DOI: http://dx.doi.org/10.18290/sp.2019.15 JOANNA OKARMA
TOWARZYSTWO HISTORYCZNO-LITERACKIE
I BIBLIOTEKA POLSKA W PARYŻU : DOŚWIADCZENIE
WYMIANY MIĘDZYBIBLIOTECZNEJ W ROKU 2008/2009
TOWARZYSTWO HISTORYCZNO-LITERACKIE / BIBLIOTEKA POLSKAW PARYŻU – TŁO HISTORYCZNE*
W sercu Europy Zachodniej, we francuskiej stolicy świata kultury, na jednej z dwu wysp utworzonych przez Sekwanę: Wyspie Świętego Ludwika / L’Île de Saint Louis1 o powierzchni 11 ha, zasiedlonej od XVII wieku, znajduje się od 1853 r. nieopodal Pont de la Tournelle, łączącym ją z lewobrzeżną częścią miasta, przy 6, Quai d’Orléans Biblioteka Polska w Paryżu / Bibliothèque Polonaise de Paris (BPP; strona oficjalna THL/BPP: http://www.bibliotheque-polonaise-paris-shlp.fr/). Choć Wyspa obecną nazwę nosi od 1725 r., to paryżanie nazywali ją wyspą pałaców, zwanych hotelami. Od połowy XIX wieku chętnie osiedlali się tu francuscy pisarze i artyści, z czasem dołączyli do nich przedstawiciele innych narodowości, także pol-skiej. Wspomnijmy tu Charles’a Baudelaire’a, mieszkającego w latach 1842-1845 przy 22, Quai de Béthune, a potem kolejno przy 15 i 17, Quai d’Anjou, czy rzeź-biarkę Camille Claudel – siostrę poety i dramaturga Paula Claudela – mieszkającą na Wyspie na przełomie XIX/XX wieku. Spośród Polaków wymieńmy chociażby księcia Adama Jerzego Czartoryskiego zamieszkującego z rodziną w Hôtelu Lam-bert przy 2, rue Saint-Louis-en-l’Ile (ulicy krzyżującej się z Quai d’Anjou przez
ponad 130 lat), pierwszą kobietę naukowca Marię Skłodowską-Curie przebywają-Mgr Joanna Okarma – Warszawa; e-mail: joanna.okarma@wp.pl
* Składam serdeczne podziękowania pani Ewie Rutkowskiej, kustosz z THL/BPP, za wyrażenie
swoich spostrzeżeń, życzliwe sugestie i wskazane mi źródło w trakcie pracy nad tekstem.
1 Przez wcześniejsze wieki, razem z L’Île de Notre Dame / dziś: L’Île de la Cité, była dziewiczą
Wyspą Krowią / L’Île aux Vaches: niezabudowana i niepołączona ani z sąsiednią L’Île de Notre Dame, ani z prawobrzeżną Sekwaną żadnym mostem (tł. własne). Por. A. Niewęgłowski, Brève histoire de
l’Hôtel 6, quai d’Orléans, [w:] Bibliothèque Polonaise de Paris: colloque de 20-21 septembre 2004,
réd. M. Stęplewska, Cracovie 2008, s. 90. Zob. F. Ziejka, Skarby kultury polskiej na Wyspie Świętego
cą w latach 1912-1934 przy 36, Quai de Béthune. Na Wyspie miała swoją siedzi-bę „Libella” Kazimierza i Zofii Romanowiczów, a właściwie stanowiły ją cztery przedsiębiorstwa przy rue Saint-Louis-en-l’Ile: księgarnia Libella (funkcjonowała w latach 1946-1993), wydawnictwo Libella (1956-1993), wydawnictwo płytowe Ballada-Pavillon Record-Company (1950-1968) oraz Galeria Lambert (1959-1993). Owa „instytucja spełnionych nadziei”2 przez prawie 50 lat była ważnym ośrodkiem polskiego życia kulturalnego i literackiego Polonii francuskiej3.
W najbliższej okolicy od Wyspy Świętego Ludwika na Pont de la Tournelle znaj- duje się od 1928 r. wzniesiona na cokole figura św. Genowefy – patronki Paryża – au-torstwa Paula Landowskiego, syna polskiego uchodźcy z 1863 r. Edwarda4, mająca w zasięgu wzroku Bibliotekę Polską, która nazywana jest dzisiaj żywym pomnikiem polskiej kultury i emigracji, a nie figura św. Genowefy5. W niniejszym artykule, oprócz przedstawienia historii Towarzystwa Historyczno-Literackiego zarządzającego Biblio-teką, która nigdy nie miała osobowości prawnej, podzielę się moimi doświadczeniami. Po upadku powstania listopadowego 1831 r., we Francji, a głównie w Paryżu i okolicach pozostała liczna grupa polskich emigrantów politycznych6. W 1838 r. założyli Bibliotekę Polską w Paryżu, pozostawiając swój trwały ślad i znaczenie, aż do czasów współczesnych7. Silna tożsamość narodowa, szacunek i tęsknota za własnym krajem skłaniały Polaków z czasów Wielkiej Emigracji do solidarności i patriotyzmu. Głównym miejscem spotkań z polską społecznością, polską myślą polityczną i kulturą stała się Biblioteka Polska przy 10, rue Duphot. Z powodu
roz-2 Por. A. Kłossowski, Instytucja spełnionej nadziei: Paryska Libella i Galeria Lambert Zofii i Kazimierza Romanowiczów: [katalog] wystawy 6 grudnia 1994 – 15 stycznia 1995, Pałac Rzeczy-pospolitej, Warszawa 1994/1995, s. 35, [za:] F. Ziejka, Skarby kultury polskiej, s. 19.
3
Ze względu na podeszły wiek i brak spadkobierców pp. Romanowiczowie zdecydowali o li- kwidacji swojej placówki, a archiwum Libelli i Galerii Lambert przekazali do powstałego na Uni-wersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu – Archiwum Emigracji, [za:] F. Ziejka, Skarby kultury
polskiej, s. 19.
4 Rzeźba w kamieniu św. Genowefy została wpisana na listę światowego dziedzictwa kultury
UNESCO w 1991 r., [za:] F. Ziejka, Skarby kultury polskiej, s. 19.
5 Por. K. Seroka, Biblioteka Polska w Paryżu – polskie miejsce pamięci w Paryżu. Referat
wygłoszony na konferencji naukowej „Miejsca pamięci w świadomości współczesnego człowieka” w dn. 10 maja 2013 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu.
6 Około 6 tys. polskich emigrantów w różnym wieku. Por. L. Talko, Biblioteka Polska w Pa-ryżu, rozmowę przeprowadziła A. Ciesielska-Ribard [14 stycznia 1999 r.], „Roczniki. PAN. Stacja Naukowa w Paryżu” 2(2000), s. 161n. 7 Zaznaczmy, iż w roku obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości przypada 180. rocznica utworzenia Biblioteki Polskiej w Paryżu. Z tej okazji prezydent Andrzej Duda wystoso-wał list, który został głośno odczytany podczas uroczystego kolokwium w BPP w dn. 26 października 2018 r., https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/inne/art,846,list-prezyden-ta-na-180-rocznica-utworzenia-biblioteki-polskiej-w-paryzu.html [dostęp: 26.10.2018].
rastających się zbiorów pochodzących z darów osób czy rodzin polskich uchodźców we Francji, a jednocześnie zbyt ciasnych pomieszczeń, przenoszono ją z miejsca na miejsce do wynajmowanych lokali. Z czasem życie Polonii paryskiej przeniosło się na Wyspę Świętego Ludwika. Tam w 1843 r., dzięki informacji przekazanej przez Augène Delacroix i Fryderyka Chopina, książę Adam Jerzy Czartoryski nabył zruj- nowany budynek Hôtel Lambert, pochodzący z początku XVII wieku, skonstruo-wany przez znanego architekta Louis’a Le Vau, przy 2, rue de Saint-Louis-en-l’Île. Odtąd przez ponad sto lat pełnił rolę polskiego centrum społecznego i spotkań dy-plomatycznych służących promowaniu spraw polskich w Europie. Widok na duży dziedziniec Biblioteki Polskiej w Paryżu przez mały dziedziniec z bramy głównej przy 6, Quai d’Orléans. Po obu stronach wejścia wywieszone plakaty informacyjne o wystawie fotograficznej prac Wojtka Prażmowskiego pt. Blanc / Rouge / Noire. Pologne, zorganizowanej w dn. 11-30 maja 2009 r. Fot. J. Okarma
Dopiero z zebranych przez 4 lata datków od polskich emigrantów, których ze-brania podjął się Adam Mickiewicz, zakupiono w 1853 r. czteropiętrowy budynek przy 6, Quai d’Orléans, do którego przeniesiono zbiory.
