Czynniki determinujące efektywność zarządzania zapasami w przedsiębiorstwach koksochemicznych

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 731. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Janusz Nesterak Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsi´biorstw. Marta Ko∏odziej-Hajdo Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica Kraków. Czynniki determinujàce efektywnoÊç zarzàdzania zapasami w przedsi´biorstwach koksochemicznych 1. Wprowadzenie Procesy przep∏ywu czynników produkcji, jakie majà miejsce w przedsi´biorstwach koksochemicznych, powinny przebiegaç sprawnie oraz w taki sposób, aby logistyka, wraz z jej charakterystycznymi procedurami, pozwala∏a je optymalizowaç. Obszarem, w którym mo˝na poszukiwaç znacznych rezerw efektywnoÊci, jest zarzàdzanie zapasami. Przeprowadzenie w∏aÊciwej oceny skutecznoÊci i efektywnoÊci procesu zarzàdzania zapasami wymaga identyfikacji oraz analizy determinant kszta∏tujàcych ich wielkoÊç. Czynniki te sà zale˝ne od warunków: – zewn´trznych, obiektywnych, niezale˝nych od firmy, a majàcych swoje êród∏a w jej otoczeniu, – wewn´trznych, majàcych êród∏o wewnàtrz firmy, zale˝nych od decyzji mened˝erów. W artykule autorzy przeprowadzili analiz´ wymienionych grup determinant, pos∏ugujàc si´ przyk∏adem przedsi´biorstwa funkcjonujàcego w bran˝y koksochemicznej..

(2) Janusz Nesterak, Marta Ko∏odziej-Hajdo. 214. 2. Zewn´trzne determinanty efektywnoÊci zarzàdzania zapasami Do istotnych zewn´trznych czynników warunkujàcych efektywnoÊç zarzàdzania zapasami nale˝à: charakter systemu zarzàdzania i funkcjonowania gospodarki oraz charakter rynku. SpoÊród wymienionych determinant efektywnoÊci zarzàdzania zapasami, specyficzne dla bran˝y koksochemicznej sà zasady systemu ekonomiczno-finansowego i rachunkowoÊci firm. Kszta∏tujà one parametry b´dàce podstawà wyceny czynników wytwórczych bioràcych udzia∏ w realizacji procesów logistycznego zarzàdzania zapasami w przedsi´biorstwach koksochemicznych. WÊród tych czynników niezmiernie istotnym parametrem jest wysokoÊç oprocentowania kapita∏ów obcych, zw∏aszcza kredytów. WysokoÊç stopy procentowej pozostaje w bezpoÊredniej korelacji z kosztami zaanga˝owania kapita∏u w zapasach. Koszty te sà proporcjonalne do wysokoÊci Êrodków finansowych przeznaczonych: na zakup poszczególnych typów w´gla i materia∏ów pomocniczych, na tworzenie bazy magazynowej, jak równie˝ na p∏ace i narzuty na wynagrodzenia. Wi´kszoÊç przedsi´biorstw dzia∏ajàcych w analizowanej bran˝y ma trudnoÊci z wypracowaniem w∏asnych Êrodków na zakup niezb´dnych w produkcji koksu materia∏ów. Z tego te˝ powodu zmuszone sà one do korzystania z obcych êróde∏ finansowania, g∏ównie z kredytów bankowych. Niezb´dne potrzeby kapita∏owe w firmach koksochemicznych w czasie t mo˝na wyznaczyç jako sum´ przypadajàcych na dany moment czasowy wszystkich zobowiàzaƒ p∏atniczych ZP i (t) skorygowanych wielkoÊcià posiadanych w chwili t w dyspozycji Êrodków pieni´˝nych: n. KO(t) = ∑ ZPi(t) – i=1. gdzie: KO(t) ZPi(t) Wj(t) APk(t). (. m. r. ). ∑ Wj(t) + ∑ APk(t) , j=1. k=1. (1). – potrzeby kapita∏owe w punkcie czasowym t, – zobowiàzania p∏atnicze w punkcie czasowym t, – wp∏ywy Êrodków pieni´˝nych w punkcie czasowym t, – aktywa o du˝ej p∏ynnoÊci w punkcie czasowym t.. W tym miejscu nale˝y tak˝e zwróciç uwag´ na wyst´pujàce w polskiej gospodarce zjawisko nieprzestrzegania terminów regulacji zobowiàzaƒ. Sytuacja ta wià˝e si´ z koniecznoÊcià ponoszenia kosztów odsetek od przeterminowanych zobowiàzaƒ, co automatycznie podnosi koszty firmy. Wed∏ug Polskiej Klasyfikacji Dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa koksochemiczne nale˝à do sektora górniczo-hutniczego kraju. Koksownictwo funkcjonuje w obr´bie górnictwa w´gla koksowego, segmentu surowcowego hutnictwa ˝elaza i stali oraz kompleksu karbochemii. Wzajemne powiàzania oraz zale˝noÊci wyst´pujàce pomi´dzy powy˝szymi bran˝ami sà oczywiste, jeÊli uwzgl´dni si´, ˝e górnictwo w´gla koksowego jest dostawcà podstawowego surowca.

