaniu A. i Z. Judyckich uwzglednieni zostali
12Zob. Diaspora polska, red. A. Walaszek, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2001. 13Godny odnotowania przy tej sposobnos´ci jest takze fakt, iz czes´c´ wyróznionych w tabeli
osób nie bya tylko i wy acznie zwi azana z Czarnym L adem. Dla niektórych postaci Afryka bya jedynie przystankiem na ich emigracyjnej drodze. Po wykonaniu swych zawodowych zobowi azan´ podejmowali oni decyzje o wyjez´dzie do kraju docelowego osiedlenia. W kilku przypadkach osoby takie byy zwi azane zawodowo i zyciowo z bardziej rozwinietymi pan´-stwami kapitalistycznymi, a na grunt afrykan´ski docierali jako przedstawiciele przedsiebiorstw i spóek, które reprezentowali.
inni przedstawiciele zycia gospodarczego i technicznego, o których raczej rzadko albo nawet za rzadko wspomina sie w róznego typu opracowaniach afrykan´skich. Odnosz ac sie do drugiego zaozenia, nalezy z ca a stanowczos´ci a przyj ac´, ze tylko osoby gruntownie wyksztacone, zdolne i pracowite mogy osi agn ac´ sukces na gruncie afrykan´skim. Juz w okresie miedzywojennym niewyksztacone b adz´ mniej wyksztacone wychodz´stwo ekonomiczne z ziem polskich kierowane na Czarny L ad ponioso fiasko i nie sprawdzio sie w miejscowych realiach14. Po-dobnie, jak kilkadziesi at lat wczes´niej, tak i obecnie w Afryce zachodz a dyna-miczne procesy demograficzne, powoduj ace nadpodaz ludzi niewyksztaconych, analfabetów oraz taniej siy roboczej poszukuj acej jakiegokolwiek zatrudnienia. St ad tez utrzymanie zasady wolnej konkurencji miedzy osobami poszukuj acymi pracy na lokalnych rynkach w zetknieciu z innym systemem aksjologicznym, warunkami geograficzno-przyrodniczymi i klimatycznymi oraz nisk a b adz´ nie-obecn a opiek a socjaln a byo wrecz dla przybyszów z Europy niemozliwe. W XX wieku jedynie kolonizatorzy europejscy korzystaj acy z pomocy rodzimych metro-polii mogli zyskac´ odpowiednie miejsce na rynku pracy, natomiast dla przyby-szów z zewn atrz nie byo juz tak korzystnych ofert, aby wytrzymac´ konkurencje z ludnos´ci a miejscow a.
Na uwage zasuguje zatem przekrój intelektualny, spoeczny, zawodowy i branzowy przedstawicieli polskich i polonijnych, którzy zasuzyli na uwage autorów opracowania Polonia. Sownik biograficzny, gdyz was´nie te osoby zali-czyc´ mozna do elit funkcjonuj acych na Czarnym L adzie w drugiej poowie XX wieku. Ponizej zostan a przes´ledzone najbardziej charakterystyczne elementy tego przekroju.
Spos´ród wyróznionych postaci, które zaliczyc´ mozna do afrykan´skich elit polskich i polonijnych, tylko jedna osoba nie miaa wyksztacenia wyzszego, co stanowio 2,70% wszystkich zainteresowanych15. St ad az 97,3% osób nie tylko ze ukon´czyo uniwersytety oraz inne szkoy wyzsze, ale ws´ród nich kilkanas´cie uzyskao stopnie i tytuy naukowe w reprezentowanych przez siebie dziedzinach.
14 Zob. E. K o o d z i e j, Wychodz´stwo zarobkowe z Polski 1918-1939. Studia nad polityk a emigracyjn a II Rzeczypospolitej, Warszawa: Ksi azka i Wiedza 1982.
15Okres aktywnos´ci tej konkretnej postaci na Czarnym L adzie przypad na czas II wojny
s´wiatowej, a jej praca zwi azana bya z pobytem w Afryce Wschodniej polskiego wychodz´stwa ewakuowanego ze Zwi azku Radzieckiego. Nalezy przy tym zauwazyc´, iz osoba ta rozpoczea studia prawnicze przed rokiem 1939 na ziemiach polskich, a w okresie II wojny oraz po jej zakon´czeniu ukon´czya róznego typu kursy i szkolenia przewidziane dla polskiego wychodz´stwa funkcjonuj ace na terenie Wielkiej Brytanii.
Nalezy przyznac´ zatem, ze status intelektualny afrykan´skich elit polskich i polo-nijnych by we wspomnianym okresie naprawde wysoki.
Ws´ród charakteryzowanej grupy az 12 osób (32,43%) aczyo w pewnym okresie swego zycia obowi azki zawodowe z profesj a nauczyciela akademickiego. Dla siedmiu spos´ród nich posada akademicka bya uzupenieniem wykonywanej profesji b adz´ miaa praktycznie przysposobic´ modziez akademick a do penienia póz´niejszych obowi azków zawodowych. Dla kolejnych pieciu posada nauczyciela akademickiego bya podstawowym miejscem pracy.
Ukazuj ac przekrój zawodowy 36 osób legitymuj acych sie wyzszym wykszta-ceniem zauwazyc´ mozna, ze byy one reprezentowane przez nastepuj ace dziedzi-ny nauki16:
nauki przyrodnicze – 3 osoby (biologia i fizyka), co daje 8,33% badanej grupy;
nauki inzynieryjne i techniczne – 16 osób (inzynieria cywilna i inne), co daje odpowiednio 44,44%;
nauki medyczne i nauki o zdrowiu – 5 osób (medycyna podstawowa i nauki o zdrowiu), co daje odpowiednio 13,88%;
nauki rolnicze – jedna osoba (rolnictwo), co daje odpowiednio 2,77%; nauki spoeczne – 4 osoby (ekonomia, socjologia i dziennikarstwo), co daje odpowiednio 11,11%;
nauki humanistyczne – 7 osób (filozofia, teologia, historia, jezykoznawstwo i literaturoznawstwo), co daje odpowiednio 19,44%;
nauki o sztuce – 0.
