Krystyna Zinczuk, Mikołaj Zinczuk
Analiza przestrzennego
zróżnicowania gałęzi przemysłu
uspołecznionego w Polsce
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 253-258
U Ń I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X V , 20 SECTIO H 1991
Zakład Ekonom iki P rzem ysłu W ydziału Ekonom icznego UMCS
K r y s t y n a Z I N C Z U K , M i k o ł a j Z I N C Z U K
Analiza przestrzennego zróżnicowania gałęzi przemysłu uspołecznionego
w Polsce
An A n a ly sis of the S p atial D ifferen tia tio n of th e B ranches of Socialized Industry in P oland
W każdym współczesnym k ra ju tery to rialn e rozm ieszczenie sił w y- tw órczcyh k sz ta łtu je się pod w pływ em polityki p rzestrzen nej państw a. W edług K. Secomskiego p olityka ta obejm uje działania zapew niające ład p rzestrzen n y i harm onię układów przestrzennych, optym alne kształto w anie i w ykorzystyw anie p rzestrzen i oraz racjonalne rozm ieszczenie sił w ytw órczych.1 P ow staje w ten sposób określona s tru k tu ra przestrzen na, k tó rą tw orzy w yróżniające się pod względem m iejsca w ystępow ania, sto sunki m iędzy elem entam i zbiorów: zasobów produkcyjnych (ludzkich, po- zaludzkich), produktów oraz regu ł (norm) postępow ania w procesie re p ro du kcji społecznej. C h arak ter tej s tru k tu ry oraz k ieru n k i i tem po zm ian w niej zachodzących w istotnym stopniu w pływ ają na efektyw ność go spodarow ania.
P rzem ysł uspołeczniony w Polsce rozmieszczony jest nierów nom iernie i nieracjonalnie. Rozmieszczenie przem ysłu c h arak tery zu je się rozm aitego rodzaju dysproporcjam i polegającym i na brak u lub niedoborze gałęzi (branż) w określonych regionach k ra ju oraz p rzy relaty w n y m i asbolut- ny m nadm iarze w innych regionach.2
P rzestrzen n a nierów nom ierność w yraża się w niedostatku inw estycji (zwłaszcza produkcyjnych) na pew nych obszarach oraz w ich k oncentracji n a innych terenach. Obydwa te zjaw iska m ają c h a ra k te r negatyw ny za rów no z p u n k tu w idzenia gospodarki ogólnopaństw ow ej, jak i potrzeb ludności zam ieszkującej te obszary.
Lokalizacja zakładów przem ysłu uspołecznionego nie zawsze uw zględ n iała podstaw ow e w ym agania lokalizacyjne, takie jak : baza surow cowa, zasoby siły roboczej, zaopatrzenie w energię, tra n sp o rt itp. D ysproporcje
1 K. S e c o m s k i : P o lity k a społeczno-ekonom iczna. Z a rys teorii, W arszaw a 1975, s. 320.
2 B . W i n i a r s k i : P o li ty k a regionalna, PWE, W arszaw a 1976 ,s. 134; B. W i n i a r s k i : P o li ty k a i p la n o w a n ie p r z e s tr z e n n e g o za g o s p o d a ro w a n ia kraju, „Przegl. G eograf.” 1976, t. X L V III, z. 1, s. 3.
254 K ry sty n a Z inczuk, M ikołaj Z inczuk
p rzestrzen n e spow odow ały szereg negaty w ny ch skutków eknom iczno-spo- łecznych, tak ich jak: niepełne w ykorzystanie m ocy pro d u k cy jn ej, n ad m iern e koszty tra n s p o rtu surow ców i ludzi, degradację środow iska n a tu ralnego. P rzy czyn iły się one rów nież do znacznego zróżnicow ania regio naln ej s tru k tu ry gałęziow ej przem ysłu. S tąd in teresu jące w ydaje się b a danie praw idłow ości rozm ieszczenia przem ysłu w jednostkach te ry to ria l nych.3 Z uw agi n a ograniczone rozm iary a rty k u łu ograniczono się do p r e zentacji podstaw ow ych czynników ekonom icznych, tj. pro d u k cji i z a tru d nienia, w pływ ających na to rozm ieszczenie.