(3) Czynniki determinujàce efektywnoÊç zarzàdzania.... 215. do przerobu, hutnictwo ˝elaza – najwi´kszym odbiorcà koksu, a karbochemia – przetwórcà koksowniczych produktów w´glopochodnych (smo∏a i benzol). Pozostawanie w Êcis∏ej wspó∏zale˝noÊci z tymi sektorami powoduje, ˝e wyznaczajà one stopieƒ wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnej przez poszczególne przedsi´biorstwa koksochemiczne, co bezpoÊrednio przek∏ada si´ na czynniki wewn´trzne kszta∏tujàce poziom kosztów zapasów. Innym, równie istotnym czynnikiem zewn´trznym majàcym wp∏yw na efektywnoÊç zarzàdzania zapasami jest charakter rynku produktów pracy. WÊród cech rynku zwiàzanych z realizacjà procesów logistycznego zarzàdzania zapasami nale˝y wymieniç: – poziom zrównowa˝enia popytu i poda˝y, – rozdrobnienie dostawców oraz odleg∏oÊç mi´dzy nimi a firmà, – czasowo-iloÊciowà regularnoÊç poda˝y dostawców. Przedsi´biorstwa koksochemiczne poziom swojej produkcji uzale˝niajà od zapotrzebowania poszczególnych odbiorców. WielkoÊç produkowanego koksu jest ÊciÊle zsynchronizowana ze zmieniajàcym si´ zapotrzebowaniem rynku na produkty hutnicze. Wa˝ny jest zatem stopieƒ zrównowa˝enia popytu i poda˝y kszta∏tujàcy warunki dostaw w´gla. Wyst´powanie ograniczenia poda˝y wp∏ywa na jakoÊç us∏ug dostawczych, powodujàc w konsekwencji przyrosty zapasów w´gla. Prowadzi to do realizowania zakupów w´gla o nieodpowiednich parametrach jakoÊciowych, co ujemnie wp∏ywa na efektywnoÊç zarzàdzania zapasami. Na poziom i struktur´ kosztów zapasów istotny wp∏yw ma tak˝e problem wyboru dostawców podstawowego czynnika wytwórczego, jakim jest w´giel. O jego rozwiàzaniu decydowaç powinny zarówno parametry jakoÊciowe w´gla, jak i oddalenie kopalƒ od przedsi´biorstw koksochemicznych. Z wyborem êród∏a w´gla poszczególnych typów wià˝à si´ zatem ceny jednostkowe w´gla, jak równie˝ jednostkowe koszty transportu zale˝ne od odleg∏oÊci pomi´dzy kopalnià a danym przedsi´biorstwem. Cen´ poszczególnych typów w´gla jako wyk∏adnika jakoÊci zu˝ywanego surowca zaliczyç mo˝na do czynników zewn´trznych posiadajàcych znaczny wp∏yw na koszty zapasów przedsi´biorstw koksochemicznych, a wić i efektywnoÊç zarzàdzania zapasami. Od 1998 r. ceny w´gla by∏y corocznie negocjowane pomi´dzy spó∏kami w´glowymi i przedsi´biorstwami koksochemicznymi. Stanowi∏y one cen´ loco kopalnia, zatem koszty transportu w´gla obcià˝a∏y odbiorc´, tym samym podwy˝szajàc cen´ wsadu w´glowego. Poziom cen w´gla koksowego w aspekcie rynkowym zale˝a∏ od koniunktury na rynku stali. Pod wzgl´dem technologicznym natomiast ceny w´gla koksowego zale˝a∏y od parametrów jakoÊciowych i w∏aÊciwoÊci koksowniczych w´gla. W strukturze cen w´gla koksowego wyró˝nia si´: – poziom cen okreÊlany na podstawie Êwiatowych notowaƒ w´gla o standardowej jakoÊci, – wielkoÊç cen obliczanà z formu∏ uwzgl´dniajàcych cen´ w´gla standardowego oraz ró˝nice w parametrach jakoÊciowych w stosunku do w´gla standardowego..

(4) Janusz Nesterak, Marta Ko∏odziej-Hajdo. 216. Opierajàc si´ na przeprowadzonych analizach wp∏ywu zawartoÊci lotnych na ekonomik´ procesu koksowania przyj´to za∏o˝enie, ˝e zmiana zawartoÊci popio∏u o 1% powoduje zmian´ ceny w´gla koksowego o 1%1. W Polsce podstawà wyznaczenia poziomu ceny w´gla koksowego jest parytet importowy2. Nale˝y jednak pami´taç, ˝e ceny importowe w´gla – aby by∏y parytetem importowym – muszà dotyczyç w´gli ekwiwalentnych jakoÊciowo. W metodologii wyznaczania tej wielkoÊci zastosowano metod´ sprowadzenia ceny importowanego w´gla o parametrach rzeczywistych do ceny krajowego w´gla wskaênikowego o ustalonych parametrach jakoÊciowych, wykorzystujàc krajowà formu∏´ cenowà (sprzeda˝nà)3:. (. Cw = Cwst 1 –. Ad – 7,5 Sd – 0,8 W tr – 8 Vdaf – 28 – t – – , 50 20 100 100. ). (2). gdzie: Cw – cena w´gla koksowego (z∏/Mg), Cwst – cena w´gla standardowego (z∏/Mg)4, Ad, Sdt, W tr, Vdaf – parametry jakoÊciowe w´gla (%)5. Formu∏a sprzeda˝na uwzgl´dnia wić struktur´ cen, tzn. zale˝noÊç pomi´dzy cenà w´gla koksowego a jego parametrami jakoÊciowymi, oraz poziom cen, czyli cen´ w´gla standardowego. WysokoÊç maksymalnych cen mo˝na wyznaczyç przy zastosowaniu powy˝szej formu∏y z uwzgl´dnieniem zmiany wartoÊci parametrów w´gla wskaênikowego, którego cena b´dzie równowa˝na wyznaczonemu parytetowi importowemu. Dla pozosta∏ych typów w´gla koksowego ceny ustala si´ poprzez zastosowanie wspó∏czynnika relacji cen wed∏ug typów w´gla, przy za∏o˝eniu, ˝e typ 35.1 przyjmie wartoÊç dla tego wspó∏czynnika równà 1 lub ró˝nicujàc wed∏ug innych kryteriów (np. na podstawie relacji pa1 A. Karcz., J.F. Janik, Dobór czynników kszta∏tujàcych struktur´ w´gli kamiennych stosowanych do produkcji koksu, „Gospodarka Surowcami Mineralnymi” 1999, t. 10, z. 1, s. 43–58. 