się w kategoriach narodow ościow ych, gdyż w cześniej Żydzi uw ażali się tylko za społeczność religijną, lecz nie narodow ą. W ybory języ k a oscylow ały m iędzy jidisz, niem ieckim ja k o państw ow ym , i m ow ą tego kraju, w którym żyli.
O m ów iony tu tryptyk studiów stanow i jedno z najbardziej w artościow ych osiąg nięć naszej slaw istyki końca m inionego stulecia - i to zarów no ze względu na wagę podjętej problem atyki, jak i jakość w arsztatu naukow ego.
H alina M ichalska
Ivan Ć o 1 о V i ć, P olityka sym boli, przeł. M agdalena Petryńska, Kraków:
Universitas 2001, ss. 312.
O publikow ana przez krakow skie w ydaw nictw o U niversitas książka Polityka sym boli autorstw a C olovicia, pracow nika naukow ego Instytutu E tnologii Serbskiej A kade m ii N auk i członka pow stałego w 1992 roku N iezależnego Stow arzyszenia Intelektua listów B elgradzkich „K rug” , je st w yrazem je g o zaangażow ania w antyw ojenne i anty- reżim ow e akcje opozycyjne, jak ie pow stały na B ałkanach w okolicznościach kon fliktów narodow ych, które doprow adziły do rozpadu Jugosław ii. M im o to publikacja owa w olna je st od w artościujących sądów , zaś A utor, dystansując się od własnych preferencji ideow o-politycznych, zastanaw ia się nad fenom enem nacjonalizm u serbskiego i w ykorzystyw aniem serbskiego „kodu kulturow ego” do gry politycznej.
T rudna do uporządkow ania m ateria etnonacjonalizm u serbskiego, która zaintereso w ała C olovicia, została przedstaw iona w trzech następujących częściach: I. Serbski etnom it polityczny, II. P ostaci i fig u ry mocy. (32 studia przyp a d ku ), III. Czas tłumu. Całość publikacji, jakkolw iek odnosi się przede w szystkim do realiów serbskich, to posiada ten dodatkow y walor, że rozm yślania nad politycznym aspektem sym boliki w ystępującej w nacjonalistycznej propagandzie odnieść się dają w sposób uzasadnio ny do obszarów Europy Środkow ej i Środkow o-W schodniej. Z obydw om a łączą go tradycje słow ianofilskie, okres dośw iadczeń politycznych, pozostaw ania w bloku socjalistycznym , natom iast drugi obszar je s t dla Serbów o tyle w ażniejszy, że łączy go z nim praw osław ie pow odujące specyficzną optykę, która św iat praw osław ia konfrontuje z Europą.
Serbski etnom it polityczn y A utor przedstaw ia poprzez przyw ołanie w ażnych dla rozpoznania tożsam ości narodu obrazów , w ystępujących w tradycji od zarania dzie jó w politycznych Serbów i zarazem podlegających specyficznej m etam orfozie. N ie kiedy te obrazy są nazyw ane sym bolam i, innym zaś razem m itam i. Ć olović zasygna
lizował, iż do penetrow ania obranej m aterii posługuje się narzędziam i w ypracow any mi przez E rnsta C asirera i K arla K erenyji. F ilozof i historyk C asirer zw rócił jeg o uwagę na tę w łaściw ość ludzkiego poznania, która, aby przezw yciężyć sprzeczność bytu i św iadom ości, przyrody i historii, ucieka się do form sym bolicznych. Za w ę gierskim zaś badaczem m itów K erenyjim postaw ił sw oisty znak rów ności m iędzy pojęciam i sym bolu i mitu. W książce C olovicia pobrzm iew ają też echa teorii R olanda B arthe’a i jeg o koncepcji, że m it je st słow em w ybranym przez historię. C olovic zajm uje się w łaśnie ostatnim i jeg o m odyfikacjam i, w skazując na takie je g o ustruktu- ryzow anie, które sprawia, iż mam y do czynienia ze zjaw iskiem „m itu m itu” (casus: Bitwy na Kosowym Polu). Tę konstrukcję, rozpoznaną przez C olovicia, m ożna też odnieść do apokryficznej tw órczości, która dopow iada, bądź n a now o naśw ietla funkcjonujące w kulturze teksty-obrazy.
