To m a s z Dz ie ń k o w s k i, Iw o n a Go l u b
W y n i k i b a d a ń w
1998
r o k u w Ch e ł m i e- Bi e ł a w i n i ePrace w ykopaliskow e na stanow isku 7 (nr 16 na obszarze) w C hełm ie-B ieław inie prow adzone we w rze śniu 1998 r. były finansow ane ze środków Generalnego K onserw atora Zabytków.
Stanowisko (obszar A ZP 79-90; współrzędne: x-081; y-079) położone je s t w niew ielkiej odległości na połu dniow y w schód od kam iennej w ieży - stan. 1 (2). W lite raturze funkcjonuje pod nazw ą „N iw ka” . Znajduje się na stoku m ałej doliny, który od zachodu ogranicza staro rzecze U herki (ryc. 1)
W obrębie stanow iska założono 5 w ykopów o łącz nej pow ierzchni 35 m 2.
W w ykopie 1 i 2 zarejestrow ano w arstw ę k ulturo w ą o m iąższości 20-30 cm oraz stropy obiektów w p o staci ow alnych zaciem nień. B yły to niew ielkie jam y osa dow e, dołki posłupow e oraz negatyw y belek drew nia nych.
Z obu w ykopów uzyskano m ateriał zabytkow y głów nie w postaci fragm entów ceram iki i zw ierzęcych szcząt ków kostnych. C hronologicznie ceram ikę m ożna dato wać na epokę brązu, m łodszy okres przedrzym ski (dalej M O PR) i w czesne średniow iecze. Sporadycznie w ystę pow ały fragm enty naczyń now ożytnych.
W wykopach 3-5, o łącznej pow ierzchni 25 m 2, poza w arstw ą kulturow ą zarejestrow ano dw a groby (nr 1, 2) i 12 obiektów (nr 12-23).
Grób 1 ciałopalny popielnicow y odsłonięto na głę bokości 3 5 cm w kopany w w arstw ę kulturow ą, stąd brak czytelnych zarysów jam y grobow ej. Strop grobu przy kryw ały duże ilości drobnej i średniej w ielkości kamieni (zlepieńce, granity i krzem ienie narzutow e), po zdjęciu których natrafiono na zniszczoną popielnicę. We w nę trzu naczynia znajdow ały się przepalone kości ludzkie, które w edług W. Zychm an i E. G audy-Pilarskiej
Wy n ik ib a d a ńw 1 9 9 8 r o k uw Ch e ł m i e- Bie ł a w in ie 1 7 7
Ryc. 2. Chełm-Bieławin, stan.7. Wybór fragmentów naczyń glinianych z wczesnej epoki brązu (5, 7, 11), młodszego okresu przedrzymskiego (1-3, 8-10) i wczesnego średniowiecza (4). Naczynie - przystawka z grobu 1 z młodszego okresu przedrzym- skiego (12).
ły do osobnika dorosłego (M aturus), przypuszczalnie kobiety. Popielnica w dużej części została zniszczona przez orkę. N aczynie w ykonano z gliny schudzanej do m ieszką m iki i drobnoziarnistego tłucznia. Pow ierzch nie zew nętrzne i w ew nętrzne naczynia były barw y czar nej, brzeg m iał facetow anie od w ew nątrz. W m iejscu przejścia szyjki w brzusiec znajdow ał się fragm ent do klejonego ucha. Przypuszczalnie je s t to naczynie wazo- w ate naw iązujące do w yróżnionego przez Babesa typu I (M. Babes 1993, s. 61, 148, 150), który dosyć często w ystępow ał we w czesnych fazach kultury Poienesti-Lu- kaćevka (dalej P-I).
W trakcie eksploracji popielnicy natrafiono na prze palone zabytki żelazne o trudnej do ustalenia przed kon serw acją funkcji w raz z przepalonym i kośćm i ludzkimi. W części N W grobu znaleziono odw rócone dnem do góry drugie n aczynie - przystaw kę w ypełnioną p ia skiem z drobnym i kam ieniam i, w ew nątrz której nie w y stąpiły kości ludzkie (ryc. 2: 12). T echnologia n aczy n ia zbliżona do w ykonania popielnicy. W partii górnej brzuśćca w ystąpiło w ąskie pasm o ornam entu w p o sta ci nacinanej jo d ełk i obram ow anej dw iem a poziom ym i liniam i, ucho przew ężone. W ylew lekko rozchylony na zew nątrz, najw iększa w ydętość brzuśca na w ysokości 2/3 naczynia, n ato m iast część przydenna była znacznie p rzew ężona (podcięta). N aczynie facetow ane od w e w nątrz.