2 Wprowadzenie parytetu importowego dla w´gla koksowego w 1995 r. spowodowa∏o, ˝e obecnie ceny w´gla z importu sà maksymalnymi cenami, jakie mogà zaoferowaç polscy producenci w´gla. Poziom cen w´gla na rynku krajowym wià˝e si´ wić z poziomem cen w´gla na rynkach Êwiatowych. 3 Metodologia wyznaczania parytetu importowego dla w´gla koksowego opracowana zosta∏a przez Instytut GSMiE PAN. Problematyka ta poruszana jest przede wszystkim w opracowaniach: W. Blaschke, Z. Grudziƒski, Parytet importowy w´gla w Êwietle doÊwiadczeƒ cenotwórstwa w Polsce i w Unii Europejskiej, „Czasopismo Techniczne KTT” 1998, nr 40, s. 1–6; W. Blaschke, Za∏o˝enia systemu cen w´gla kamiennego koksowego, „WiadomoÊci Górnicze” 1999, nr 6, s. 286–291; U. Ozga-Blaschke, Parytet importowy w´gla koksowego, „Studia, Rozprawy, Monografie”, nr 100, Instytut GSMiE PAN, Kraków 2001, s. 35–52. 4 Kalkulacja ceny standardowej w´gla wskaênikowego sk∏ada si´ z: kosztu w´gla (cena producenta), kosztu transportu drogà morskà, stawki ubezpieczeniowej ∏adunku, obcià˝eƒ celnych (zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami), kosztów portowych (op∏aty portowe, koszty prze∏adunku, sk∏adowania, za∏adunku na wagon), mar˝y poÊrednika. 5 W´giel standardowy UE jest równowa˝ny pod wzgl´dem parametrów jakoÊciowych w´glowi typu 35.1 o parametrach jakoÊciowych: Ad – 7,5%; Sdt – 0,8%; W tr – 8%; Vdaf – 28%..

(5) Czynniki determinujàce efektywnoÊç zarzàdzania.... 217. nujàcych w handlu mi´dzynarodowym pomi´dzy typami w´gla koksowego). W tabeli 1 przedstawiono Êrednie ceny w´gla standardowego w UE i wyliczony dla w´gla krajowego parytet importowy w ciàgu badanego okresu. Tabela 1. Porównanie ceny w´gla standardowego w UE i parytetu importowego wyznaczonego dla okresu 1998–2003 (USD/Mg) Rok. Cena w´gla w UE. Parytet importowy. 49,40 47,18 50,93 51,02 52,96 95,5 107,9 100,2 103,8. 66,15 60,24 56,14 62,28 64,16 91,1 93,2 110,9 103,1. 1999 2000 2001 2002 2003 2000/1999 2001/2000 2002/2001 2003/2002 èród∏o: opracowanie w∏asne.. Lata 1999–2000 by∏y czasem recesji na rynku w´gla koksowego, co doprowadzi∏o producentów do koniecznoÊci redukcji kosztów wydobycia. W efekcie tego nastàpi∏ znaczny spadek cen, który w 2000 r. w stosunku do roku poprzedniego wyniós∏ 4,5%. Ostatnie lata analizy wskazujà na wzrost ceny w´gla standardowego, co by∏o wynikiem wczeÊniejszej redukcji dostaw oraz wzrostu produkcji stali w 2000 r. we wszystkich regionach Êwiata. Zaowocowa∏o to zwi´kszonym popytem na w´giel koksowy utrzymujàcym si´ w kolejnych latach i wp∏ywajàcym na wzrost cen tego surowca. W przypadku parytetu importowego wielkoÊç uleg∏a znacznemu wzrostowi w ostatnich latach analizy, co by∏o spowodowane znacznym wzrostem kosztów dostaw. Najwi´kszy spadek cen w´gla mia∏ miejsce w 2000 r. W roku nast´pnym, pomimo ogólnego wzrostu cen w´gla na rynkach Êwiatowych, cena w´gla wskaênikowego (typ 35.1) uleg∏a dalszemu obni˝eniu. Zale˝noÊç ta wynika∏a g∏ównie z przyj´tych do obliczeƒ okresów. Dla przedsi´biorstwa koksochemicznego X, na podstawie wyznaczonych maksymalnych cen w´gla koksowego oraz po uwzgl´dnieniu dodatkowych czynników, takich jak np. zawarte umowy, przeprowadzone negocjacje cenowe, ustalona zosta∏a przez kopalnie ostateczna cena sprzeda˝y w´gla. Ceny zakupu w´gla wed∏ug poszczególnych typów, wynegocjowane przez zak∏ad koksochemiczny X w latach 1999–2003, przedstawiono w tabeli 2. W latach 1999–2003 ceny w´gla koksowego, po jakich sprzedawano go zak∏adowi koksochemicznemu X, ulega∏y znacznym wahaniom, przyjmujàc najni˝szà wartoÊç w 2000 r. Wynegocjowane przez badane przedsi´biorstwo ceny w´gla koksowego, jak wynika z przeprowadzonych obliczeƒ, by∏y znacznie ni˝sze ni˝ ustalony w poszczególnych latach parytet importowy. Dla w´gli ty-.