W badaniu rozm ieszczenia p rzem ysłu w edług jednostek te ry to rialn y c h zostanie w y k o rzy stan y w spółczynnik specjalizacji.4 Szeroko pojęta specja lizacja jest jed y n y m elem entem um ożliw iającym dokonyw anie w szelkich podziałów regionalnych. G dyby nie było p rzestrzen n ej specjalizacji p ro du k cji — nie byłoby podstaw do regionalizacji.5
W spółczynnik specjalizacji jest jedną z m etod analizy regionalnej i w y raża stosunek s tr u k tu ry procentow ej badanego zjaw iska na tere n ie regionu (w ojew ództw a) do s tr u k tu ry procentow ej odpowiedniego zjaw i ska w k ra ju jako p u n k t odniesienia.
Gdzie:
R t — w artość produkcji sprzedanej (lub zatrudnienie) gałęzi przem ysłu
„i” w d an y m regionie (województwie);
R — w artość p ro d u k cji sp rzedanej (lub zatrudnienie) ogółem w regionie
(wojew ództw ie);
Ki — w artość p ro d u k cji sprzedanej (lub zatrudnienie) gałęzi p rzem y słu
„i” w k ra ju ;
K — w artość p ro d u k cji sp rzedanej (lub zatrudnienie) ogółem w k ra ju .
W ielkość w spółczynnika specjalizacji w yraża zatem stopień koncen tra c ji badanego zjaw iska w zględem zjaw iska uznanego za p u n k t odnie sienia. Za w yspecjalizow ane w danej gałęzi p rzem y słu uw aża się tak ie regiony, k tóre u zy sk ały w yższą od jedności wielkość w spółczynnika spe cjalizacji. W spółczynniki specjalizacji obliczone na podstaw ie p rod uk cji sprzedanej p rzem y słu uspołecznionego w 1987 ro ku przed staw iają d ane zaw arte w tab. 1.
W spółczynniki o w arto ści p rzekraczającej jedność w y stęp u ją w różnej liczbie grup gałęzi w poszczególnych regionach, a m ianowicie:
— w dwóch gru p ach gałęzi (2 regiony: środkow y, południow y), — w trzech grup ach gałęzi (2 regiony: północny, północno-w schodni), — w czterech g ru pach gałęzi (3 regiony: cen traln y , środkow o-w scho dni, południow o-w schodni),
— w pięciu gru p ach gałęzi (1 region: środkow o-zachodni), — w sześciu g rupach gałęzi (1 region: południow o-zachodni).
3 iK. K u k u ł a : P r z e s tr z e n n e badania różnic w s t r u k tu r z e z j a w i s k sp o łeczn o -
-e k o n o m ic z n y c h , [w:] pracy pod red. K. Z a j ą c a : M e t o d y s t a t y s t y c z n e w badania ch s p o ł e c z n o -e k o n o m ic z n y c h , O ssolin eu m 1975.
4 J. W o j t a n: Z a sto s o w a n ie w s p ó łc z y n n ik a sp ecja liza cji do badania zr óżn ico
w a n ia re gion aln ego p r z e m y s ł u , „W iad. S ta ty st.” 1978, 1.
