Dorota Litwin-Lewandowska
"Protokoły Koła Polskiego w
wiedeńskiej Radzie Państwa (lata
1867-1868)", oprac. Z. Fras i S. Pijaj,
Kraków 2001 : [recenzja]
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 11,
251-253
Protokoły Kola Polskiego w wiedeńskiej Radzie Państwa (lata 1867-1868), oprac.
i wstęp Z. Fras i S. Pijaj, Kraków 2001, s. 221
Problem atyka historii stosunków polsko-austriackich cieszy się dużym zainteresowaniem, stąd też istnieje znaczna liczba opracow ań obejmujących jej różne aspekty. N atom iast do rąk czytelników trafiła pierwsza publikacja naukow a, któ ra w całości poświęcona została omówieniu tego jakże istotnego m ateriału źródłowego w postaci protokołów K oła Polskiego. Bez w ątpienia są one podstawow ym źródłem służącym do odtw orzenia dziejów politycznych i społeczno-ekonomicznych Galicji w okresie od 1867 do 1868 roku. W alory poznawcze protokołów umożliwiają prześledzenie aktywności parlam entarnej posłów polskich, podejm owanych przez nich działań i zabiegów dyplom atycznych, wpływających n a kierunki polityki m onarchii austro-węgierskiej. P onadto dzięki informacjom zaw artym w uwagach wstępnych publikacja ta nie jest tylko i wyłącznie skierow ana do środowiska akadem ickiego, ale i szerszego kręgu odbiorców. O atrakcyjności książki przesądzają także walory językowe, m.in. styl i przystępność języka.
Jako kryterium służące określeniu d a t granicznych omawianego problem u posłużyły daty rozpoczęcia i zakończenia IV sesji II kadencji parlam entu, trwającej od 20 m aja 1867 do 24 czerwca 1868 г., a po przerwie kontynuow anej od 17 października 1868 r. do 15 m aja 1869 r. Po zawarciu ugody austro-węgierskiej, pierwsze posiedzenie K oła Polskiego odbyło się 19 m aja 1867 г., na którym doszło do ukonstytuow ania się klubu. A utorzy publikacji przedstaw iają działalność K oła, począw szy od dnia 21 m aja. Protokoły z wcześniejszych posiedzeń nie zachowały się, a informacje o ich przebiegu czerpać m ożna z korespondencji i prasy. D a tą zamykającą jest 20 czerwiec 1868 r. A utorzy przedstaw iają protokoły K oła w porządku chronologicznym, a niewątpliwie jest to najbardziej czytelny sposób ich prezentacji.
Skutkiem przekształcenia państw a habsburskiego w A ustro-W ęgry było utworzenie dwóch odrębnych, choć rów norzędnych organizmów państwowych, połączonych osobą m onarchy (cesarza w Austrii i króla n a Węgrzech), oraz instytucjami w postaci m inisterstw wspólnych, tj. polityki zagranicznej, wojny i finansów. A ustria i Węgry nie posiadały natom iast jednego organizmu przedstawicielskiego, po części zastępowały go tzw. delegacje. W części austriackiej monarchii funkcjonował dwuizbowy parlam ent zwany R adą Państwa. Składał się on z Izby Panów będącej izbą wyższą tego organu oraz Izby Posłów. Skład Izby Panów, której członkowie pochodzili z nominacji, przesądzał ojej arystokratyczno-zachowawczym obliczu. N atom iast izbę niższą tworzyły reprezenta cje krajowe, przy czym liczba deputow anych z poszczególnych prowincji była zróżnicowana.
W Radzie Państw a funkcjonował klub posłów polskich, K oło Polskie, które zdom inowane było przez warstwę szlachty i ziemiaństwa. Mniej liczni byli reprezentanci mieszczaństwa i inteligencji, choć niektórzy z nich posiadali znaczną siłę oddziaływania. Zalążkiem polskiego klubu parlam entar nego było stowarzyszenie posłów galicyjskich, powstałe w 1848 r. K oło Polskie zostało utw orzone już w maju 1861 r., występując początkow o pod nazwą „kółka polskiego” , wtedy też reprezentanci Galicji przyjęli podstaw ow e wytyczne polskiej polityki w Wiedniu oraz regulam in wewnętrzny klubu. W zasadzie, bo z niewielkimi zmianami, przetrwały one do końca funkcjonow ania monarchii.