(6) Janusz Nesterak, Marta Ko∏odziej-Hajdo. 218. pu 34.2 cena stanowi∏a od 52,9% w 2000 r. (by∏a to wielkoÊç najni˝sza) do 70,3% wartoÊci parytetu w 2002 r. Dla pozosta∏ych typów w´gla cena w zale˝noÊci od okresu kszta∏towa∏a si´ w przedziale 76–88,6% wartoÊci parytetu importowego. Najwy˝szà cen´ w badanym przedsi´biorstwie osiàgn´∏y w´gle koksowe o Êredniej zawartoÊci cz´Êci lotnych (typ 35.1 i 35.2). Tabela 2. Ârednie ceny w´gla wynegocjowane przez zak∏ad koksochemiczny X w latach 1999–2003*. Rok. 1999 2000 2001 2002 2003. Ârednie ceny wynegocjowane przez zak∏ad koksochemiczny. Parytet importowy (typ 35.1) (z∏/Mg)a. (z∏/Mg). % parytetu. (z∏/Mg). % parytetu. (z∏/Mg). % parytetu. 242,99 230,86 254,08 243,62 243,03. 149,4 122,2 149,4 171,3 161,0. 61,5 52,9 58,8 70,3 66,2. 198,6 175,5 193,6 214,8 186,0. 81,7 76,0 76,2 88,2 76,5. 204,3 176,3 195,0 215,8 190,3. 84,1 76,4 76,7 88,6 78,3. typ 34.2. typ 35.1. typ 35.2. *. kursy przyj´to wed∏ug NBP z dnia 15 grudnia dla poszczególnych lat wartoÊç parytetu importowego przeliczono na ceny wyra˝one w z∏/Mg za pomocà oficjalnego kursu NBP z dnia 15 grudnia roku, w którym wyznacza si´ parytet, co wynika z ustaleƒ zawartych mi´dzy sektorami górnictwa i energetyki zawodowej w 1997 r.. a. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie materia∏ów zak∏adu koksochemicznego X.. Czynnikiem istotnie wp∏ywajàcym na efektywnoÊç zarzàdzania zapasami w przedsi´biorstwie koksochemicznym sà równie˝ koszty us∏ug zewn´trznych, do których zaliczyç mo˝na koszty transportu surowca – w´gla. Z uwagi na fakt, ˝e zakupy tego surowca majà charakter masowy, do jego przewozu wykorzystywane sà Polskie Koleje Paƒstwowe – TT PKP Cargo. Na odpowiedniej stacji nadawczej danej kopalni w´giel jest ∏adowany do wagonów, a nast´pnie transportowany do przedsi´biorstwa. Funkcj´ kosztów transportu w´gla KT(t) z kopalƒ mo˝na zapisaç nast´pujàco: (3) KT(t) = ∑ KT = ∑ (Q . O . k . (1 – u)), j. j. j. j. j. j. gdzie: KTj – koszt transportu w´gla z kopalni j do przedsi´biorstwa (z∏), kj – jednostkowy koszt transportu w´gla z kopalni j (z∏/Mg za km), u – upust w zale˝noÊci od masy przesy∏ki ca∏opociàgowej6, 6 PKP Cargo udziela upustu w zale˝noÊci od masy przesy∏ki. I tak dla przesy∏ki ca∏opociàgowej powy˝ej 800 Mg jest to 4%, dla masy przesy∏ki powy˝ej 1400 Mg – 5%, a powy˝ej 2300 Mg – 6%..