Budynek ten, a raczej rezydencja pałacowa z 1655 r. pochodzi od sekretarza króla Ludwika XIV, Antoine’a Moreau. Funkcjonowanie THL/BPP przytoczę za sugestią prezesa THL, Kazimierza Piotra Lubicz-Zaleskiego8, który wyróżniał cztery okresy w działalności tej instytucji. 1. Od 1838 do 1893 r., kiedy Towarzystwo Literackie Polskie (zał. 29 kwietnia 1832 r.)9 wraz z wyłonionymi w następnych latach Wydziałem Historycznym i Wy-działem Statystycznym oraz Towarzystwem Pomocy Naukowej (zał. w 1832 r.) na mocy aktu fundacyjnego z 24 listopada 1838 r. utworzyły Bibliotekę Polską w Pa- ryżu, łącząc poszczególne księgozbiory i sprawując nad nią pieczę. Dla publicz-ności otwarto ją 24 marca następnego roku, udostępniając 2194 książek, 147 map i pewną ilość dzieł artystycznych. Wymienione instytucje połączyły się w 1854 r., tworząc Towarzystwo Historyczno-Literackie. Pomysłodawcą założenia Biblioteki Polskiej w Paryżu gromadzącej książki i dokumentację dotyczącą Polski był Fran-cuz – Daniel de Saint-Antoine – po opublikowaniu przez „Société de civilisation” apelu do wszystkich narodów świata potępiającego spustoszenie bibliotek, m.in.: w Warszawie, Wilnie, Krzemieńcu, oraz wywiezienie przez rząd carski Mikołaja I polskich zbiorów do Petersburga. Inicjatorami zaś byli: książę Adam Jerzy Czar- toryski, Adam Mickiewicz, gen. Karol Kniaziewicz, poeta Julian Ursyn Niemce-wicz, historyk Karol Sienkiewicz. Odtąd THL stało się właścicielem Biblioteki, zapewniając jej codzienne funkcjonowanie10. Dekret Napoleona III z 10 czerwca 1866 r. nadał Towarzystwu rangę organizacji pożytku publicznego, które przyję-ło nazwę Towarzystwo Historyczno-Literackie Polskie. Pierwszymi prezesami TLP i THL, instytucji zarządzających Biblioteką, byli: książę Adam Czartoryski w latach 1838-1861, książę Władysław Czartoryski – 1861-1893; natomiast dyrek- torami BPP: Karol Sienkiewicz w latach 1839-1853, Feliks Wrotnowski – 1854-8 Sygnuje dokumenty także jako: C. Pierre Zaleski, Kazimierz Piotr Zaleski. 9 Towarzystwo Literackie Polskie w Paryżu przyjęło strukturę na wzór Towarzystwa Warszaw- skiego Przyjaciół Nauk rozwiązanego w czasie represji (prezes, sekretarz, wydziały, członkostwo ho-norowe, korespondenci, współpracownicy polscy i francuscy). „Prezes rozwiązanego TWPN Julian Ursyn Niemcewicz został członkiem Towarzystwa Literackiego w Paryżu i stanął na czele Wydziału Historycznego”. Zob. K.P. Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w
Pa-ryżu – historia i teraźniejszość, [w:] Biblioteka Polska w PaPa-ryżu – skarbnica kultury narodowej: materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą, 4 listopada 2014, Warszawa 2014, s. 19 (dokument elektroniczny).
10 K.P. Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w
1860, Walerian Kalinka i Eustachy Januszkiewicz – 1861-1867, Bronisław Zaleski – 1867-1880, Lubomir Gadon (von Gaden) – 1880-1893. Prezesi THL ponosili od-powiedzialność za kierunek działalności Towarzystwa, za jego sprawy finansowe. Ponadto sprawowali nadzór nad funkcjonowaniem Biblioteki Polskiej i mianowali jej dyrektorów11. Pod koniec XIX wieku aktywność członków THL wyraźnie zmalała, bowiem zmniejszyła się liczba żyjących jego członków. Z inicjatywy ówczesnego preze-sa THL Władysława Czartoryskiego i sekretarza generalnego Lubomira Gadona w 1893 r. podjęto decyzję o przekazaniu własności i powierzeniu utrzymania Bi-blioteki Akademii Umiejętności (AU) w Krakowie. Uważano, że AU znajdująca się pod zaborem austro-węgierskim dysponuje większą autonomią w porównaniu z innymi instytucjami podległymi pozostałym zaborcom12. 2. Od 1893 do 1946 r., kiedy Akademia Umiejętności została właścicielem Bi-blioteki i zapewniła jej funkcjonowanie. Przyjęta umowa nakładała na Akademię Umiejętności (od 1918 r. Polska Akademia Umiejętności – PAU) udostępnianie zbiorów bibliotecznych, funkcjonowanie przy BPP jednostki badawczej: Stacja Naukowa. Ponadto umowa przewidywała, że funkcję dyrektora BPP sprawować będzie delegat AU, zaś w Paryżu zostanie powołany Komitet Miejscowy, składają-cy się z członków mianowanych przez AU, czuwający na miejscu nad właściwym funkcjonowaniem BPP. W tym okresie, gdy BPP administrowała PAU, funkcje dy-rektorów BPP pełnili kolejno: Józef Korzeniowski w latach 1893-1896, Konstanty Górski – 1896-1899, Władysław Mickiewicz – 1899-1926, Franciszek Pułaski – 1926-1956, który pozostawał delegatem PAU jedynie w latach 1926-1946. Skład Komitetu Miejscowego od jego powstania tworzyli m.in.: Władysław Czartoryski, Lubomir Gadon, Władysław Mickiewicz, Teodor Jełowicki, Kazimierz Stryjeński, Gustaw Taube, Stanisław Badeni, Maria Curie-Skłodowska, Maria Mickiewicz (wnuczka Adama), ambasadorowie: Alfred Chłapowski, Zygmunt Lubicz-Zaleski, Juliusz Łukasiewicz13. Praktycznie Komitet Miejscowy sprawował funkcję do-radczą. Po dokonaniu niezbędnych prac renowacyjno-porządkowych zabrano się do sporządzania katalogu do już dość obszernego księgozbioru, liczącego 43 tys. woluminów. Z roku na rok wzrastała frekwencja czytelników Biblioteki, w latach 1894-1913 wygłoszono w niej 71 odczytów. Kolejno pełniący funkcję
dyrekto-11 K.P. Lubicz-Zaleski, Aneks. Historia zarządzania Biblioteką Polską w Paryżu, [Paryż 2013],
[w:] Towarzystwo Historyczno-Literackie, Biblioteka Polska w Paryżu: zarys historii i prezentacja
zbiorów, red. W. Kordaczuk, E. Kosieradzka, E. Rutkowska, Paryż–Warszawa 2014, s. 15.
12 Zob. J. Pezda, Historia Biblioteki Polskiej w Paryżu w latach 1838-1893, Kraków 2013;
K. Seroka, Biblioteka Polska w Paryżu (1838-1871): studium bibliologiczne, Warszawa 2017.
13 K.P. Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w
ra delegata AU najstarszy syn Adama Mickiewicza – Władysław, przekazał swoje zbiory Bibliotece, w większości pamiątki ojca i po ojcu, co pozwoliło na utworze-nie w 1903 r. Muzeum Adama Mickiewicza. Na mocy umowy PAU administrowała BPP, natomiast nie była zobowiązana do materialnej pomocy Bibliotece. Ta zaś nie była miejscem dość znanym ani we Francji, ani w Polsce i praktycznie z trudem zdobywała środki na swoje funkcjonowanie. Kolejny nowy dyrektor BPP – dele-gat PAU Franciszek Pułaski (delegat PAU jedynie w latach 1926-1946) rozpoczął bardzo energiczną działalność, aby od polskich władz pozyskać potrzebne środki na natychmiastowy remont i unowocześnienie budynku oraz planowaną reorgani-zację BPP (w latach 1926-1929). Zatrudnionych trzech pracowników nie zdołało uratować przed zniszczeniem 65 tys. książek i rycin w zawilgoconym i zagrzybio-nym budynku. Nowy profil Biblioteki stylizował ją na centrum kultury polskiej we Francji na wzór Instytutu Francuskiego w Warszawie. Postanowiono odesłać do Polski zbiory i kolekcje niezwiązane z Polską i kulturą polską, by w ten sposób uzupełnić i wzbogacić zbiory biblioteczne i muzealne w (już) wolnej i niepodległej Rzeczpospolitej. Podarowano około 60 tys. woluminów Bibliotece PAU, Bibliote-ce Jagiellońskiej i Bibliotece Narodowej w Warszawie, a ponadto 32 tys. rysunków i rycin, pośród których znalazło się 75 dzieł Harmenszoona van Rijn Rembrandta i 120 Albrechta Dürera. Pewnym sukcesem dyrektora BPP na ziemi francuskiej stało się utworzenie Centre d’études polonaises (Centrum Studiów Polskich) w 1937 r. pod auspicja-mi: Franciszka Pułaskiego, André Mazona i prof. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego14, w ramach którego funkcjonowały trzy katedry: Cywilizacji Polskiej – kierowana przez Paula Cazina, Polski Współczesnej – kierowana przez historyka Henriego de Montforta (https://fr.wikipedia.org/wiki/Henri_de_Montfort), Spraw Wojsko-wych – pod kierownictwem gen. Louisa Faure’a, a później także gen. WP Józefa Andrzeja Teslara. Na zajęcia w Centrum Studiów Polskich uczęszczali jako wolni słuchacze studenci uczelni paryskich, którym przyznawano stypendia wyjazdowe do Polski, czy wydawano rozprawy. Centrum Studiów Polskich w styczniu 1940 r.