Podobne typy naczyń w ystępow ały licznie na tere nie kultury P-L w grobach, np. w 113 grobach Poienesti naczyń w azow atych było 60,18% (M. Babes 1993, s. 36) oraz na osadach. Z bliżone analogie pochodzą z cm enta rzysk w Ł u k aśev k a, C o stu len i, B o ro sesti (M . B abes 1993, tabl. 18-1; tabl. 38, gr. 558-a; tabl. 45-4; tabl. 49, gr. 5-a; tabl. 50, gr. 11-a), w ystępow ały rów nież w ja- storfskim kręgu kulturow ym (M . B abes 1993, s. 62). Analogie pochodzą także z północnej Jutlandii, por. Bjer- ndrup (J. M artens 1994, tabl. 6 - lb).
N a terenie Polski zbliżone typy naczyń pochodzą ze sta n o w isk a w W e rb k o w ic a ch -K o to ro w ie (T. L iana, T. Piętka-D ąbrow ska 1962, tabl. XXX-4; XXXI-3; T. Dą brow ska, T. Liana 1963, ryc. 8-d, 10-g) oraz z Ciecha- nek Łańcuchow skich (A. K okow ski 1991, ryc. 24a, b).
Interesujący je st typ ornam entu wykonanego na na czyniu. Podobna ornam entyka w ystąpiła na naczyniach z cm entarzyska w B łoniu z grobu 57 i 58 należących do kultury przeworskiej z m łodszego okresu przedrzym skie- go (R. M ycielska, Z. W oźniak 1988, tabl. X LI-15, 16; tabl. X LIII-14, 15-18).
W okresie tym podobny typ pochów ku w ystępow ał dosyć często. D om inujący był dla kultur zw iązanych z szeroko pojętym kręgiem jastorfskim oraz kulturam i P oienesti-Lukasevka i zaru b in ieck ą funkcjonow ał rów nież w kulturze przew orskiej (cm entarzysko W arszawa- Wilanów, Wesółki woj. kaliskie), choć nie był form ąprze- w odnią(K . Godłow ski 1981, s. 106, T. D ąbrow ska 1991, s. 276).
K o n tek st a rc h e o lo g ic zn y dla g ro b u 1 stan o w iły obiekty oraz dom niem any grób 2 (po analizie okazało się, iż zaw ierał jed y n ie kości zw ierzęce), skum ulow ane w północnej i środkowej części w ykopów 3-5.
Były to głów nie ow alne jam y zagłębione w calec na różnej głębokości zaw ierające ceram ikę i kości zw ierzę ce, w śród których dom inow ały kości bydła, owcy-kozy oraz świni (tab. I). W ystępow ały także kości zwierząt dzikich - niedźw iedzia i samy.
Ciekaw e przypadki reprezentują dwa obiekty (16A i 20B), których w ypełnisko stanow iła przepalona ziem ia i fragm enty kam ieni Żarnowych. N iem alże identyczne, po ch o d zące z o k re su w p ły w ó w rzy m sk ich , odkryto w czasie prac badaw czych na stan. 1(2) w Chełm ie-Bie- ław inie (S. G ołub 1997, s. 153). W ich w ypełniskach dom inow ała ceram ika z M O PR, reprezentow ana przez fragm enty w ylew ów z nacięciam i i o rozchylonych koł- nierzow ato kraw ędziach, czasam i pogrubionych (ryc. 2:
1-3, 8-10). Te typy naczyń znaj dują liczne analogie w ma teriałach z W ytyczna, stan. 5, gdzie datow ane są na fazę A 1-A2 (T. M azurek, W. M azurek 1997, ryc. 5: 1, 3, 4) oraz D orohuska (T. M azurek 1997, ryc. 6-6). W yszcze gólnione ich cechy określane są ja k o w idoczne wpływy szeroko pojętego kręgu jastorfskiego i kultury P-L (T. D ą brow ska 1994, s. 75, ryc. 7-k).
N a stanow isku licznie w ystępow ał rów nież m ateriał z VII-XI wiek (ryc. 2 4), który odkrywano w warstwie kultu rowej i obiektach, często łącznie z m ateriałam i z MOPR.
Tab. 1. Zestawienie składu gatunkowego kości zwierzęcych z obiektów.