(7) Czynniki determinujàce efektywnoÊç zarzàdzania.... 219. Qj – wielkoÊç transportowanego w´gla z kopalni j, Oj – odleg∏oÊç pomi´dzy kopalnià j a przedsi´biorstwem koksochemicznym. Z równania okreÊlonego wzorem (3) wynika, ˝e koszty transportu w przedsi´biorstwie koksochemicznym obejmujà koszty zmienne wynikajàce z iloÊci dostarczanego w´gla. Oszacowanie jednostkowego kosztu transportu w´gla przez TT PKP Cargo w zale˝noÊci od odleg∏oÊci przedstawia nast´pujàca relacja: kj =. Pj. ,. m . Oj. (4). Pj = Tj . wk,. (5). gdzie: Pj – wartoÊç przewoênego z kopalni j, Tj – op∏ata podstawowa dla danej odleg∏oÊci taryfowej dla przesy∏ki w wagonie o masie 25 ton (z∏), wk – wspó∏czynnik korygujàcy dotyczàcy rzeczywistej masy wagonu, m – masa wagonu. W tabeli 3 przedstawiono oszacowane jednostkowe koszty zewn´trznego transportu w´gla w latach 1998–2003 dla zak∏adu koksochemicznego X. Koszty transportu w´gla do zak∏adu koksochemicznego stanowià, jak wynika z tabeli 3, istotny element kosztów zapasów. Najtaƒszy transport dotyczy∏ w´gla pochodzàcego z kopalƒ po∏o˝onych najbli˝ej przedsi´biorstwa, a wić Halemba, Zofiówka, Pniówek, Borynia, Jas-Mos (powsta∏e z kopalni Jastrz´bie i Moszczenica). Tabela 3. Jednostkowe koszty transportu w´gla z kopalni j do zak∏adu koksochemicznego X w latach 1999–2003. Kopalnia. Anna Marcel Szczyg∏owice Halemba Borynia Zofiówka Pniówek Jastrz´bie Moszczenica. Typ w´gla 34.2 34.2 34.2 34.2 35.1 35.1 35.1 35.1 35.2. Stacja nadania. Wodzis∏aw Âl. – Pszów Wodzis∏aw Âl. – B Knurów Ruda Âlàska Paw∏owice Górnicze Paw∏owice Górnicze Paw∏owice Górnicze Paw∏owice Górnicze Paw∏owice Górnicze. Koszt jednostkowy transportu w´gla przez PKP Cargo (z∏/Mg) za km 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 20,27 17,78 17,20 15,66 16,43 16,43 16,43 16,43 16,43. 21,12 18,52 17,92 16,32 17,12 17,12 17,12 17,12 17,12. 22,80 20,20 19,44 16,76 18,52 18,52 18,52 18,52 18,52. 24,64 21,80 21,00 18,12 20,00 20,00 20,00 20,00 20,00. 26,61 23,54 22,68 19,57 21,59 21,59 21,59 21,59 21,59. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie materia∏ów zak∏adu koksochemicznego X..

(8) 220. Janusz Nesterak, Marta Ko∏odziej-Hajdo. OkreÊlenie miejsca dokonywania zakupów w´gla jest istotnà decyzjà logistycznà przedsi´biorstw koksochemicznych. Lokalizacja punktów zakupów na wiele lat mo˝e bowiem przesàdziç o poziomie kosztów transportu, istotnego elementu kosztów zapasów oraz jakoÊci obs∏ugi ze strony dostawców w´gla w postaci pewnoÊci i terminowoÊci dostaw. Czynnik transportowy charakteryzuje si´ d∏ugim okresem oddzia∏ywania, majàc istotny wp∏yw na efektywnoÊç zarzàdzania zapasami. Odleg∏oÊç transportu w´gla powinna byç postrzegana w kategorii przestrzennej oraz kosztowej, jak równie˝ czasowej odleg∏oÊci przemieszczania. Zwrócenie uwagi na te elementy w procesie wyboru dostawcy mo˝e zapewniç w∏aÊciwà cz´stotliwoÊç, niezawodnoÊç oraz elastycznoÊç realizacji dostaw w´gla. Z uwagi jednak na ograniczone terytorialnie i iloÊciowo zasoby w´gla koksowego w Polsce, przedsi´biorstwa koksochemiczne majà niewielki wp∏yw na wybór dostawców. Natomiast charakter transportowanego surowca, jego masowoÊç, ogranicza równie˝ mo˝liwoÊci co do wyboru rodzaju transportu. W przedsi´biorstwach koksochemicznych wyst´puje czasowo-iloÊciowa regularnoÊç popytu na koks, która wyznaczona jest poprzez zapotrzebowanie na ten produkt przez hutnictwo ˝elaza. Natomiast w warunkach czasowo-iloÊciowej nieregularnoÊci poda˝y na poszczególne typy w´gla koksowego, wynikajàcej m.in. ze zmniejszenia wydobycia, zwi´kszajà si´ koszty utrzymania bazy magazynowej. Z drugiej strony znaczne wahania w poda˝y w´gla skutkowaç mogà gromadzeniem nadmiernych jego zapasów.. 3. Wewn´trzne determinanty efektywnoÊci zarzàdzania zapasami Drugà istotnà grup´ czynników stanowià wewn´trzne determinanty efektywnoÊci zarzàdzania zapasami w przedsi´biorstwach koksochemicznych. Nale˝y do nich zaliczyç: – struktur´ asortymentowà obiektów procesu logistycznego zarzàdzania zapasami, – w∏aÊciwoÊci obiektów procesów logistycznego zarzàdzania zapasami, – struktur´ produkcyjnà, – stan czynników wytwórczych, – przebieg procesów fizycznego przep∏ywu materia∏ów w przedsi´biorstwie. Pierwszy z wymienionych czynników, struktur´ asortymentowà obiektów przep∏ywu materia∏ów, okreÊlajà liczebnoÊç i zakres wyodr´bnionych poziomów z∏o˝onoÊci technologicznej produktów procesów logistycznych. Z∏o˝onoÊç struktury asortymentowej ma wp∏yw na7: 7 K. Kowalska, Logistyka zaopatrzenia w przedsi´biorstwie, AE w Katowicach, Katowice 1996, s. 56..