14 Ojciec obecnego prezesa THL Kazimierza Piotra Lubicz-Zaleskiego. Zob. Z. Markiewicz, Zygmunt Lubicz-Zaleski (29 września 1882 – 15 grudnia 1967) [nekrolog], „Pamiętnik Literacki”
1969, nr 1, s. 413-414; W. Zahorski, Zygmunt Lubicz-Zaleski w archiwach Towarzystwa
Historyczno--Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryżu, [w:] Politycy i artyści: materiały XXXVIII Sesji Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie, Londyn, Polski Ośrodek Społecz-no-Kulturalny, 14-18 września 2016, komitet red. D. Platt, E.K. Hoffman-Jędruch, K.R. Jaworska,
J. Kułakowska-Lis, M. Machlejd, Londyn–Warszawa 2017, s. 76-80; film dokumentalny o życiu Zygmunta Lubicz-Zaleskiego Z dala od orkiestry, reż. i scen. Rafael Lewandowski, prod. Vertigo, Zygmunt Zaleski Stichting, Polska, 2017, zob. Zygmunt Zaleski Stichting, https://www.zygmuntzale-skistichting.com/film [dostęp: 29.04.2018].
włączono w struktury Uniwersytetu Polskiego Zagranicą (UPZ). Został on powo- łany przez prof. Oskara Haleckiego w grudniu 1939 r. w budynku Biblioteki Pol-skiej, trzy tygodnie po aresztowaniu przez Niemców profesorów i pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wczesna kapitulacja Fran- cji wiosną 1940 r. uniemożliwiła jego dalsze działanie. W pewnym sensie Uniwer-sytet reaktywowano pod zmienioną nazwą, jako Polski Uniwersytet na Obczyźnie w Londynie w 1949 r. W gmachu Biblioteki Polskiej od września do listopada 1939 r. przeprowadzo-no pośpiesznie prace zabezpieczające budynek przed pociskami i chroniące zbiory przez pożarami. W grudniu 1939 r. jej działalność dostosowano tymczasowo do potrzeb rządu i administracji państwowej, udostępniając zgromadzone w Biblio-tece mapy i dokumenty15. W latach 1929-1940 odbyły się w niej 154 wykłady i spotkania tematyczne. Tuż przed wkroczeniem Niemców do Paryża w czerwcu 1940 r., Franciszko-wi Pułaskiemu wraz z grupą pracowników i wolontariuszy udało się ewakuować i ocalić od zniszczenia najcenniejszą część kolekcji. Wybrane dokumenty zabezpie- czono w skrzyniach i pakach do zdeponowania, które przewieziono ośmioma trans-portami do kilku miejsc we Francji (lub pośrednio tam trafiły zawrócone z drogi do miejsca docelowego): do Biblioteki Uniwersyteckiej i Biblioteki Miejskiej w Tulu- zie, do Biblioteki Miejskiej w Pau, przeniesione następnie do Biblioteki Uniwersy-teckiej w Montpellier, do zamku hrabiny Róży Branickiej w Montrésor, do Senlis (departament Oise), do rządowego Biura Celów Wojny, do posiadłości Henriego de Montforta – sekretarza Instytutu Francji – w La Flèche (departament Sarthe). Ocalenie wszystkich zbiorów okazało się niemożliwe w relatywnie krótkim czasie i bez wystarczających środków. „Są to bezcennej wartości pamiątki narodowe, rę-kopisy z epoki rozbiorowej i porozbiorowej, prawie cała spuścizna rękopiśmienna Adama Mickiewicza, archiwa powstańcze i emigracyjne, zbiory kartograficzne, statystyczne i graficzne, oraz wybrane z całości zbiorów, liczących ponad 150 tys. tomów, niemal wszystkie dzieła dawne i współczesne, zawierające naukową doku-mentację o Polsce, jej dziejach, kulturze i możliwościach gospodarczych” – pisał w liście Franciszek Pułaski do kard. Augusta Hlonda 16 sierpnia 1941 r., powierza-jąc mu pod opiekę załączone do listu 99 karty zawierające: zestawienie depozytów w wymienionych bibliotekach francuskich, oryginalne kwity depozytowe, kopie korespondencji, szczegółowe wykazy każdego depozytu16.
15 K.P. Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w
Paryżu, s. 26 (doku-ment elektroniczny).
Zaistniała sytuacja wymagała, aby BPP dostosowała się do warunków wojny. Na pewien czas kustosz BPP, dr Czesław Chowaniec, wstąpił do tworzącego się we Francji Wojska Polskiego, a pracownicy zaczęli pracować w założonym przez dyrektora BPP na życzenie rządu polskiego Biurze Pomocy Ofiarom Wojny, miesz-czącym się w budynku BPP17. Niemcy, po wkroczeniu do Paryża, czwartego dnia zajęli Bibliotekę Polską, zrabowali 780 skrzyń, z czego 766 skrzyń druków, wypo-sażenie zagrabili, a budynek zdewastowali18 . Pomimo obecności Niemców w Pa-ryżu, nocą na dachu BPP działała radiostacja, która wysyłała informacje do Anglii. W ciągu dnia nadajnik przechowywał nieopodal gmachu BPP w swoim mieszkaniu Jan Żarnowski – historyk sztuki, znawca malarstwa włoskiego renesansu, który współpracował z Leonem Bzylem – dozorcą Biblioteki, zatrudnionym wówczas przez F. Pułaskiego19. BPP wznowiła swoją działalność dopiero po wyzwoleniu Paryża w 1944 r. Kie-rownikiem pozostał nieugięty, pracujący do końca swojego życia, F. Pułaski, zaś oddanymi pracownikami: Czesław Chowaniec, Bronisława Monkiewicz20, Wanda Borkowska, Irena Gałęzowska21 i Denise Wrotnowska22.
Zniszczenie budynku i zbiorów wywołało w Paryżu powszechne oburzenie. Francuscy przyjaciele Biblioteki w styczniu 1945 r. zorganizowali w jej gmachu zebranie dyrektorów bibliotek, archiwów i muzeów paryskich. Powołano Komitet Pomocy Bibliotece Polskiej na wzór akcji francuskiego Towarzystwa Cywilizacji
17 Por. W. Chmielewski, W trosce o narodowy i niezależny charakter Biblioteki Polskiej w Pary-żu w czasie drugiej wojny światowej, „Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych” 66(2013), s. 15-32.
18 Zob. dziennik Leona Bzyla, zarządcy budynku BPP pod okupacją Niemiec w latach
1940-1944. J. Żarnowski, F. Pułaski, Cz. Chowaniec, La Bibliothèque Polonaise de Paris sous
l’occupation allemande 1944) = Biblioteka Polska w Paryżu pod okupacją niemiecką (1940-1944), oprac. W. Zahorski, [w:] La vie quotidienne sur l’île Saint-Louis au XIXe et au début du XXe siècle dans les collections de la Société Historique et Littéraire Polonaise / Bibliothèque Polonaise de Paris = Życie codzienne na Wyspie św. Ludwika w XIX i na początku XX wieku w kolekcjach Towarzystwa Historyczno-Literackiego / Biblioteki Polskiej w
Paryżu, trad. A. Czarnocka, V. De-midot, W. Zahorski, Paris 2017, s. 22-52. Opis pakowania i przejmowania zbiorów najpierw przez Niemców, a potem odzyskiwanie ich od ZSRR. Zob. H. Łaskarzewska, Wojenne losy części
zbio-rów paryskiej Biblioteki Narodowej, [w:] Towarzystwo Historyczno-Literackie, Biblioteka Polska w Paryżu, s. 101-103.
19 K.P. Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w
Paryżu, s. 27 (doku-ment elektroniczny).
20
Właściwie Bronisława Antonina Mońkiewiczówna (1887-1958). Por. biogram w Bazie Bio-gramów Biblioteki Jagiellońskiej (BBBJ), http://www.bj.uj.edu.pl/biogramy [dostęp: 29.04.2018].
21 Istnieją nieścisłości co do daty urodzenia Ireny Gałęzowskiej (1891?-1977). Por. biogram
w BBBJ, http://www.bj.uj.edu.pl/biogramy [dostęp: 29.04.2018].
22 Niepewny rok urodzenia Denise Wrotnowskiej (1904?-2000). Por. biogram w BBBJ, http://
z 1833 r. Prezesami honorowymi powstałego Komitetu byli członkowie Akademii Francuskiej: Georges Duhamel i admirał Lucien Lacaze. Ogłoszono i opublikowa- no apel intelektualistów francuskich na rzecz Biblioteki Polskiej w Paryżu podpi-sany przez 136 osób. 3. Od 1946 do 1989 r., kiedy z inicjatywy F. Pułaskiego i prof. Zygmunta Lu- bicz-Zaleskiego reaktywowano Towarzystwo Historyczno-Literackie, które prze-jęło opiekę nad Biblioteką. Reaktywowanemu THL przyświecały te same idee, co założycielom TL i BPP w XIX wieku: „pragnęło bronić wolności polskiej kultury przed wszelką opresją oraz idei Polski wolnej i niepodległej”23. Dzięki staraniom PAU udało się odzyskać większą część zagrabionych przez Niemców kolekcji w 1947 r. Niebawem doszło do sytuacji spornej z rządem PRL i wtedy okazało się, że Polska nie jest krajem ani wolnym, ani niepodległym, ani nawet demokra-tycznym. Powojenny komunistyczny rząd utworzył Polską Akademię Nauk (PAN), zawieszając działalność PAU, i to właśnie PAN przejął majątek PAU w 1951 r. Taki obrót sprawy wywołał wśród Polonii francuskiej oburzenie. Pierwszy wyto-czony przez THL proces przeciw PAN odbył się we Francji w 1955 r. z wyrokiem korzystnym dla rządu polskiego. W 1959 r. francuskie Zgromadzenie Narodowe opowiedziało się przeważającą większością głosów za utrzymaniem niezależności BPP od komunistycznego rządu Polski Ludowej (przeciw występowało 10 posłów partii komunistycznych parlamentu francuskiego). Sąd apelacyjny potwierdził wyrok sądu pierwszej instancji w sprawie nieciągłości Towarzystwa Historyczno--Literackiego reaktywowanego po II wojnie światowej. Zmienił decyzję w sprawie PAN oświadczając, że PAN nie reprezentuje PAU sprzed II wojny światowej. Try-bunał nie ustalił właściciela BPP, zaś wyznaczył jej administratora sądowego oraz potwierdził umowę dzierżawy z 1945 r. zawartą pomiędzy Franciszkiem Pułaskim – delegatem PAU – a Polskim Zjednoczeniem Rzymsko-Katolickim z Chicago. Ta organizacja podnajęła budynek Biblioteki Polskiej Towarzystwu Historyczno-Lite-rackiemu. Po latach umowa dzierżawy została przedłużona bezpośrednio z THL, a obecna została zawarta przed administracją francuską do 2030 r. W okresie niepewności losów i toczących się rozpraw sądowych o własność BPP w latach 1955-1959, francuski wymiar sprawiedliwości opieczętował zbiory. Po okresie zastoju z powodu kłopotów sądowych, BPP powróciła do funkcjo- nowania dzięki ekipie pracowników zorganizowanej jeszcze za czasów F. Puła-skiego, jednakże jej działalność nadal była ograniczona poważnymi problemami finansowymi. W ówczesnej sytuacji bardzo pomocne okazały się subsydia ze stro-ny: Barbary Piaseckiej-Johnson, Kongresu Polonii Amerykańskiej, papieża Jana
23 K.P. Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w
Pawła II, który był inicjatorem powstania Funduszu Adama Mickiewicza, a później także w znacznej mierze Fundacji Karoliny Lanckorońskiej z Brzezia do 2001 r., która obecnie podjęła się donacji na rzecz innych działań PAU i nie wspiera BPP.