Lektura Polityki sym boli uśw iadam ia, że w spółczesne narody b ałkańskie są w stanie perm anentnego form ułow ania swojej historii i pospiesznie starają się dotrzeć do „praw dy” o swojej przeszłości. Ten przym us w yw ołują zm ieniające się w arunki gry politycznej. Na B ałkanach odbyw a się, zdaniem C olovicia, rek o n stru k cja dziejów poprzez przyw oływ anie starych fabuł, baśni o przeszłości, uw zględniająca now e podstaw y ustrojow o-społeczne, zdeterm inow ane bieżącą polityką. W podobnej sytua cji - według Autora książki - najlepiej w łaśnie m it poddaje się obróbce id eo lo g icz nej. Jego fragm entaryczność, płynność i am biw alentność, o których w spom ina, um oż liw iają m odyfikację pod określonym kątem . W sytuacji rozpadu Jugosław ii i to w arzy szącej mu wojny ludzie politycznie odpow iedzialni za uw ikłanie Serbów w konflikty narodow ościow e dla usankcjom ow ania swojej w ładzy poszukiw ać zaczęli m iejsca w panteonie serbskich bohaterów narodow ych, który w ykreow ała ludow a pieśń epicka. Ludzie u władzy, odwołując się w ybiórczo do m itologii narodow ej i posługując się sym boliczną kom unikacją, dystansow ali siebie i naród od konieczności racjonalnej oceny wydarzeń politycznych, która by w ym agała ustalenia zw iązków przyczynow o- sk u tk o w y c h zaistniałej sytuacji, i która by ich obarczała odpow iedzialnością za n ad użycia.
Colovic, pom ny przestróg E rnsta Casirera, które ten po dośw iadczeniach II wojny światowej w yraził w pracy M it państw a (1946), że nie m ożna bagatelizow ać m itów politycznych, naw et jeśli te w ydają się śm ieszne, szalone i bezsensow ne, zajął się sw oistą serbską m itologią polityczną. C ytat ze w spom nianej pracy uczynił zresztą m ottem rozdziału Serbski etnom it polityczny. Z aw arł w nim przem yślenia na tem at pochodzenia tego mitu, jego struktury i funkcji politycznej.
Na przestrzeni ostatnich lat hum anistykę zapładniały oraz inspirow ały tem aty-idee, jak: kultura pogranicza, integracja kulturow a w przeszłości i w spółcześnie w zw iązku z osiągnięciam i w dziedzinie m asowej kom unikacji oraz pom ysłam i i realizacjam i integracji polityczno-gospodarczej poprzedzonej zakładaną a p rio ri jed n o śc ią k u ltu ro wą Europy i zakładaną w niedalekiej przyszłości globalizacją. O ile do jak ieg o ś czasu w ielokulturow ość była dla m ałych społeczności ideą atrakcyjną, o tyle w ok re sie nasilających się zjaw isk integracyjno-globalizacyjnych ideę tę na B ałkanach
ośm ieszono i na określenie jej zaczęto używ ać m iana m ulti-kulti. Bardzo natom iast pow ażnie zaczęto traktow ać w szelkie niuanse kulturow e, które przekładały się na zróżnicow anie narodow e, m ocno je eksponując.
C olovic zw raca uw agę na serbskie poczynania w tym zakresie. Zm ierzają one do izolacji Serbów i Serbii nie tylko w przestrzeni Bałkanów , ale także do w yrw ania Serbów z przestrzeni globalnej, do ich izolacji od Europy i świata. W ychodząc od pow szechnie panoszącego się hasła „bądźm y tym, kim jesteśm y ”, które jaw i się jako narodow y cel Serbów , A utor zajm uje się retoryką tożsam ości i uznaje ją za podsta w ow ą dla kształtu serbskiego m itu politycznego. Tożsam ość serbska je s t pojm ow ana jak o naturalna, oczyw ista, łatw o rozpoznaw alna i zrozum iała sam a przez się. C entral ną figurą serbskiej retoryki identyfikacyjnej je st tautologia. Posługiw anie się nią służy z założenia antagonizow aniu, poniew aż z góry dyskw alifikuje ona wszelki dialog i nie dopuszcza do wym iany racjonalnych argum entów .
K onsekw encje pow yższego założenia nie należą do jednoznacznych. A m biw alen tna „osobność” Serbów nieoczekiw anie staw ia ich w centrum zainteresow ania świata, korzystnie ich w św iecie sytuuje, i przede w szystkim otw iera przed nim i perspektyw ę św ietlanej przyszłości. W serbskim m icie politycznym serbska nacja staw iana jest całem u św iatu za przykład: „jest w yjątkow a, zaw sze obok św iata i m a uniw ersalne znaczenie” . W ten sposób Serbowie, jak o naród pochodzący od Boga, bardzo pozy tyw nie odbijają przede w szystkim od społeczeństw a am erykańskiego, które je st „sztu cznym tw orem , bez korzeni, bez pam ięci, bez tradycji zbiorow ej, bez duszy, zbierani ną aw anturników , apatrydów , barbarzyńców , bandytów i m orderców ze w szystkich stron św iata, które historia ukarała w ten sposób, że nigdy nie będzie nosicielem atrybutu n acji” . Serbow ie w tym m icie przeciw staw ieni zostali także Europie pogrążonej w m aterializm ie, hum anizm ie i kosm opolityzm ie, Europie, której społeczności legitym ują się zgniłą tożsam ością lub tożsam ością-nam iastką, bo swojej tożsam ości narodow ej się wyrzekli. Za odszczepieńców uw aża się Chorwatów, A lbańczyków , M uzułm anów , M acedończyków , B ułgarów i Rum unów , którzy swojej praw dziw ej tzn. serbskiej tożsam ości się w yrzekli dobrow olnie lub pod przym usem .