(9) Czynniki determinujàce efektywnoÊç zarzàdzania.... 221. – ró˝norodnoÊç urzàdzeƒ transportowych, – liczb´ i rozmaitoÊç magazynów i sk∏adów, – planowanie zakupów surowców i materia∏ów do produkcji, – wi´kszà pracoch∏onnoÊç wystawiania zamówieƒ, – w∏aÊciwy przep∏yw informacji odnoÊnie do stanu zapasów, przychodów i rozchodów magazynowych. W przedsi´biorstwach koksochemicznych g∏ównym obiektem przep∏ywu materia∏ów sà trzy typy w´gla: 34.2, 35.1, 35.2 oraz niewielkie iloÊci materia∏ów pomocniczych. Wyst´pujàca jednorodnoÊç struktury asortymentowej obiektów poddawanych procesom logistycznym wynika z jednorodnoÊci produkcji. Z tego te˝ powodu transport i sk∏adowanie charakteryzujà si´ jednorodnoÊcià urzàdzeƒ przeznaczonych wy∏àcznie dla potrzeb przemieszczania i przechowywania w´gla. W logistycznym zarzàdzaniu zapasami istnieje Êcis∏y zwiàzek pomi´dzy z∏o˝onoÊcià struktury asortymentowej obiektów a wielkoÊcià utrzymywanych w przedsi´biorstwie zapasów materia∏ów i surowców. Zale˝noÊç ta jest wprost proporcjonalna, poziom zapasów jest tym wi´kszy, im wi´ksze jest zró˝nicowanie produkcji. Zale˝nym od warunków wewn´trznych przedsi´biorstwa czynnikiem determinujàcym efektywnoÊç zarzàdzania zapasami sà w∏aÊciwoÊci obiektów przep∏ywu materia∏ów. Tworzà one wymagania dla nast´pujàcych parametrów realizacji procesów logistycznego zarzàdzania zapasami: – czasu przep∏ywu materia∏ów, – rodzaju i liczby urzàdzeƒ magazynowych i transportowych, – sposobów manipulacji, – kana∏ów przep∏ywu. Przep∏yw materia∏ów o okreÊlonych w∏aÊciwoÊciach wymaga czasem specjalnych warunków transportu i magazynowania. W∏aÊciwoÊci obiektów przep∏ywu materia∏ów wp∏ywajà wić bezpoÊrednio na wysokoÊç ponoszonych kosztów zapasów. I tak tendencj´ wzrostowà wykazujà np. koszty magazynowania wraz ze wzrostem wartoÊci obiektów przep∏ywu. W przedsi´biorstwach koksochemicznych zakupiony w´giel dostarczany jest w sk∏adach wagonowych na sk∏adowisko, gdzie nast´puje jego roz∏adunek na odpowiednie miejsce, w zale˝noÊci od typu w´gla. Stàd odbierany jest do dalszej przeróbki w procesie technologicznym produkcji koksu. WÊród czynników wewn´trznych o zasadniczym wp∏ywie na efektywnoÊç zarzàdzania zapasami nale˝y wymieniç równie˝ jakoÊç zu˝ywanego w produkcji koksu w´gla. Wytwarzany w przedsi´biorstwach koksochemicznych koks wykorzystywany jest w wielkich piecach w procesie wytopu surówki ˝elaza. Spe∏nia tam wiele funkcji, wÊród najwa˝niejszych nale˝y wymieniç zapewnienie dobrej gazoprzepuszczalnoÊci roztopionych materia∏ów wsadowych w strefie wysokich temperatur. Dlatego koks wielkopiecowy musi charakteryzowaç si´ odpowiednimi parametrami. Osiàgnàç to mo˝na przede wszystkim poprzez zastosowanie mieszanki w´glowej o optymalnych parametrach jakoÊciowych,.

(10) Janusz Nesterak, Marta Ko∏odziej-Hajdo. 222. co pozwoli na obni˝enie jednostkowego wskaênika zu˝ycia w´gla koksowego oraz popraw´ sprawnoÊci procesu koksowania. Aby uzyskaç w procesie koksowania odpowiednie parametry jakoÊciowe koksu bioràc pod uwag´ sytuacj´ poda˝y surowca w´glowego i mo˝liwoÊci ekonomiczne firmy, udzia∏ poszczególnych typów w´gli powinien zawieraç si´ w granicach, które dla przedsi´biorstwa koksochemicznego X wynoszà: – typ 34.2 – 0–20%, – typ 35.1 – 50–80%, – typ 35.2 – 20–30%. Z przyj´tych norm wynika, ˝e w mieszance w´glowej najwi´kszy udzia∏ powinny mieç w´gle o najlepszych w∏aÊciwoÊciach koksotwórczych typ 35.1, ale i wysokiej cenie zakupu. W wyniku koniecznoÊci uzyskania odpowiednich parametrów jakoÊciowych koksu ograniczona zostaje równie˝ liczba dostawców, co uzale˝nia firmy koksochemiczne od zakupów surowca w trzech spó∏kach w´glowych. Struktura produkcyjna, asortyment oraz w∏aÊciwoÊci obiektów procesów logistycznego zarzàdzania zapasami tworzà okreÊlone wymagania w zakresie realizacji procesów zarzàdzania zapasami w przedsi´biorstwie. By je spe∏niç, nale˝y u˝yç odpowiednich, ró˝norodnych czynników wytwórczych, co jednoczeÊnie ma istotny wp∏yw na poziom i struktur´ kosztów zapasów. Stan czynników wytwórczych w