W omawianym okresie prezesami THL byli24: Kamil Gronkowski w latach 1946-1949, André Poniatowski – 1949-1977, Marian Czarnecki (wiceprezes i p.o. prezesa) – 1977-1979, Eugeniusz Zaleski – 1979-1989. Funkcję dyrektora BPP w latach 1946-1989 sprawowali: Franciszek Pułaski – 1946-1956, Czesław Cho-waniec – 1956-1966 (jako p.o. dyrektora BPP i w latach 1966-1968 jako dyrektor BPP), André Poniatowski – 1969-1977, Józef Handelsman – 1977-1984, Euge-niusz Zaleski – 1986-1989, Andrzej Folkierski w 1989 r. oraz p.o. dyrektora Izabela Sołyga także w 1989 r. Po śmierci F. Pułaskiego (1956) istotną rolę w zarządzaniu Biblioteką odgrywali sekretarze generalni THL: Zygmunt Lubicz-Zaleski – 1946-1967, Irena Gałęzowska – 1968-1974, Jerzy Mond – 1974-198925.
Wspomniany budynek Hôtelu Lambert, zakupiony niegdyś przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, rodzina Czartoryskich zdecydowała się sprzedać w 1975 r. Nabył go baron Guy de Rothschild po wcześniejszej odmowie zakupu ówczesnego rządu PRL.
4. Od roku 1989 do czasów współczesnych26 , poza czasem czteroletniego re-montu budynku w latach 2000-2004, kiedy Biblioteka była nieczynna. Po roku 1989, kiedy państwo polskie odzyskało niezależność, prawo do samostanowienia, wolności słowa, wolnych wyborów i prawo uczenia się demokracji, THL nawiązało stosunki partnerskie z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego i z Mi- nisterstwem Spraw Zagranicznych w Polsce, które zaowocowały współpracą inte-lektualną i pozyskaniem środków finansowych. Od lat 90. XX wieku BPP wspiera finansowo Fundacja im. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego w Amsterdamie, która po 2001 r. stała się głównym dostarczycielem funduszów (80% budżetu), jednakże jej możliwości maleją z każdym rokiem. Kilku członków PAU sprzed 1951 r. reaktywowało Akademię. PAU odzyska-ła w Polsce niektóre swoje dobra, chciała także przejąć na własność BPP i część odpowiedzialności za nią. Po wstępnym etapie negocjacji THL zerwało kontakty 24 Prezesi i członkowie biura THL angażowali się w działalność Towarzystwa woluntarystycznie zgodnie ze statutami THL, zapewniając istnienie i funkcjonowanie Biblioteki Polskiej. Zauważmy, iż w latach 1967-1989 prezesi THL byli równocześnie dyrektorami Biblioteki Polskiej (z wyjątkiem Józefa Handelsmana, który był jedynie dyrektorem). Podwójne funkcje wypełniali społecznie, nie pobierając za nie wynagrodzenia. Zob. K.P. Lubicz-Zaleski, Aneks, s. 15. 25 Tamże.
26 K.P. Lubicz-Zaleski, Biblioteka Polska w Paryżu, tł. z jęz. franc. K. Rutkowski, http://www.
bibliotheque-polonaise-paris-shlp.fr/medias/articleCPZtraductionpolonaise.pdf [dostęp: 29.10.2009]; K.P. Lubicz-Zaleski, Aneks, s. 15-16.
z PAU, aż do 1999 r., kiedy odbyły się nowe wybory do Rady THL. I tak od roku 1989 prezesami THL byli: Andrzej Folkierski – 1989-1993, Leszek Talko – 1993- 2003 (w latach 1989-1992 wiceprezes THL), Kazimierz Piotr Lubicz-Zaleski nie-przerwanie od 2003 r. po dzień dzisiejszy. Dyrektorami BPP w tym okresie byli: ambasador Andrzej Krzeczunowicz – 1989-1992, Leszek Talko przez dwie kaden- cje – 1992-1999, prof. Kazimierz Piotr Lubicz-Zaleski – 1999-2007 (jednocześ-nie wiceprezes THL w latach 1999-2003), Danuta Dubois – od listopada 2007 do 31 grudnia 2012 r., od 2013 r. znowu K.P. Lubicz-Zaleski27. W codziennej pracy prezesa THL / dyrektora BPP wspierają członkowie Rady Administracyjnej THL, a obsługę zapewnia biuro THL. Pracująca Rada THL pod przewodnictwem prof. Lubicz-Zaleskiego dokona-ła szczegółowego oglądu stanu budynku, stwierdzając, że odpadający sufit, silna deformacja wielu belek stropowych stanowią niebezpieczeństwo dla przebywają-cych w nim ludzi. Ponadto pomieszczenia na piętrach, w których były gromadzone zbiory, są przeciążone, a piwnice ogromnie zawilgocone, co stało się przyczyną całkowitego zniszczenia tysięcy książek i zagrzybienia cennych rękopisów, staro-druków, rycin i rysunków28. Główni sponsorzy, do których zwrócono się z prośbą o udzielenie pomocy fi- nansowej na remont, zażądali prawnego uregulowania sprawy własności nierucho- mości i zbiorów. Wstępna analiza prawna wykazała, że THL nie ma szans na przeję-cie własności budynku i zbiorów BPP zgromadzonych do 1939 r., natomiast posiada je reaktywowana przez poprzednich członków PAU w Krakowie, co stanowi nowy fakt wobec uprawomocnionego orzeczenia trybunału apelacyjnego z 1959 r. W efekcie tych konstatacji wiceprzewodniczący THL K.P. Lubicz-Zaleski29 zło-żył wniosek do Rady THL przez ręce prezesa Leszka Talko w 1999 r., która powzięła 27 Należy zaznaczyć, że od 1992 r. do października 2007 r. i od 2013 r. prezesi lub wiceprezesi THL byli jednocześnie dyrektorami BPP (Leszek Talko, Kazimierz Piotr Lubicz-Zaleski), pełniąc nieodpłatnie powierzone funkcje zarządcze zgodnie ze statutami THL. Zob. K.P. Lubicz-Zaleski, Aneks, s. 15-16.
28 L. Talko, Biblioteka Polska w Paryżu, rozmowę przeprowadziła A. Ciesielska-Ribard
[14 stycznia 1999], „Roczniki. PAN. Stacja Naukowa w Paryżu” 2(2000), s. 161n. W rozmowie L. Talko zaznacza, że dom jest stary i przeciążony, przydałby się w obecnej chwili dodatkowy lokal magazynowy w Bibliotece do przechowywania zbiorów mniej cennych i dubletów. Pierwszy dyrektor BPP, Karol Sienkiewicz, proponował nabycie kamienicy na Polach Elizejskich. Uważano, że ideal-nym rozwiązaniem byłoby odzyskanie Hôtelu Lambert. Jednak odkupienie historycznej kamienicy księcia Adama wydawało się jednak wówczas niemożliwe. Zob. Leszek Talko (1916-2003): o
Biblio-tece Polskiej w Paryżu, rozmowę przeprowadził A. Gałkowski [z początku stycznia 2000], „Zeszyty
Historyczne / Instytut Literacki” 2003, z. 146, s. 130, 132n.
29 K.P. Lubicz-Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu,
decyzję, by podjąć na nowo, przerwane 10 lat wcześniej, rozmowy z PAU, w celu do-prowadzenia do porozumienia i znalezienia rozwiązania30 . W wyniku przeprowadzo-nych rozmów reprezentantów obu instytucji: prezesa i wiceprezesa THL z prezesem PAU, prof. Kazimierzem Kowalskim, i sekretarzem generalnym PAU, prof. Jerzym Wyrozumskim, zawarto porozumienie, które zostało zatwierdzone przez Radę PAU i Radę THL31 . Obie zainteresowane strony podpisały umowę o utworzeniu Stowarzy-szenia Biblioteki Polskiej w Paryżu (SBPP) / Association de la Bibliothèque Polo-naise de Paris (ABBP) i po wypełnieniu procedury polubownego przeprowadzenia sprawy przez sąd w składzie: prof. Jean Foyer (prezes), prof. Bronisław Geremek, mec. Jean-Claude Paye32 , oraz po otrzymaniu postanowienia sądu francuskiego roz-począł się proces przekazania Biblioteki Polskiej nowo utworzonemu SBPP, które uzyskało prawo własności do budynku Biblioteki i jej zbiorów wraz z kolekcjami sztuki, a THL oraz PAU rezygnują z dotychczasowych praw na rzecz nowego Stowa-rzyszenia. Taki typ umowy gwarantował zachowanie jedności i całości mieszczących się w niej zbiorów oraz samego budynku. Jednocześnie umowa zobowiązała obie strony do wykazywania starań w celu pozyskiwania i przekazywania odpowiednich subwencji do dynamicznego funkcjonowania Biblioteki Polskiej w Paryżu oraz do tego, że zebrane zbiory i kolekcje pozostaną w dotychczasowym budynku BPP przy 6, Quai d’Orléans. Umowa SBPP przewiduje, aby obaj partnerzy byli reprezentowa- ni w jednakowy sposób. Postanowiono, że PAU wynajmie budynek Biblioteki Pol-skiej THL, który pozostanie jego pełnoprawnym zarządcą do, co najmniej, 2030 r., a PAU udzieli mu odpowiedniego wsparcia w wypełnianiu jego zadań.