Przem yślenia C olovicia są zw iązane z w ydarzeniam i dotyczącym i krw awego konfliktu, który tow arzyszył rozpadow i Jugosław ii. Colovic w Polityce sym boli potra fi uśw iadom ić czytelnikow i pow szechność w ystępow ania m itów w służbie politycznej i niebezpieczeństw o, które one niosą, znajdując się w rękach bezw zględnych polity ków, łam iących praw a dem okracji, i szukających uzasadnienia w w yższości praw narodow ych nad praw am i jednostki. A utor bynajm niej nie gloryfikuje dem okracji, co w ięcej, uw aża, że i ona je st zagrożona.
O m aw iana książka C olovicia w pisuje się w dość bogatą literaturę etnosocjo- logiczną, którą zainspirow ały przem iany polityczno-społeczne obserw ow ane na przestrzeni ostatniego dw udziestolecia. O dnośnie do B ałkanów je st to drugie po książce U rsa A lterm ata Sarajew o przestrzega system atyczne opracow anie zagadnienia etnonacjonalizm u, przysw ojone polskiem u czytelnikow i. C olovic w swym opra cow aniu je s t bardziej szczegółow y, poniew aż ogranicza się w yłącznie do serbskiej
przestrzeni, podczas gdy A lterm atta interesuje w spom niane zjaw isko w skali ogólnoeuropejskiej i je st ono potraktow ane historycznie. K siążka C olovicia ciekaw ie też prezentuje się w kontekście polskich opracow ań słow ianoznaw czych, p o d ej m ujących próbę zdiagnozow ania przyczyn i konsekw encji podziałów polityczno-na- rodow ościow ych na B ałkanach oraz ich skutków w zakresie kultury. Jeśli chodzi o ten drugi kontekst, to warto w spom nieć publikacje U niversitas przygotow ane przez krakow skie środow isko slaw istyczne. Są to: N arkotyk m itu (1995) M arii Bobrow - nickiej oraz wydane pod jej redakcją prace zbiorow e: Słow ianie w obec w łasnych tradycji i m itów (1997), Słow ianie wobec integracji Europy (1998), Język a tożsam ość narodowa (2000). W tej grupie m ieści się także tom zbiorow y pod re dakcją Juliana K ornhausera Przem iany w św iadom ości i kulturze duchow ej narodów Jugosław ii po 1991 roku (1999) i nieco w cześniejszy śląski tom pod red. B arbary C zapik-Lityńskiej i E m ila Tokarza Utopia w kulturach, literaturach i języka ch Słowian (1997). Ponadto należy w spom nieć zbiorow e publikacje pow stałe w warszaw skim środow isku slaw istycznym , ja k cykl pośw ięcony kategoriom uniw ersalnym w literaturach słow iańskich (kategorie: Europy, narodu, dobra i zła, w olności) (1992-1995) pod red. Teresy D ąbek-W irgow ej, a nade w szystko zbiór artykułów Joanny Rapackiej G odzina H erdera (1995). Rzecz jasn a, że z uw agi na aktualność problem atyki zainteresow anie nią było i je st spore. D ają tem u w yraz polskie periodyki slaw istyczne, w których łatw o trafić na artykuły poruszające zagadnienie etnonacjonalizm u w kontekście m itów kulturow ych.
A leksandra Stankow icz
Studia z historii literatury i kultury Słowian, red. Barbara C zapik-Li
tyńska, Zdzisław Darasz, Katowice: W ydaw nictwo U niw ersytetu Śląskiego
2000, ss. 192.
Tom przygotow any przez slaw istów U niw ersytetu Śląskiego je s t w yrazem hołdu złożonego Profesor M arii Bobrow nickiej na jej osiem dziesiąte urodziny. Środow isko slaw istyczno-literaturoznaw cze zaznaczyło w ten sposób swoje przyw iązanie do osoby Jubilatki jako nauczyciela akadem ickiego, w ielce życzliw ego i pom ocnego prom otora naukowego, krytycznego uczestnika dyskusji naukow ych oraz sum iennego w spółpra cow nika i przyjaciela.