5 A . F a j f e r e k : R egio n e k o n o m ic zn y i m e t o d y a n alizy regionaln ej, PW E, W arszaw a 1966, s. 31.
Tab. 1. W spółczynniki sp ecjalizacji produkcja przem ysłu u społecznionego S p ecialization co efficien ts in th e output of th e socialized in d u stry
G ałęzie przem ysłu usp ołeczn ion ego
R egion y p a li w o w o -e n e r g e ty c z n y m e ta lu r g ic z n y e le k tr o - J m a s z y n o w y c h e m ic z n y m in e r a l n y d r z e w n o --p a p ie r n i-c z y le k k i i s p o ż y w c z y p o z o st a łe P ó łn o cn y 0,76 0,10 1,17 0,96 0,47 1,63 0,68 1,69 0,97 P ó łn o cn o -w sch o d n i 0,14 — 0,62 0,83 0,93 2,63 1,50 2,29 0,97 Ś rod k ow o-zach od n i 0,38 0,18 1,05 1,63 0,86 1,89 0,73 1,60 1,37 Ś rod k ow y 1,93 — 0,58 0,09 0,76 0,40 2,65 0,72 0,65 C en traln y 0,44 0,35 1,69 1,00 0,88 0,70 0,57 1,17 1,73 Ś rod k ow o-w sch od n i 0,17 — 1,17 4,86 1,73 0,69 1,33 1,88 1,02 P o łu d n iow o-zach od n i 0,43 1,55 0,93 1,01 1,35 1,26 1,45 0,88 1,43
P o łu d n io w y 1,88 2,07 0,84 0,82 0,79 0,58 0,63 0,38 0,60
P o łu d n io w o -w sc h o
dni 0,58 1,40 1,08 1,67 1,68 0,77 0,58 0,94 0,81
Źródło: O pracow anie w ła sn e na p od staw ie R ocznik a S ta t y s t y c z n e g o 1988 roku. Z powyższego w ynika, że najb ard ziej w yspecjalizow anym i regionam i w przem yśle są: środkow y, południow y, północny, północno-wschodni. N ależy jednocześnie nadm ienić, że najw yższą w artość w spółczynnika m a region środkow y dla przem ysłu lekkiego oraz region północno-w schodni dla przem ysłu drzew no-papierniczego.
Z analizy danych zaw arty ch w tab. 1 w ynika, że w gałęzi p rzem ysłu paliw ow o-energetycznego najbardziej w yspecjalizow ane są regiony: środ kow y i południow y, w przem yśle m etalurgicznym — południow y, p ołu dniow o-zachodni, południow o-w schodni, w przem yśle elektrom aszyno w ym — cen tralny , środkow o-w schodni, północny, południow o-w schodni, środkow o-zachodni, w przem yśle chem icznym — południow o-w schodni, środkow o-zachodni, południow o-zachodni, w przem yśle m in eraln ym — środkow o-w schodni, południow o-w schodni, południow o-zachodni, w p rze m yśle drzew no-papierniczym — północno-wschodni, środkowo-zachodni, północny, południow o-zachodni, w przem yśle lekkim — północno-w scho dni, środkowo-wschodnią północny, środkow o-zachodni, centralny.
W kolejnym etapie badań obliczono współczynniki koncentracji (spe cjalizacji) zatrud n ien ia w przem yśle w 1987 r. Dane te zaprezentow ano w tab. 2. Z danych zaw artych w tab. 2 w ynika, że najw iększa koncentracja zatru d n ien ia w ystęp u je w regionie północno-wschodnim w przem yśle drzew no-papierniczym , w regionie środkow ym w przem yśle lekkim oraz w regionie południow ym w przem yśle paliw ow o-energetycznym .
N ajw iększa ko ncentracja zatru d n ien ia w przem yśle paliw ow o-energe- tycznym w y stęp uje w regionie południow ym , w przem yśle m etalu rg icz nym — w regionie południow ym , południow o-w schodnim , południow o- zachodnim , w przem yśle elektrom aszynow ym — w regionie centralnym ,
północnym , południow o-w schodnim , środkow o-zachodnim , środkow o
w schodnim , w przem yśle chem icznym — w regionie południow o-w scho dnim , środkow o-zachodnim , środkow ym , centralnym , w przem yśle m i neraln y m — w regionie południow o-w schodnim , południow o-zachodnim ,