Mniejszościowa grupa członków THL niezadowolona z planów powstania umowy, wszczęła postępowanie prawne, aby do niej nie dopuścić. THL i PAU uzyskały wyrok sądu pierwszej instancji zatwierdzający ich układ, jak i w sądzie apelacyjnym. Większość wnioskodawców zaakceptowała ten wyrok i uregulowała zasądzone odszkodowania, jednakże dwie osoby wystąpiły w 2007 r. do sądu kasa- cyjnego, który w dn. 8 października orzekł o bezzasadności dochodzenia roszcze-nia i zasądził zapłatę odszkodowania33. 30 O planach i prowadzonych nieformalnych negocjacjach z PAU mających na celu znalezienie polubownego rozwiązania i jego zatwierdzenia przez Walne Zebranie członków THL wspominał Tal-ko. Zob. Leszek Talko (1916-2003), s. 128n. 31 W 2000 r. THL liczyło „ok. 400 członków różnych profesji, rozsianych po całym świecie. W większości są to ludzie czcigodni i zasłużeni, ale niekoniecznie na tyle zorientowani w specyfice zawodowej takiej instytucji, jak nasza Biblioteka, by decydować o sposobie jej prowadzenia. Nie ma wśród nich przedstawicieli z kraju i jest to sytuacja, którą w najbliższym czasie powinniśmy zmie-nić”. Zob. Leszek Talko (1916-2003), s. 133.
32 K.P. Lubicz-Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu,
33Sfinalizowanie prawa własności do budynku BPP i jej zbiorów wydawało się najlepszym zabezpieczeniem przyszłości Biblioteki Polskiej. Planowane prace mo-dernizacyjne i remontowe miały spełniać cztery cele: 1) umocnić struktury nośne budynku (niektóre były osłabione i groziły zawaleniem), wymienić liczne belki stro-powe po zawaleniu się sufitu; 2) wybudować magazyny pozwalające na właściwe przechowywanie zbiorów – pomieszczenia klimatyzowane z kontrolowaną regula-cją temperatury i wilgotności powietrza, doposażone w filtry powietrza chroniące przed zanieczyszczeniami z zewnątrz (poddanie zbiorów odkażaniu i stopniowej konserwacji); 3) uzyskać dodatkową powierzchnię magazynową poprzez zainstalo- wanie regałów kompaktowych, pozwalających na właściwe i dogodne magazyno-wanie większej liczby dokumentów i książek w danym pomieszczeniu, co wymagało wzmocnienia podłóg, by mogły one unieść przewidywany ciężar 2t/m². Wzmoc-nienia podłóg dokonano we wszystkich pomieszczeniach piwnicznych, niektórych pomieszczeniach na parterze oraz na pierwszym piętrze. Działanie takie pozwoliło na przeniesienie zbiorów i wykorzystanie wolnych sal do innych celów; 4) wypo-sażyć budynek użyteczności publicznej w odpowiednie zabezpieczenia spełniające wymagane normy bezpieczeństwa i ochrony przed kradzieżą zbiorów, gdyż, nieste-ty, takowe zdarzały się (nawet wśród pracowników) i trzeba było wszcząć procesy sądowe w celu ich odzyskania. Wymieniono wiele drzwi, całą instalację elektryczną według obowiązujących norm i sufity w licznych pomieszczeniach, by spełniały wymagania przeciwpożarowe34 . Ponadto przeprowadzono jeszcze inne prace: od- nowiono fasadę budynku od strony nabrzeża i dziedzińców – małego i dużego, wy-mieniono okna na analogiczne formą, ale chroniące przed nagrzaniem i hałasem od zewnątrz, zainstalowano windy dla osób z niepełnosprawnościami fizycznymi i dla pracowników przewożących zbiory. Salę konferencyjno-koncertową na parterze, tzw. Audytorium Jana Pawła II przebudowano tak, aby mogła pomieścić jednocześ-nie 100 osób, wyposażono w izofoniczne okna całkowicie izolujące od hałasów ulicznych i odpowiednią liczbę wyjść ewakuacyjnych. Naprzeciwko niej powstała druga, mniejsza sala konferencyjna dla 50 osób, połączona z pierwszą salą syste- mem audiowizualnym. W wielu pomieszczeniach zainstalowano klimatyzatory, za-pewniające cyrkulację powietrza o dużym debicie wymiany (2400 m³/h). Decyzja o powołaniu SBPP okazała się korzystna dla THL, jak również pozwo-liła głównym mecenasom zrealizować zamierzone plany: zapewnili finansowanie remontu i modernizacji BPP w 80% w latach 2000-2004, która przez ten czas po-zostawała nieczynna, a pracownicy w większości zwolnieni35 . Do głównych ofia-33 Tamże. 34 Tamże, s. 11n.
rodawców należeli: Fundacja im. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego w Amsterdamie, którą założył Roman Zaleski (50% potrzebnego budżetu), a także Stowarzyszenie Senatu RP Wspólnota Polska (około 30%), Fundacja na rzecz Nauki Polskiej (która przekazała powyżej 2% potrzebnej sumy). Pozostałe źródła funduszy pochodziły od dwóch instytucji francuskich: Rady Regionu l’Ile de France (około 8%), Mini- sterstwa Kultury i Komunikacji (około 2,5%). Wkład własny THL na rzecz remon- tu stanowiła kwota nieco ponad 5,5% potrzebnej sumy pochodzącej z kilku ostat-nio uzyskanych legatów36. Całkowity koszt remontu wyniósł około 4 mln euro37. Planując remont budynku, należało przewidzieć, że będzie on gruntowny, bowiem nigdy wcześniej nie był rzetelnie remontowany, oraz liczyć się z faktem, że pocho-dzący z 1655 r. budynek został włączony do rejestru zabytków i trzeba przestrzegać ścisłych wymogów narzucanych przez instytucję Bâtiments de France. Historię dziejów BPP przedstawia pamiątkowa tablica umieszczona na dzie-dzińcu dużym Biblioteki pod orłem jagiellońskim z Wawelu, symbolizującym wolne państwo polskie. Po obu stronach tablicy upamiętniającej szczególne daty historyczne THL/BPP widnieją dwie tablice pamiątkowe z wykazem nazwisk osób najbardziej zasłużonych w powstaniu i działalności THL/BPP, które to tablice wmurowano w dn. 3 maja 1929 r.38 Trwa żywa pamięć o zmarłych Polakach, człon-kach THL na francuskiej ziemi i co roku odbywa się pielgrzymka do Montmorency z nawiedzaniem grobów Polaków na starym cmentarzu Les Champeaux39. Zmierzając w kierunku opuszczenia nieruchomości, na wysokości dziedzińca małego, na ścianie po prawej stronie umieszczono ostatnią tablicę upamiętniającą wkład instytucji polskich i francuskich w remont i modernizację budynku w latach 2000-200440.
36 K.P. Lubicz-Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu,
2004 i 2012, s. 12.
37 K.P. Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w
Paryżu, s. 32 (doku-ment elektroniczny).
38 Zob. fotografie pamiątkowych tablic z nazwiskami osób zasłużonych dla BPP przedstawiono
na wyklejkach publikacji: Towarzystwo Historyczno-Literackie, Biblioteka Polska w Paryżu: zarys
historii i prezentacja zbiorów, Paryż–Warszawa 2014.
39 W 2018 r. miała miejsce „175 pielgrzymka Polaków do Montmorency zorganizowana przez Towarzystwo Historyczno-Literackie przy współudziale Polskiej Misji Katolickiej we Francji, Kole-giaty św. Marcina w Montmorency, Ośrodka Dialogu Księży Pallotynów, Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji oraz Stowarzyszenia Polskich Kombatan- tów i ich Rodzin we Francji” w niedzielę dn. 10 czerwca 2018 r., http://www.bibliotheque-polonaise--paris-shlp.fr/index.php?id_page=21225 [dostęp: 2.11.2018].