GR./OB. GAT. GR. 2 OB. 1 OB. 12 OB. 15 OB. 16 OB. 17 OB. 18 OB. 20 OB. 21
Bydło 4 1 30 1 1 5 1 10 8 Świnia 4 - - 4 3 - 1 4 -Owca-koza 2 - 6 4 4 1 5 6 1 Koń - - 1 - 2 - - - -Sama - - - 1 - - - - -Niedźwiedź - - - 1 -Ptak - - - 1 1 - - -Ryba i - - - 1
-Wy n ik ib a d a ńw 1 9 9 8 r o k u w Ch e ł m i e- Bie ł a w in ie 1 7 9
N a stanow isku w ystępow ał rów nież m ateriał pradzie jo w y z wczesnej epoki brązu (ryc. 2: 5 ,7 , 11), identyfiko w any z kulturą strzyżow ską i trzciniecką oraz z kulturą łużycką z okresu halsztackiego (ryc. 2: 6) o analogiach z Brześcia K ujaw skiego (R. G rygiel 1995, ryc. 10, 11).
Pow yższe w yniki p o zw alają jed y n ie na w stępną in terpretację znalezisk.
O dkryty grób i obiekty stanow ią pozostałości cm en tarzyska z M O PR , które uległo częściow em u naruszeniu przez osadnictw o w czesnośredniow ieczne. W ystępują ce fragm enty zabytków z okresów w cześniejszych suge rują intensyw ną infiltrację osadniczą tego terenu.
Stanow isko ze w zględu na d u żą w artość naukow ą oraz niszczenie głęboką o rk ą pow inno być badane m e todą szerokopłaszczyznow ych wykopów.
W dniach 7-18 IX. 1998 r. przeprow adzono rów nież w ykopaliskow e bad an ia ratow nicze na stanow isku 10
(nr 19 na obszarze). Z nane je s t ono w literaturze jak o „Stara G robla”. Z najduje się po obu stronach obecnego koryta rzeki U herki, które zostało przekopane w czasie II w ojny św iatow ej.
Założono je d en w ykop na osi N -S, o w ym iarach 1,5 x 10 m, usytuow any na w schodnim brzegu U herki i prze cinający naw arstw ienia grobli. Podczas prac pozyskano 108 fragm entów ceram iki o szerokiej chronologii, p o cząw szy od m łodszego okresu w pływ ów rzym skich, w czesne średniow iecze po X IV -X V I w. Zróżnicow ana chronologia zabytków oraz w yraźne przem ieszanie m a teriału ceram icznego pozyskanego z południow ej części w ykopu sugeruje w tórne położenie w arstw obserw ow a nych podczas eksploracji, a co za tym idzie - intencjo nalne usypanie grobli nad Uherką.
W stosunku do ukształtow ania pobliskiego terenu, które ma głów nie charakter wyspow y, w ysokie w ynie sienie grobli w yraźnie sie w yróżnia i na podstaw ie danych archiw alnych, analizy ukształtow ania terenu oraz w yni ków badań w ykopaliskow ych w ydaje się być w całości wzniesione sztucznie, a następnie, w skutek różnorodnych działań ludzkich w ielokrotnie przetw arzane.
Pow stanie w czasach now ożytnych w ąskiej grobli m iało p rzy p u szczaln ie zw iązek z istniejącym w X V -XVI w. nad starą U herką m łynem w odnym . Potw ierdza j ą to źródła archiw alne, które w 1540 r. w ym ieniają pod Chełm em trzy m łyny (S. R udnik, E. Szulc, J. Żem ła 1996, s. 4). Istnienie od tego okresu grobli łączyć się m ogło z użytkow aniem drogi z m ostem , prow adzącej z kierun ków W i E do tego m łyna. G robla ułatw iałaby rów nież kom unikację z istniejącym w ów czas m łynem i osadą m łyńską w Stańkow ie (S. R udnik, E. Szulc, J. Żem ła 1996, s. 4). Istnienie oraz w ykorzystyw anie m ostu i dro gi m ożna rów nież łączyć z fu n k cjo n u jącą w pobliżu w X V I-X V II w ieku du żą ceg ieln ią (S. G ołub, 1997a, s. 162-164).
N a początku X X w ieku, do w y w ozu drew na z lasu przyległego do W ólki C zułczyckiej, zbudow ana zo sta ła kolejka w ąskotorow a od B ieław ina, przez Z asłupie, c e g ie ln ię o k s z o w s k ą do Z a rz e c z a i „n a O stró w e k ” (S. R udnik, E. Szulc, J. Ż em ła, 1996, s. 7-8), funkcjo- nuąca do rozpoczęcia I w ojny św iatow ej. N atom iast ist n iejącą ju ż g ro b lę w ykorzystano ja k o nasyp pod tory kolejow e.
Z iem ię n a usypanie grobli naw ieziono przypuszczal nie z jednej z licznych osad w ielokulturow ych. P ozosta łości intensyw nego osadnictw a obserw ujem y bow iem praw ie na każdym znajdującym się w okolicy w yspo w ym w yniesieniu (St. G ołub, A Z P obszaru 79-90).