256 K ry sty n a Z inczuk, M ikołaj Z inczuk
Tab. 2. W sp ółczyn n ik i k on cen tracji zatru d n ien ia w p rzem yśle usp ołeczn ion ym _______ C oncen tration c o efficien ts of em p lo y m en t in th e socialized in d u stry_______
G ałęzie przem ysłu u sp ołeczn ion ego
R egiony p a li w o -w o -e n e r -g e ty c z n y m e ta u lr -g ic z n y e le k tr o m a s z y n o w y c h e m ic z n y m in e r a l n y d r z e w n o --p a p ie r -n ic z y 1 le k k i s p o ż y w c z y p o z o s ta łe P ó łn o cn y 0,33 0,09 1,15 0,82 0,58 1,62 0,77 2,11 0,89 P ó łn o cn o -w sch o d n i 0,19 — 0,71 0,73 1,08 2,82 1,43 2,14 1,23 S rod k ow o-zach od n i 0,38 0,16 1,14 1,46 0,92 1,76 0,82 1,52 1,12 Ś rod k ow y 0,57 — 0,73 1,07 0,84 0,57 2,67 0,79 0,68 C en traln y 0,25 0,42 1,56 1,04 0,85 0,68 0,67 1,05 1,87 Ś ro d k o w o -w sch o d n i 0,39 — 1,10 0,73 1,42 0,76 1,29 1,85 0,80 P o łu d n io w o -za ch o d n i 0,58 1,18 0,92 0,88 1,58 1,20 1,37 0,74 1,41 P o łu d n io w y P o łu d n io w o -w sc h o 2,59 1,99 0,74 0,64 0,63 0,52 0,56 0,38 0,62 dni 0,30 1,71 1,15 1,61 1,62 0,88 0,74 0,99 0,91
Źródło: O p racow an ie w ła sn e na p o d sta w ie R oczn ika S ta t y s t y c z n e g o 1988 roku. środkow o-w schodnim , północno-w schodnim , w p rzem yśle d rzew no-pa- pierniczym — w regionie północno-w schodnim , środkow o-zachodnim , pół nocnym , południow o-zachodnim , w przem yśle lekkim — w regionie śro d kow ym , północno-w schodnim , południow o-zachodnim , środkow o-w scho dnim , w p rzem yśle spożyw czym — w regionie północno-w schodnim , p ół nocnym , środkow o-w schodnim , środkow o-zachodnim , centralny m .
G eneralnie m ożna zauw ażyć, że specjalizacja prod uk cji w regionach i k o n cen tracja zatru d n ie n ia są podobne.
In teresu jące w ydaje się zbadanie efektyw ności zatru d nienia w u k ła dach przestrzen n ych . W ty m celu obliczono przestrzen n y w skaźnik e fek tyw ności będący ilorazem w skaźnika specjalizacji produ k cji i z a tru d nienia.
Tab. 3. W sp ółczyn n ik e fe k ty w n o śc i zatrudnienia w p rzem yśle usp ołeczn ion ym E fficien cy c o efficien ts of em p lo y m en t in th e socialized in d u stry
G ałęzie przem ysłu u sp ołeczn ion ego
R egion y p a li w o w o -e n e r g e ty c z n y m e ta lu r g ic z n y e le k tr o m a s z y n o w y c h e m ic z n y m in e r a l-n y d r z e w n o --p a p ie r -n ic z y le k k i s p o ż y w c z y Ol 'ca CA O N1 O a P ó łn o cn y 2,30 1,11 0,94 1,09 1,81 1,01 0,88 0,80 1,09 P ó łn o cn o -w sch o d n i 0,74 0,87 1,05 0,86 0,93 1,05 1,07 0,79 Srod k ow o-zach od n i 1,00 1,12 0,92 1,03 0,93 1,07 0,98 1,05 1,22 Ś rod k ow y 3,39 — 0,79 0,74 0,90 0,70 0,99 0,91 0,96 C en traln y 1,76 0,83 1,08 0,88 1,04 1,03 0,85 1,11 0,93 Ś ro d k o w o -w sch o d n i 0,44 — 1,06 1,08 0,51 0,91 1,03 1,02 1,28 P o łu d n io w o -za ch o d n i 0,74 0,31 1,01 1,05 0,85 1,05 1,06 1,19 1,01 P o łu d n io w y P o łu d n io w o -w sc h o 0,73 1,04 1,14 1,18 1,25 1,12 1,13 1,00 0,97 dni 1,93 0,82 0,94 0,96 1,04 0,87 0,78 0,94 0,89
Jeżeli w spółczynnik efektyw ności zatrudnienia w układzie gałęziowo- -p rzestrzenn ym p rzyjm ie w artości większe od jedności oznaczać to będzie efektyw ne gospodarow anie siłą roboczą, a jeżeli w spółczynnik ten p rz y j m ie w artości niższe od jedności oznaczać to będzie nieefektyw ne w yko rzy stan ie siły roboczej.