40 M. Rapacki, Otwarto Bibliotekę Polską w Paryżu, Gazeta.pl/Wiadomości, 28.09.2004, http://
wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,2310365.html [dostęp: 29.10.2009]; por. relację z prze-biegu otwarcia Biblioteki Polskiej po zakończonym remoncie. „Pod koniec września udostępniona
Z perspektywy zawiłych i trudnych, ale interesujących losów THL/BPP, Rada THL wybrana w 1999 r. podjęła decyzję o utrzymaniu Biblioteki Polskiej jako in- stytucji prywatnej, korzystającej ze wsparcia, lecz nie większościowego, rządu pol-skiego oraz władz francuskich. Jak zaznacza prezes THL, prof. K.P. Lubicz-Zaleski: […] jest to rozwiązanie najbardziej dynamiczne, najbardziej obiecujące, pozwalające na istnienie ośrodka niezależnego od wszelkiej władzy politycznej, nawet jeśli jego działalność jest wspierana przez poszczególne rządy. To rozwiązanie jest korzystne dla ciągłości prac badawczych, wolności myśli, różnorodności postaw intelektualnych. Uwzględnia ono również specyfikę Biblioteki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Li-terackiego, podobnie zresztą jak nowego Stowarzyszenia Biblioteki Polskiej w Paryżu, utworzonego na podstawie umowy z Polską Akademią Umiejętności41.
została czytelnikom”. A. Siomkajło, Największa na Zachodzie – Biblioteka Polska w Paryżu, „Studia Polonijne” 26(2005), s. 215.
41 K.P. Lubicz-Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu,
2004 i 2012, s. 12.
Widok na dziedziniec duży BPP od strony wejścia do budynku.
W tle rzeźby w kamieniu w trakcie wystawy „Sculptures et pastels de Beata Czapska” w dn. 30 marca – 10 kwietnia 2009 r. Fot. J. Okarma
Dzięki umowie THL z PAU, od 2004 r. Akademia otrzymuje stałe subwen-cje od rządu polskiego na utrzymanie i funkcjonowanie Biblioteki Polskiej42. Te subwencje uzupełniały dotacje pozyskiwane ze źródeł prywatnych, pochodzących w głównej mierze od Fundacji im. Zygmunta Lubicz-Zaleskiego, i sprawiały, że sytuacja materialna Biblioteki Polskiej była dobra do czasu pojawienia się świato-wego kryzysu finansowego w 2008 r., od kiedy donator ograniczył beneficjentowi wsparcie. Do 2008 r. PAU pozyskiwało subwencje rządu polskiego na zatrudnienie i oddelegowanie specjalistów do pracy w THL/BPP43. Od 2009 r. fundusze celowe pozyskiwane przez PAU na rzecz Biblioteki Polskiej od rządu polskiego przezna-czane są na jej bieżące utrzymanie. Odremontowany i zmodernizowany budynek, dzięki czterem dużym salom po-zwala na rozwinięcie prowadzonej różnorodnej działalności naukowej i kulturalnej THL oprócz dotychczasowej: konserwacji, eksponowania zbiorów i udostępniania ich zainteresowanym (czytelnia, pracownia naukowa, muzea). W 2004 r. powołano Komisję Naukową, zróżnicowaną pod względem jej człon- ków, która wyznacza kierunki działalności naukowej i kulturalnej THL. W momen-cie powstania w jej skład weszli: prof. Maurice Aymard, prof. Maria Delaperrière (sekretarz generalna THL), Hélène Carrère d’Encausse – współprezes Komisji, prof. Bronisław Geremek – współprezes Komisji, Jean-Bernard Raimond – były
42 „W 1939 r. Sejm Rzeczypospolitej uchwalił, że do budżetu państwa, który będzie realizowany
z rokiem budżetowym od 1 marca 1940 r., będzie stała dotacja dla Biblioteki Polskiej w Paryżu. Ta dotacja nie została zrealizowana. Można do tego wrócić”. J. Pezda, Uniwersytet Jagielloński, Biblio-teka Książąt Czartoryskich, Dyskusja, [w:] Biblioteka Polska w Paryżu – skarbnica kultury
narodo-wej: materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą, 4 listopada 2014, Warszawa 2014, s. 60n (dokument elektroniczny), (fragment).
43
„Biblioteka w pewnym sensie stoi […] na dwóch nogach, mianowicie jest Towarzystwo Hi-storyczno-Literackie, które tam w Paryżu działa i bez niego oczywiście pewnie nic by się nie dało zrobić, ale jest również Polska Akademia Umiejętności w Krakowie, która jednak też działa, to zna-czy te różne inicjatywy […] [delegowanie pracowników do prac związanych z porządkowaniem, inwentaryzacją, opracowaniem zbiorów i utworzeniem katalogów zbiorów i in., por. tamże, s. 61n (dokument elektroniczny), (fragment)], te wszystkie granty idą przez Polską Akademię Umiejętno-ści”. A. Białas, Prezes Polskiej Akademii Umiejętności, Dyskusja, s. 62 (dokument elektroniczny), (fragment). W 2013 r. osoby związane z instytucjami kultury, bibliotek i archiwów polskich założyły Towarzystwo Przyjaciół BPP (TPBPP) w Warszawie, które obecnie liczy kilkunastu członków. Sto-warzyszenie za cel stawia sobie wspieranie działań służących popularyzacji istnienia i zachowania polskiej spuścizny kulturowej przechowywanej w BPP, którą zarządza THL. „Jestem członkiem Za-rządu Fundacji Zygmunta Zaleskiego z siedzibą w Amsterdamie i przedstawicielem na Polskę tej fundacji i również członkiem Towarzystwa Przyjaciół Biblioteki Polskiej w Paryżu, któremu prze-wodniczy pan dyrektor Biernat”. T. Jackowski, Dyskusja, s. 63 (dokument elektroniczny), (frag-ment). Towarzystwo Przyjaciół Biblioteki Polskiej w Paryżu, http://www.przyjacielebpp.org/ [dostęp: 29.04.2018].
minister spraw zagranicznych Francji, prof. René Rémond, prof. Jerzy Wyrozum-ski44, prof. Franciszek Ziejka, a także obecny prezes THL – prof. Kazimierz Piotr Lubicz-Zaleski. W 2008 r. z powodu śmierci prof. B. Geremka i prof. R. Rémonda do składu Komisji Naukowej dokooptowano prof. Jerzego Kłoczowskiego oraz prof. Michała Seweryńskiego – byłego ministra nauki i szkolnictwa wyższego. Na sekretarza Komisji powołano Witolda Zahorskiego. W 2012 r. dołączyli: prof. Marek Ziółkowski – były marszałek Senatu RP, prof. Jacques Legrand – prezes INALCO45.
Tymczasem właściciel budynku Hôtel Lambert baron Guy de Rothschild w 2007 r. zapowiedział sprzedaż nieruchomości. Środowiska polonijne we Francji, jak i polscy parlamentarzyści zaczęli wytrwale zabiegać w polskim rządzie o odku- pienie historycznego budynku w celu przeznaczenia go na ośrodek polski w Pary-żu46. Wiadomo, że w lipcu 2007 r. Hôtel Lambert zakupił za kwotę 80 mln euro brat emira Kataru – Hamad Ben Khalifa al-Thani47, który z pewnością nie jest z nim związany ani historycznie, ani patriotycznie, ani nawet nie wiążą go z budynkiem więzi sentymentalne. Niepokój społeczności lokalnej i konserwatorów zabytków wzbudził fakt powzięcia planu modernizacji i przebudowy historycznych zabudo- wań pałacowych z XVII wieku o powierzchni 3300 m² i usunięcia jego oryginal- nego wyposażenia wnętrz oraz wykończeń dekoratorskich przez nowego właści-ciela. Ostatecznie – po kilkumiesięcznej debacie publicznej – pośpieszne zapędy modernizacyjne udało się powstrzymać48. Nasuwa się w tym miejscu refleksja, być
44 Odszedł 2 listopada 2018 r. Zob. B. Kołodziej, M. Wosion-Czoba, Zmarł prof. Jerzy Wy-rozumski, wybitny historyk mediewista,
https://dzieje.pl//aktualnosci/zmarl-prof-jerzy-wyrozumski--wybitny-historyk-mediewista [dostęp: 3.11.2018].
45 Zob. K.P. Lubicz-Zaleski, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu,
2004 i 2012, s. 13.
46 Por. L’hôtel Lambert : le grand voisin, „6, quai d’Orléans: lettre de la Société Historique et
Littéraire Polonaise et de la Bibliothèque Polonaise de Parisˮ 2008, nr 11, s. 4-8, http://www.biblio-theque-polonaise-paris-shlp.fr/medias/biuletyn11.pdf [dostęp: 29.10.2009].
47 F. Evin, Des Qataris un peu trop entreprenants. La famille de l’émir du Qatar a acheté en 2007 l’hôtel Lambert, sur l’île Saint-Louis, à Paris. Elle veut y faire réaliser de grands travaux : parking, ascenseurs… L’Etat, décisionnaire, y est favorable, „Le Mondeˮ 20 décembre 2008, s. 3.
48 F. Evin, M. Delanoë refuse la renovation de l’hôtel Lambert. Le projet de la famille de l’émir du Qatar attise les tensions entre la Ville et l’Etat, „Le Mondeˮ 25 décembre 2008, s. 18; tenże, Hôtel Lambert : la polémique enfle entre M. Delanoë et Mme Albanel, „Le Mondeˮ 26 décembre 2008, s. 15;
tenże, Hôtel Lambert, suivez le guide, „Le Mondeˮ 18-19 janvier 2009, s. 21; C. Mignot, Pour
l’hô-tel Lambert, faites encore un effort, Monsieur l’architecte en chef! Le plus discutable dans cette réha-bilitation est le manque de bon sens patrimonial, „Le Mondeˮ 24 février 2009, s. 17; F. Evin, Dernier round pour sauver l’hôtel Lambert, joyau de XVIIe, „Le Mondeˮ 8-9 mars 2009, s. 18; F. Evin, Feu vert sous réserves à la réhabilitation de l’hôtel Lambert, „Le Mondeˮ 12 mars 2009, s. 22.
może przewrotna lub pochopna, ponownej utraty świadectwa historii i dziedzictwa polskiej kultury materialnej na emigracji pod nowymi rządami RP49.