D ziałania zw iązane z częściow ą m elioracją doliny U herki i now ego koryta rzeki w 1944 r., przekształciły zach o d n ią część grobli w rodzaj istniejącego obecnie nasypu, podw yższonego przez w arstw y ziem i wybranej z now ego koryta rzeki.
M łyn w edług inform acji B rygidy W ojdak został spa lony w 1914 roku, a niekonserw ow any m ost załam ał się kilka lat później. W rezultacie grobla przestała być dro g ą kom unikacyjną i porastała krzew am i oraz zielenią. W przyszłości pow inny zostać przeprow adzone badania w y k o p alisk o w e w zlo k alizo w an y m m iejscu istnienia daw nego m łyna i m ostu.
Literatura
B a b e s M.
1993 Die Poiene§ti - Lukaśevka - Kultur,Bonn. D ą b r o w s k a T.
1981 Kultura zarubiniecka, PZPol, t. 5, Wrocław, s. 275-178.
1994 W pływy jastorfskie na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim, Kul. przew., t. 1, s. 72-87, Lublin.
D ą b r o w s k a T., L i a n a T.
1963 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Werb-kowicach-Kotorowie, pow. Hrubieszów w 1960 roku, WA, t. 29, s. 44-59.
G o d ł o w s k i K.
1981 Kultura przeworska, PZPol., t. 5, Wrocław, s. 57-135.
G o ł u b S.
1997 Osadnictwo z okresu wpływów rzymskich w re jonie Chełma-Bieławina, stan. 1(2), Kul. Przew. t. 3, s. 151-162.
1997a Badania i częściowa rekonstrukcja średnio wiecznej wieży kamiennej wieży (stan. 1/2) i po zostałości cegielni (stan. 145) w Chełmie-Bie- ławinie, APŚ, t. II, s. 162-164.
G r y g i e l R.
1995 Sytuacja kulturowa w późnym okresie halsztac kim i wczesnym lateńskim w rejonie Brześcia Kujawskiego, [w:] Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno ?, War szawa, s. 319-359.
K o k o w s k i A.
1991 Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzym-skim i w okresie wpływów rzymskich, Lublin.
L i a n a T., P i ę t k a - D ą b r o w s k a T.
1962 Sprawozdanie z badań ratowniczych przepro wadzonych w 1959 r. na stan. 1 w Werbkowi- cach-Kotorowie, pow. Hrubieszów, WA, t. 28, s. 142-173.
M a r t e n s J.
1994 On the so-called Kraghede-Group - The Pre-Roman Iron Age in north Jutland and its con nections w ith the Przeworsk Culture, Kul. Przew., t. 1, s. 37-69,
M a z u r e k T.
1997 Wyniki badań ratowniczych na wielokulturo wym stanowisku 54 w Dorohusku, woj. chełm skie, APS, t. II, s. 73-77,
M a z u r e k W.
1995 Materiały grupy czemiczyńskiej w wojewódz twie chełmskim, [w:] Kultura pomorska i kul tura grobów kloszowych. Razem czy osobno ?, Warszawa, s.229-264.
M a z u r e k T., M a z u r e k W.
1997 Wyniki badań wykopaliskowych w Wytycznie, stan. 5 i nadzorów archeologicznych na stano wiskach wokół Jeziora Wytyckiego w woj. chełmskim, APŚ, t. 2, s. 86-94,
M y c i e l s k a R., W o ź n i a k Z.
1988 Cmentarzysko wielokulturowe w Błoniu, Mat. Arch., t. 24, Kraków, s.
R u d n i k S., S z u l c E., Ż e m ł a J.
1996 Stanków. Ewidencja historycznego założenia ogrodowego,mps PSOZ, Chełm.
To m a sz Dz ie n k o w s k ja n d Iw o n a Golu b
Re s u l t s o f Ar c h a e o l o g i c a l Ex c a v a t io n sin 1 9 9 8 a t Ch e l m- Bie l a w in ( Sit e 7 a n d 1 0 )
In the process of archaeological excavations carried out at site 7 in Chełm - Bieławin, remnants of features and an urn grave from the late Pre-Roman period were found. The featu res were partly disturbed by early medieval settlement. Grave
1 contained an urn and an accompanying vase-shaped vessel. The analysis of the bone remains from the urn allows us to claim that they belonged to a woman.
The intense multicultural infiltration of the site is supported by the artefacts from the Bronze Age and the Hallstatt period.
The examination o f site 10, the so called „Stara Grobla” (the Old Embankment), corroborated the assumption that the embankment was created in the modem times ( 15th-16th cen turies) for the purpose o f communication. Quite probably, it connected the water mill, which existed in those days and was situated on the old Uherka river, with the miller settle ment in the nearby Stanków, and possibly also with a big bric kyard located south-east o f the embankment.