A nalizując dane zaw arte w tab. 3 należy zauważyć, że w spółczynnik efektyw ności zatru d nien ia p rzy jm u je w artości od 0,31 do 3,39. W regio nie środkow ym i południow o-w schodnim aż w 7 gałęziach p rzem ysłu na 9 badanych w ystęp uje nieefektyw ne w ykorzystanie siły roboczej. W po zostałych regionach z tym zjaw iskiem m ożna spotkać się w 2 do 5 gałęzi. IN aj efektyw niejsze w ykorzystanie siły roboczej w ystępu je w regionie po łudniow ym . Biorąc pod uw agę poszczególne gałęzie przem ysłu m ożna stw ierdzić, że najw iększe w spółczynniki efektyw ności zatrudn ien ia w przem yśle paliw ow o-energetycznym osiągają regiony: środkow y, północ ny, południow o-w schodni, w przem yśle m etalurgicznym — środkow o- zachodni, północny, południow y, w przem yśle elektrom aszynow ym — po łudniow y, centralny, środkow o-w schodni, południow o-zachodni, w p rze m yśle chem icznym — południow y, północny, środkow o-w schodni, pół nocno-w schodni, północno-zachodni, środkow o-zachodni, w przem yśle m i n eraln y m — północny, południow y, cen tralny , południow o-w schodni, w przem yśle spożywczym — południow o-zachodni, centralny, północno- łudniow o-zachodni, centraln y , północny, w przem yśle lekkim — połu dniow y, południow o-zachodni, północno-wschodni, środkow o-w schodni, w przem yśle spożywczym — połuudniow o-zachodni, centralny , północno- -w schodni, środkow o-zachodni, środkow o-w schodni.
Pow yższa analiza nie obejm uje całości p ro b lem atyk i przestrzennego rozm ieszczenia przem ysłu. Jednakże przeprow adzone badania pozw alają na sform ułow anie pew nych ogólnych wniosków dotyczących tego zagad nienia. W skaźniki specjalizacji produkcji i współczynniki koncentracji zatru d n ien ia pozw alają na określenie poziom u specjalizacji regionów i ga łęzi przem ysłu. Im wyższe w artości wskaźników specjalizacji ty m wyższa je st koncentracja produkcji. W ślad za tym nie nadąża efektyw ne zago spodarow anie siły roboczej. Taka dysproporcja może doprowadzić do za chw iania praw idłow ego rozw oju gospodarczego regionów. Pogłębiający się chaos w zagospodarow aniu przestrzenn y m k raju , czy też nieuzasad nione dysproporcje w rozm ieszczeniu m a ją tk u narodow ego na poszczegól nych jego obszarach obniżają stand ard stopy życiowej społeczeństw a i różnicują go pod ty m względem . K onsekw encją zarysow anej sytuacji są n arastające ograniczenia w procesie w zrostu gospodarczego i rodzące się napięcia społeczne. W zw iązku z ty m istotnego znaczenia n ab ierają działania na rzecz praw idłow ego i racjonalnego gospodarow ania jej pod staw ow ym i składnikam i.
258 K ry sty n a Zinczuk, M ikołaj Zinczuk S U M M A R Y
T he paper p resen ts an a n a ly sis of th e sp atial d ifferen tia tio n of socialized in d u stry in th e territo ria l u n its in th e country. The paper focu ses on tw o basic eco nom ic factors, n a m ely production and em p loym en t, w h ich e x e r t an in flu en ce on th is d ifferen tia tio n . In th e stu d y of th e localization of th e branches of socialized in d u stry, th e co e ffic ie n t of sp ecia liza tio n w as used. G en erally, it w a s stated th at p roduction sp ecia liza tio n in th e region s and co n cen tration of em p lo y m en t are sim ilar. F urther on, th e stu d ies concern ed th e e ffic ie n c y of em p lo y m en t in th e sp atial ar ran gem en ts. To th is aim, th e sp atial in d ex of e fficien cy w as calcu lated , w h ich is a q u otien t o f th e in d ex o f p roduction sp ecia liza tio n and em p loym en t. The stu d ies a llo w for sta tin g th a t th e h ig h er th e v a lu es of sp ecialization in d ex es are, th e h igher th e co n cen tration of p roduction is. H ow ever, th is fa ct is not fo llo w ed by e ffe c tiv e m an agem en t of m an pow er.