W dalszej części omówimy kolejno poszczególne działy Biblioteki Polskiej i trzy muzea z ekspozycjami stałymi znajdującymi się na jej terenie. PRACOWNIA ZBIORÓW SPECJALNYCH THL/BPP: ARCHIWA I RĘKOPISY / SALLE DES CHERCHEURS Rękopisy Polaków na emigracji, archiwa osób prywatnych, polskich organiza-cji i instytucji, miscellanea i inne dary Biblioteka gromadziła z myślą o utworzeniu archiwum narodowego jako źródła nauki dla Polaków i cudzoziemców. Określenie „archiwum narodowe” (stosowane przez Karola Sienkiewicza, sekretarza księcia A.J. Czartoryskiego i pierwszego dyrektora Biblioteki Polskiej) miało wskazywać na gromadzone źródła do historii Polski i jej tysiącletniej chrześcijańskiej kultury, organicznie połączonej z Zachodem i cywilizacją europejską. W archiwum pokolenie Wielkiej Emigracji zostawiło swoją młodość (np. pa-piery z powstania listopadowego) i swój wiek dojrzały (działalność uchodźczą). Pozostawiło dokumenty o zjawisku nowym, nieznanym na taką skalę, o swojej emigracji politycznej. Zostawiło znaki rozterek życia codziennego polskich wy- gnańców, tułaczej egzystencji, poglądów, sporów i politycznych spekulacji o roz-padzie i odrodzeniu duchowej wspólnoty, ślady formowania się nowych sposobów myślenia, mówienia i twórczości o doświadczeniach emigracyjnych i nadziejach o Polsce, jej przyszłości i miejscu w Europie50. Na pierwszy apel odpowiedzieli patrioci Wielkiej Emigracji: poeci – Adam Mi-ckiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Kamil Norwid, Bogdan Zaleski, historycy – Joachim Lelewel, Teodor Morawski, Walerian Kniaziewicz, 49 Budynek Hôtelu Lambert, „który odegrał tak ważną rolę w życiu Wielkiej Emigracji, ale który dzisiaj jest już budynkiem należącym do jednego z szejków Kataru, gdzie nie ma właściwie nawet wzmianki o tym, że to było miejsce dla Polaków tak bardzo ważne przez bardzo długie lata” [mowa tu o braku kamiennej tablicy pamiątkowej – przyp. J.O.]. F. Ziejka, Biblioteka Polska w Paryżu –
skarb-nica kultury narodowej, [w:] Biblioteka Polska w Paryżu – skarbskarb-nica kultury narodowej: materiały,
s. 36 (dokument elektroniczny). Por. głosy w dyskusji: E. Sęczykowska, J. Kozińska-Frybes, J. Mi-ler, J. Pezda, Dyskusja, s. 55-56, 61 (dokument elektroniczny), (fragment). Niestety, w dn. 10 lipca 2013 r. w budynku Hôtel Lambert wybuchł pożar, który strawił znaczną część gmachu. Wobec za-istniałej sytuacji właściciel posiadłości uzyskał zgodę odnośnych władz lokalnych na przebudowę nieruchomości. Zob. F. Ziejka, Skarby kultury polskiej, s. 18.
50 E. Rutkowska, Wiatyk na wieczność. O archiwach rękopiśmiennych Biblioteki Polskiej w Pa-ryżu, 2008 i 2011, [w:] Towarzystwo Historyczno-Literackie, Biblioteka Polska w Paryżu, s. 19.
Józef Bem, Henryk Dembiński, Józef Dwernicki, prezes Rządu Narodowego – książę Adam Czartoryski, uczeni i pisarze – Ignacy Domeyko, Maurycy Moch-nacki, Julian Klaczko, Feliks Wrotnowski, księża zmartwychwstańcy – Tomasz Jełowicki, Piotr Semenenko, Hieronim Kajsiewicz, artyści – Antoni i Władysław Oleszczyńscy, Teofil Kwiatkowski, Henryk Rodakowski, muzycy – Fryderyk Cho- pin, Albert Sowiński. Te i inne osoby przekazywały najpierw swoje dary organi-zacjom: Towarzystwu Pomocy Naukowej i Towarzystwu Literackiemu Polskiemu. Pierwszy znaczniejszy dar pochodził od Gustawa Małachowskiego; potem doszły: Juliana Ursyna Niemcewicza, Karola Otto Kniaziewicza, Józefa Bema, S. Barzy-kowskiego. Przesyłano i ofiarowywano liczne rękopisy, druki od Senatora Macieja Wodzińskiego, księgozbiór płk. Szulca, akta Sejmu 1830-1831, archiwa wojskowe ze Sztabu Generalnego WP, Polskiej Misji Katolickiej 1830-1831, pamiątki uczest- ników powstania listopadowego, wojen napoleońskich i polskich organizacji emi-gracyjnych (np. Instytucji „Czci i Chleba”51, Zakładu Weteranów św. Kazimierza52, Towarzystwa Filharmonicznego Polskiego w Paryżu53, Towarzystwa Nauk Ści-słych w Paryżu54 ), potem dochodziły także odpisy dokumentów z archiwów lon-dyńskich i paryskich. Po połączeniu się organizacji TL i TH w 1854 r. składowano je w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Pierwszy dyrektor BPP Karol Sienkiewicz rozesłał swoich pracowników, aby w różnych francuskich i europejskich instytucjach, archiwach, bibliotekach, urzę-dach kopiowali wszelkie polonika. W taki sposób nazbierano przeróżne rękopisy polskie lub ich kopie: papiery rodzinne obejmujące 612 nazwisk Wielkiej Emi-gracji (94 968 stron), dokumenty zakupione, ofiarowane przez darczyńców i ich rodziny, zapisane w testamentach, spadkach, archiwa instytucji (Szkoła Polska na Batignolles, Szkoła Panien Polskich) i organizacji emigracyjnych (Towarzy- stwo Dobroczynności Dam Polskich) XIX-XX wieku, tworząc największe archi-wum emigracyjne. Dotychczas w kolekcjach Salle des Chercheurs zgromadzono
51 Instytucja „Czci i Chleba”. (Akt założenia, sprawozdania …), Paryż 1862-1882, Zbiory
BPP, sygn. 41140 (dep. BP w ML), [za:] Skarby kultury polskiej ze zbiorów Biblioteki Polskiej
w Paryżu, Warszawa 2004, s. [25] (s.n.). Zob. J. Pezda, Suplement do tomu V Katalogu Rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu. Stowarzyszenie podatkowe – Instytucja „Czci i
Chleba”, sygn. 756-759, [w:] Wspólna sprawa. Studia i materiały do dziejów emigracji polskiej we Francji, Kraków 2017, s. 119-133.
52 Początkowo założony przy rue du
Chevaleret w 1846 r. jako sierociniec, a następnie funkcjo-nujący jako dom opieki nad polskimi weteranami aż do czasów obecnych; w nim ostatnie lata życia spędził m.in. Cyprian Kamil Norwid, za: F. Ziejka, Skarby kultury polskiej, s. 25.
53 Ustawy Towarzystwa Filharmonicznego Polskiego w Paryżu, Paryż 1880, Zbiory BPP, sygn.
93407, (dep. BP w ML), [za:] Skarby kultury polskiej ze zbiorów Biblioteki Polskiej, s. [25].
54 Pamiętnik Towarzystwa Nauk Ścisłych w Paryżu, t. 10, Paryż 1878, Zbiory BPP, sygn. 001878
3 tys. rękopisów55. Do najcenniejszych dokumentów należą autografy królewskie z wieków XVI-XVIII, archiwa księcia Konstantego, Akta Polskiej Misji w Paryżu z 1830 r. i dotyczące powstań narodowych (1794, 1830-1831, 1848, 1863), a także akt detronizacji cara Mikołaja I z tronu polskiego z 200 oryginalnymi podpisami arystokracji polskiej, i inne. Niektóre zgromadzone starodruki mają szczególną wartość: trzy kolejne wy-dania dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (Norym-berga 1543; Bazylea 1566; Amsterdam 1617), jedno z pierwszych wydań dzieł Marcina Lutra, rzadkie wydanie Biblii Jakuba Wujka, dzieła ks. Piotra Skargi, zbiory kazań z XVII wieku, pisma twórców reformacji i kontrreformacji w Polsce i Europie Środkowej.
Na uwagę zasługuje – do tej pory prawie niezauważony – zbiór opraw książ-kowych od XV wieku do czasów współczesnych. Dominują wśród nich dzieła zachodnioeuropejskie, zwłaszcza francuskie, z bogatą paletą stylów i indywidual-nych wzorów w zakresie dekoracji okładzin, grzbietów, obcięć kart czy wyklejek. XVI-wieczne oprawy wykonane w Polsce wyróżniają się charakterystyczną formą i ikonografią dekoracji. Uwagę zwracają prace polskich introligatorów w Paryżu z XIX i XX wieku. Znaczna część zabytkowych opraw posiada superekslibrisy i ekslibrisy stanowiące pamiątkowe znaki własnościowe po dawnych właścicie-lach bibliotek prywatnych i instytucjonalnych, jak też wyklejki dawnej heraldyki europejskiej56. Zbiory archiwalne XX wieku powiększyły się o papiery po dyrektorach, ku-stoszach i przyjaciołach BPP57 . W latach 1972-1974 po sprzedaży Hôtelu Lam-bert przekazano do Biblioteki część archiwum domowego książąt Czartoryskich; w 2012 r. – archiwum Stowarzyszenia Solidarité France-Pologne / Association Solidarité France-Pologne za lata od jesieni 1980 do 2004, działającego poprzez 200 komitetów we Francji i nadal aktywnego, ale już w innym zakresie58.