przedsi´biorstwie w krótkich okresach nale˝y uwa˝aç za sta∏y element realizacji procesów logistycznego zarzàdzania zapasami oraz ich kosztów. Wp∏yw na to ma wielkoÊç poda˝y na rynku czynników wytwórczych, jak równie˝ mo˝liwoÊci finansowe przedsi´biorstwa. Najwa˝niejszym urzàdzeniem produkcyjnym w zak∏adzie koksochemicznym jest bateria koksownicza, wchodzàca w sk∏ad jednego z najbardziej skomplikowanych pieców przemys∏owych. Podstawowym elementem tego urzàdzenia jest masyw ceramiczny, który w g∏ównej mierze decyduje o jej trwa∏oÊci i warunkach zmian wydajnoÊci produkcyjnej. Na sprawnoÊç funkcjonowania baterii zasadniczy wp∏yw majà trzy czynniki eksploatacyjne: – zawartoÊç wilgoci we wsadzie mieszanki w´glowej, – proces grafityzacji przestrzeni podsklepieniowej komory, – proces korozji obmurza ceramicznego. Istotne jest, aby w procesie produkcji koksu dla maksymalnie dopuszczalnego zakresu temperatur w kana∏ach grzewczych i u˝ywanej mieszanki w´glowej o poziomie wilgotnoÊci nie przekraczajàcej 8% graniczny czas koksowania nie by∏ krótszy ni˝ 14 godzin i 40 minut (nominalny czas koksowania wynosi 16 godzin), i to pod warunkiem wysokiego wskaênika wyrównania Kb (Kb > 0,9)8. 8 Czas koksowania dla jednej baterii okreÊla iloÊç komorogodzin ruchu danej baterii przypadajàcà na iloÊç wypchni´tych komór tej baterii. Jest on liczony wed∏ug nast´pujàcego wzoru:. tk =. liczba komór ruchu (liczba komór baterii 0,08) liczba komór. ..

(11) Czynniki determinujàce efektywnoÊç zarzàdzania.... 223. Przy spe∏nieniu wymienionych warunków, górnà granic´ wydajnoÊci baterii koksowniczej wyznacza: – zakres dopuszczalnych temperatur w kana∏ach grzewczych, który nie powinien przekraczaç 1300°C (min. 1100°C), – mo˝liwa technicznie redukcja wilgotnoÊci wsadu w´glowego, która ponadto sprzyja wyd∏u˝eniu ˝ywotnoÊci baterii. Wzrost wydajnoÊci powy˝ej górnej granicy mo˝e nastàpiç jedynie w wyniku zastosowania technologii podsuszania wsadu w´glowego, co pozwoli∏oby na dalsze ograniczenie czasu koksowania o ok. 3–4 godziny (20–25-procentowy wzrost wydajnoÊci). Granic´ dolnà wydajnoÊci wyznaczajà natomiast nast´pujàce warunki: – mo˝liwoÊç redukcji temperatur w kana∏ach grzewczych baterii z punktu widzenia trwa∏oÊci masywu ceramicznego, – mo˝liwoÊç zmniejszenia efektywnej iloÊci ∏adunku w´glowego, przypadajàcego na danà obj´toÊç komory koksowniczej, – mo˝liwoÊç ponadnormatywnego przetrzymania koksu w komorze koksowniczej (nie wićej jednak ni˝ 30 godzin). Przestrzeganie powy˝szych warunków pozwoli zachowaç sprawnoÊç dzia∏ania baterii koksowniczej. Na sprawnoÊç baterii koksowniczej istotnie wp∏ywa równie˝ zapas w´gla okreÊlonego typu. Brak takiego zapasu powoduje powstanie kosztów wyczerpania zapasów. Od tego elementu istotnie zale˝y efektywnoÊç zarzàdzania zapasami z dwóch podstawowych przes∏anek: – bateria koksownicza nie mo˝e zostaç wy∏àczona z uwagi na bardzo wysokie koszty jej remontu (porównywalne z budowà nowej baterii). Unieruchomienie baterii powoduje zniszczenie masywu ceramicznego, co jest równoznaczne z wy∏àczeniem jej z eksploatacji; – w produkcji koksu wykorzystywany jest w´giel koksowy o okreÊlonych parametrach jakoÊciowych, stàd nie ma mo˝liwoÊci stosowania w przypadku jego braku materia∏ów zamiennych. Aby nie dopuÊciç do unieruchomienia baterii, spowodowanego brakiem w´gla, wyd∏u˝a si´ czas koksowania (cykl produkcyjny) nawet o 100%. Prowadzi to jednak do otrzymywania produktu o gorszych parametrach jakoÊciowych oraz powoduje koniecznoÊç przeprowadzania cz´stszych remontów bie˝àcych urzàdzenia. Dzia∏ania te wp∏ywajà na zwi´kszenie kosztów wyczerpania zapasów, które mogà byç w tym wypadku mierzone jako straty produkcji w procesie przetwarzania w´gla wynikajàce z przeprowadzonych remontów goràcych baterii oraz wyd∏u˝onego czasu koksowania. Istotnym z punktu widzenia efektywnoÊci zarzàdzania zapasami czynnikiem jest czas koksowania mieszanki w´glowej. Straty produkcji spowodowane wyd∏u˝eniem technologicznego czasu produkcji koksu ustala si´ na podstawie poni˝szego wzoru:.