Zdecydowan a przewage maj a w tym wzgledzie nauki nienalez ace do dyscyplin spoecznych i humanistycznych. Spos´ród tych ostatnich najwyzszy wspóczynnik zachoway z kolei osoby duchowne, piastuj ace na Czarnym L adzie wysokie god-nos´ci w Kos´ciele katolickim. Gdyby zabrako polskich ksiezy i misjonarzy, wspóczynnik procentowy byby w tym zakresie o poowe nizszy. Zdecydowany priorytet pod tym wzgledem stanowi a nauki inzynieryjne i techniczne wspomaga-ne przez nauki medyczwspomaga-ne i nauki o zdrowiu. Ws´ród tych grup kreacja elit wyst a-pia szczególnie, co w przypadku Czarnego L adu nie jest niczym nadzwyczaj-nym. Jak wykazano wczes´niej, jedynie osoby dobrze wyksztacone oraz
posiada-16 Na potrzeby niniejszego artykuu przyjeto klasyfikacje nauk stosowan a przez OECD.
Organizacja ta od 2004 roku przyjea systematyke obejmuj ac a szes´c´ dziedzin nauki oraz jedn a dziedzine sztuki. Por. http://www.oecd.org/ dataoecd/36/44/38235147.pdf [dostep: 15 grudnia 2011]. Zob. tez: http:// nauka-polska.pl/download/klasyfikacje_cdh/klasyfikacja_dziedzin_nauki_ i_techniki.pdf [dostep: 15 grudnia 2011].
j ace odpowiedni a praktyke i dos´wiadczenie mogy sie zaaklimatyzowac´ w miej-scowych warunkach oraz osi agn ac´ zadowalaj acy status zawodowy i finansowy. Z pomoc a przytoczonych powyzej kryteriów okres´lic´ mozna, kim byy afry-kan´skie elity polskie i polonijne funkcjonuj ace na tym kontynencie w drugiej poowie XX wieku. Konkluduj ac za Sownikiem jezyka polskiego, za elite nalezy uznac´ „grupe ludzi wyrózniaj ac a sie lub uprzywilejowan a w stosunku do reszty spoeczen´stwa ze wzgledu na posiadanie pewnych cech lub dóbr cenionych spo-ecznie”17. Z pewnos´ci a wyróznic´ mozna pod tym wzgledem zarówno elite nau-kow a, jak tez intelektualn a, spoeczn a czy zawodow a i branzow a. Zabrako w gronie elit afrykan´skich jedynie artystycznych, które s a np. centralnym ogniwem spoecznos´ci polskich i polonijnych wystepuj acych w krajach arabskich na Bli-skim Wschodzie i na Pówyspie ArabBli-skim. Do porz adku tego nalezaoby dodac´ jeszcze jedno zaozenie, a mianowicie afrykan´skie elity polskie i polonijne aktyw-nie w aczay sie w nurt pracy organizacyjnej i stowarzyszeniowej we wasnej grupie etnicznej. Tylko w ten sposób tworzone s´rodowisko mogo liczyc´ na umieszczenie informacji o nich samych w cytowanym wydawnictwie przygotowa-nym przez Agate i Zbigniewa Judyckich.
THE AFRICAN POLISH AND POLONIA ELITES IN THE SECOND HALF OF THE TWENTIETH CENTURY
A POLITOLOGICAL STUDY
S u m m a r y
This article pinpoints Polish and Polonia elites functioning in the Black Land in the second half of the twentieth century. The basic sources for this paper was Agata and Zbigniew Judycki's study entitled Polonia. Sownik biograficzny [Polonia. A Biographic Dictionary]. In this study, 827 figures were shown who lived at the turn of the twentieth and twenty first centuries, and how played the most important role in the Polish diaspora. We find 37 surnames in the dictionaries of those who lived on the African continent; this number made up 4,47% of the total study. This value was deemed relatively high because the general number of Poles and Polonia on the Black Land was estimated at 0,1%.
The African Polish and Polonia personalities at the turn of the twentieth and twenty-first centuries, who might be treated as the elite, were characterized by high intellectual and professio-nal standards. Almost all of them had graduated from universities, had learned degrees, and
ob-17Elita, w: Sownik jezyka polskiego, red. M. Szymczak, t. I, wyd. VII, Warszawa: PWN
tained further degrees in their professions or academic specializations. Most of the personalities in question were related to the South African region, especially the Republic of South Africa, but there were also persons living and working in North, West, Middle or East Africa.
At the head of the Polish and Polonia African elites we find those working in the exact scien-ces or engineering. Moreover, the clergy and missionaries constituted a relatively numerous group; they were appreciated by the Catholic Church. The smallest group was represented by the represen-tatives of the humanities and the social sciences. In the representative group one finds no artists, musicians, or filmmakers.
It has been pinpointed that in the case of the Polish and Polonia settlements one should not apply the criteria that refer to the way elites function in Poland because a diaspora is characterized by specific traits, thus the elite character of the forms of activity should be understood in a broad sense.
Translated by Elzbieta Kos
Sowa kluczowe: Polonia, elity polonijne, Afryka. Key words: Polonia, Polonia elites, Africa.