55 E. Rutkowska, Wiatyk na wieczność. O zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Polskiej w Pary-żu, http://www.bibliotheque-polonaise-paris-shlp.fr/medias/TEKSTERPL.pdf [dostęp: 29.10.2009].
Zob. wybór z listy dokumentów i ofiarodawców. Taż, Wiatyk na wieczność. O archiwach
rękopi-śmiennych Biblioteki Polskiej w Paryżu, 2008 i 2011, s. 19-20.
56 Więcej: A. Wagner, By chronić i zdobić: o oprawach, superekslibrisach i ekslibrisach w Bi-bliotece Polskiej w Paryżu, Paryż–Toruń 2014, s. 8n; tenże, Najpiękniejsze superekslibrisy i ekslibri-sy XVI-XX wieku w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryżu, „Tekstualia” 2013, nr 3, s. 191-200.
57 Więcej: E. Rutkowska, Wiatyk na wieczność. O archiwach rękopiśmiennych Biblioteki Pol-skiej w Paryżu, 2008 i 2011, s. 20.
58 Więcej: M. Heruday-Kiełczewska, Archiwum Stowarzyszenia Solidarité France-Pologne w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryżu, „Folia Toruniensia” 2017, nr 17, s. 175-187; Inventaire des Archives de l’Association Solidarité France–Pologne 1980-2004. Inwentarz Archiwum Stowarzysze-nia Solidarité France–Pologne 1980-2004, oprac. M. Heruday-Kiełczewska, Paris 2013.
Wśród zróżnicowanych zbiorów rękopiśmiennych na uwagę zasługują muzy-kalia, głównie z XIX i XX wieku, np. dziewiętnastowieczne utwory sztambuchowe i samodzielne kompozycje z paryskiego Muzeum Adama Mickiewicza, dwudzie-stowieczne zbiory muzyczne zawierające autografy, kopie rękopiśmienne, druki (część z nich z dedykacjami). Wśród muzykaliów znajdują się m.in. autografy: Jana Sebastiana Bacha, Fryderyka Chopina, Zygmunta Dygata, Stanisława Mo-niuszki, Michała Spisaka59, Marii Szymanowskiej, Władysława Żeleńskiego60. Zgromadzone licznie archiwa i rękopisy prywatne w postaci korespondencji i dokumentów z archiwów urzędowych oraz spuścizny znanych polskich pisarzy i poetów XIX i XX wieku mieszkających we Francji oraz cenne po nich pamiąt- ki przyciągają naukowców i badaczy z Polski i innych krajów, nie tylko europej-skich, prowadzących badania zwłaszcza nad historią i kulturą polskiej emigracji XIX-XX-wiecznej. Dotychczas opracowano 8 drukowanych katalogów rękopisów, z podziałem na jednostki archiwalne oznaczone sygnaturami61.
59 Więcej: R. Suchowiejko, Spuścizna Michała Spisaka (1914-1965) w Paryżu: nowe źródła do badań nad twórczością kompozytora, „Muzyka” 2015, nr 2, s. 55-62, Aneks: wykaz utworów
M. Spisaka, s. 63-97.
60 E. Rutkowska, Wiatyk na wieczność. O archiwach rękopiśmiennych Biblioteki Polskiej w Pa-ryżu, 2008 i 2011, s. 20.
61 Dwa najstarsze katalogi, wydane przez PAU, ukazały się przed II wojną światową: pierwszy
obejmował rękopisy Adama Mickiewicza: Katalog rękopisów Muzeum Adama Mickiewicza, oprac. A. Lewak, wstęp F. Pułaski, Kraków 1931; drugi obejmował materiały luźne i miscellanea: Katalog
rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu, t. 1, sygn. 1-43, oprac. Cz. Chowaniec, Kraków 1939; katalog
powojenny dotyczył zawartości archiwum Instytucji „Czci i Chleba”: Katalog rękopisów Biblioteki
Polskiej w Paryżu, t. 5, sygn. 664-755, oprac. J. Skarbek, J. Ziółek, wstęp J. Mond, Lublin–Paryż 1990. Prace nad porządkowaniem dokumentów i różnych archiwów, a następnie sporządzeniem in-wentarza akcesyjnego archiwów rękopiśmiennych dokonali w latach 1992-1994 dwaj pracownicy z Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej: Andrzej Kłossowski i Łukasz Kądziela, oraz Biblio- teki Czartoryskich w Krakowie, we współpracy z Andrzejem Folkierskim z THL, a po jego śmier-ci – Leszkiem Talko. Inwentarz ukazał się drukiem, w 4 tomach obejmował około 5 tys. opisów, t. 5 zawierał indeksy nazw osób, instytucji i organizacji, proweniencję, chronologię, wykaz sygna-tur dawnych i nowych. Biblioteka Narodowa w Warszawie i Biblioteka Czartoryskich w Krakowie współwydały katalog listów, notat, autografów, papiery polskiej emigracji XIX wieku: Katalog
ręko-pisów Biblioteki Polskiej w Paryżu, t. 2, sygn. 432-545, oprac. Cz. Chowaniec, I. Gałęzowska, uzup.
i przygotował do druku M.P. Prokop, Paryż–Warszawa 1994. Ostatni wymieniony tom ukazał się wcześniej pt. Inwentarz rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu, oprac. Cz. Chowaniec, I. Gałęzow-ska, Paryż 1986. Tom zawierający archiwa Hotelu Lambert: Katalog rękopisów Biblioteki Polskiej
w Paryżu, t. 6, sygn. 760-1135, oprac. J. Pezda, Paryż–Warszawa 1996, oraz katalog ze spuściznami
XX wieku, obejmujący archiwa Konstantego Brandla, Jana Brzękowskiego, Aleksandra Kawałkow-skiego, Stanisława Lama i Ludwika Lillego: Katalog rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu, t. 7,
sygn. 1136-1359, oprac. M. Gamdzyk-Kluźniak, D. Kamolowa, A. Kaszlej, M.P. Prokop, T. Sienia- Dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2007 r. w pra-cowniach konserwatorskich Archiwum Akt Dawnych przeprowadzono konserwację archiwum Izby Obrachunkowej Rządu Tymczasowego z lat 60. XIX wieku. Specja-liści z AAD uzupełnili i dokończyli inwentarz zespołu oraz zdigitalizowali całość62. W Bibliotece Narodowej odrestaurowano najbardziej zagrożone archiwa Franciszka Krahnasa63. Należy dodać, że od 2006 r. Institut national de patrimoine w Paryżu konserwuje bezpłatnie pergaminy z kolekcji rękopiśmiennej BPP64.
Pracownia Zbiorów Specjalnych / Salle des Chercheurs przeznaczona jest do pracy dla naukowców, badaczy. Po uzyskaniu autoryzacji osoby odpowiedzial-nej i dyrektora BPP mogą korzystać z archiwów i rękopisów. Czytelnicy mają do dyspozycji opisy katalogowe 1114 sygn. z kolekcji Muzeum Adama Mickiewicza i 1881 sygn. Biblioteki Polskiej w Paryżu65.
MUZEUM MICKIEWICZA / MUSÉE DE MICKIEWICZ
Pełniący funkcję dyrektora BPP – delegat PAU i zarazem sekretarz Komitetu Miejscowego Stacji Naukowej Akademii Umiejętności Władysław Mickiewicz, w 1901 r. wraz z tym Komitetem wystosował pismo do Wysokiej Akademii Umie-jętności w Krakowie o jego zamiarze założenia przy Bibliotece Muzeum Adama Mickiewicza. Propozycja została przyjęta, a Muzeum otwarto w 1903 r. Muze-um Mickiewicza / Musée de Mickiewicz to wyjątkowy zasób rękopisów, książek, tecka, Paryż–Warszawa 1996. Nakładem PAU opublikowano katalog obejmujący dokumenty towa-rzystw emigracyjnych oraz inne archiwalia z lat 1832-1893: Katalog rękopisów Biblioteki Polskiej
w Paryżu, t. 8, sygn. 1360-1705: archiwum administracyjne Towarzystwa Literackiego, Wydziału
Statystycznego, Wydziału Historycznego, Towarzystwa Historycznego, Towarzystwa Historyczno--Literackiego i Biblioteki Polskiej z lat 1832-1893, oprac. J. Pezda, M.P. Prokop, Paryż–Kraków 2006. Ponadto z inicjatywy Biblioteki Narodowej ukazał się Przewodnik po zespołach rękopisów
Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryżu, oprac. M. Wrede, M.P. Prokop,
J. Pezda, Paryż–Warszawa 2000; Katalog rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu, t. 11: rękopisy nr 2064-2556, rękopisy XIX-wieczne, oprac. M. Jaglarz, U. Klatka, J.S. Nowak, J. Pezda, przy współ-pracy M. Junkiewicz, Paryż–Kraków 2017. Zob. E. Rutkowska, Wiatyk na wieczność. O archiwach
rękopiśmiennych Biblioteki Polskiej w Paryżu, 2008 i 2011, s. 21.
62 E. Rutkowska, Wiatyk na wieczność. O archiwach rękopiśmiennych Biblioteki Polskiej w Pa-ryżu, 2008 i 2011, s. 21.
63 Sprawozdanie Biblioteki Narodowej za rok 2008, Warszawa 2009, s. 134n, http://www.bn.org.
pl/download/document/1241790645.pdf [dostęp: 09.12.2009].
64 E. Rutkowska, Wiatyk na wieczność. O archiwach rękopiśmiennych Biblioteki Polskiej w Pa-ryżu, 2008 i 2011, s. 21.