(12) Janusz Nesterak, Marta Ko∏odziej-Hajdo. 224. tr . Up S(tk) =. w. (tk )2. . ∆tk,. (6). p. gdzie: tr – komorogodziny ruchu wykonane (h), w ∆tk – odchylenie czasu koksowania (h). W sytuacji wystàpienia okresowego braku w´gla w procesie produkcji koksu, aby uniknàç wygaszenia baterii, wyd∏u˝any jest czas koksowania mieszanki w´glowej. Powoduje to zmniejszenie wykonanej produkcji w stosunku do wielkoÊci zaplanowanej. Straty iloÊciowe i wartoÊciowe produkcji, jakie poniós∏ zak∏ad koksochemiczny X w latach 1999–2003 z tytu∏u braku zapasu w´gla, przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Niewykonana produkcja koksu spowodowana brakiem zapasu w´gla w latach 1999–2003 Nie zrealizowana produkcja (Mg) Miesiàc IloÊç (Mg) WartoÊç (z∏). 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 22 106 6 457 664. 3 158 1 228 664. 86 098 26 962 280. 226 109 81 460 113. • •. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie materia∏ów zak∏adu koksochemicznego X.. W ostatnich dwóch latach obj´tych przeprowadzonymi badaniami zauwa˝alny jest istotny wp∏yw wyd∏u˝ania czasu koksowania mieszanki w´glowej na efektywnoÊç zarzàdzania zapasami. Cz´ste braki zapasów w´gli powodowa∏y powstawanie du˝ych strat w produkcji koksu. W 2002 r. straty te wynios∏y ponad 226 tys. Mg, co wartoÊciowo da∏o strat´ na produkcji w wysokoÊci 81 460 tys. z∏. Nie mniej istotnym czynnikiem kszta∏tujàcym efektywnoÊç zarzàdzania zapasami w przedsi´biorstwach koksochemicznych przez poziom i struktur´ kosztów zapasów jest przebieg procesów fizycznego przep∏ywu materia∏ów. SpoÊród ró˝norodnych metod i koncepcji sterowania procesami fizycznego przemieszczania w czasie i przestrzeni najwy˝szy stopieƒ integracji tych procesów gwarantuje logistyka. Przyjćie logistycznego zarzàdzania procesami przep∏ywu zapewnia pe∏ne wykorzystanie rezerw efektywnoÊciowych, poprzez sterowanie przep∏ywem materia∏ów od dostawcy, a˝ do przekazania wytworzonych produktów odbiorcom finalnym..

(13) Czynniki determinujàce efektywnoÊç zarzàdzania.... 225. 4. Podsumowanie Reasumujàc mo˝na stwierdziç, ˝e w przedsi´biorstwach koksochemicznych wyst´pujà dwie podstawowe grupy czynników kszta∏tujàce efektywnoÊç zarzàdzania zapasami. Si∏a ich oddzia∏ywania jest ró˝na, niemniej celowe jest dostrzeganie Êcis∏ej wspó∏zale˝noÊci mi´dzy nimi. Z∏o˝onoÊç i wielorakoÊç wymienionych czynników Êwiadczy, ˝e w obszarze zarzàdzania zapasami istnieje wiele rezerw efektywnoÊci. Jak stwierdza H. Hartmann: „szanse poprawy konkurencyjnoÊci istniejà wcià˝ przede wszystkim w optymalizacji zapasów surowców, pó∏fabrykatów, wyrobów gotowych oraz towarów, które obecnie podobnie jak dawniej, sà zbyt wysokie, co zas∏uguje na uwag´”9. Umiej´tne sterowanie procesami przebiegajàcymi w przedsi´biorstwach koksochemicznych poprzez „pozytywne” kszta∏towanie tych czynników pozwoli na skuteczne ich oddzia∏ywanie na poziom efektywnoÊci zarzàdzania zapasami. Literatura Blaschke W., Grudziƒski Z., Parytet importowy w´gla w Êwietle doÊwiadczeƒ cenotwórstwa w Polsce i w Unii Europejskiej, „Czasopismo Techniczne KTT” 1999, nr 40. Blaschke W., Za∏o˝enia systemu cen w´gla kamiennego koksowego, „WiadomoÊci Górnicze” 1999, nr 6. Hartmann H., Eine neue Organisations qualität des Bestandsmanagements ist geforert, „Beschaffung Aktuell” 1998, nr 7. Karcz A., Janik J.F., Dobór czynników kszta∏tujàcych struktur´ w´gli kamiennych stosowanych do produkcji koksu, „Gospodarka Surowcami Mineralnymi” 1999, t. 10, z. 1. Kowalska K., Logistyka zaopatrzenia w przedsi´biorstwie, AE w Katowicach, Katowice 1996. Ozga-Blaschke U., Parytet importowy w´gla koksowego, Studia, Rozprawy, Monografie, nr 100, Instytut GSMiE PAN, Kraków 2001.. Factors Determining the Effectiveness of Inventory Management in Coke Chemicals Enterprises In order to conduct a proper evaluation of the effectiveness of inventory management, the determining factors of effective inventory management need to be identified. The factors impacting on the effectiveness of inventory management should be examined from the perspective of their dependence on: external conditions, independent of the enterprise; and internal conditions, the source of which is found in the company itself. In this article, the authors conduct an analysis of groups of determinants based on a company from the coke chemicals branch. 9 H. Hartmann, Eine neue Organisations qualität des Bestandsmanagements ist geforert, „Beschaffung Aktuell” 1998, nr 7..

(14)