W ydaje się, że wobec tak gruntownych przem ian praw noustrojow ych i przebudow y monarchii w państw o dualistyczne, stanowisko posłów polskich było w arte dogłębnego przedstawienia. Ponadto utworzenie A ustro-W ęgier stawiało pod znakiem zapytania położenie Polaków , przede wszystkim względem Niemców austriackich, dążących do zm ajoryzow ania innych narodow ości. M alały także szanse Galicji na uzyskanie rów nopraw nego stanowiska, takiego, jakie posiadali Węgrzy w Zalitawii. Okres lat 1867-1868 wydaje się więc istotny w historii Galicji, zwłaszcza w zestawieniu go z sytuacją polityczną m onarchii oraz położeniem pozostałych narodow ości. W tym czasie doszło do krystalizacji interesów polskich, które określiły kierunki polityki galicyjskiej na następne dziesięciolecia. F ak t ten widoczny był już jesienią 1868 г., kiedy to sejm krajowy uchwalił rezolucję, o realizację której K oło Polskie zabiegało do roku 1873. P rotokoły K o ła Polskiego w wiedeńskiej Radzie Państw a obrazują początki funkcjonow ania klubu polskiego i kształtowanie
się polityki galicyjskiej w tym jakże istotnym , tak dla historii monarchii, ja k i Galicji, okresie. Są one doskonałym m ateriałem faktograficznym, dającym badaczom rzetelną podstaw ę źródłową. Z tego względu w alory naukow e i poznawcze publikacji Z. F rasa i S. Pijaja są wysokie, a sami autorzy zasługują n a wyróżnienie za podjęcie się przedsięwzięcia ich zebrania, zestawienia i opublikowania.
Nie sposób przedstawić zawartości wszystkich protokołów K oła, choć pochodzą one z tak krótkiego okresu czasu. Należy jednak wskazać na tryb jego funkcjonow ania, stosunki wewnętrzne czy grupy problem ów , jakim i zajmowali się posłowie galicyjscy w Radzie Państwa.
W roku 1867 w izbie poselskiej parlam entu zasiadało 38 reprezentantów Galicji, nie licząc Rusinów, którzy tworzyli osobny klub. Pozycja K oła w Radzie była dość silna, zwłaszcza iż w sytuacji absencji posłów czeskich stanowili oni prawie 1/5 wszystkich posłów. K oło Polskie zajm owało miejsce po prawej stronie izby, będąc najsilniejszym klubem opozycyjnym. Członkowie K oła solidaryzowali się i szukali zbliżenia politycznego z innymi, równie antycentralistycznie nastaw ionym i klubam i. Byli to posłowie ze Słowenii i Tyrolu, kluby kilkuosobow e i o bardzo małej sile oddziaływania. Nie tworzyli oni co praw da trwałej koalicji, niemniej wspólnie głosowali przeciwko ustawom ograniczającym swobody autonom iczne. P onadto posłom polskim udało się doprow adzić d o pow stania jednego klubu poselskiego, tw orzonego przez Słoweńców i Tyrolczyków. W spółpracę z nim prow adzono przede wszystkim w celu odrzucenia projektu konstytucji uchwalonej w grudniu 1867 r., znacznie ograniczającej upraw nienia sejmów krajowych w stosunku do Rady Państwa. Polacy zamierzali także nawiązać współpracę z innymi, niemieckimi ugrupowaniami w Radzie, ale w skutek rozbieżności w Kole zamiary te nie powiodły się. Protokoły obrazują zresztą ten problem . N awet pom im o przyjętej zasady jednolitości i solidarności członkowie K oła nie byli jednomyślni. W ewnętrzne rozbieżności o charakterze politycznym oraz względy ambicjonalne i animozje niekiedy doprow adzały d o porażki w walce na forum izby.
W K ole Polskim obowiązyw ała żelazna dyscyplina, przejawiająca się przede wszystkim poprzez przyjętą zasadę solidarności. W myśl tej zasady każdy z posłów był przym uszony d o bezwzględnego posłuszeństwa prezesowi klubu, który decydował o udzieleniu posłowi praw a d o zabierania głosu na forum izby. Dzięki niej klub polski jawił się jako jednolita pod względem politycznym formacja, choć w rzeczywistości, co potwierdziły następne lata, nie był monolitem.
Studiując protokoły K oła, m ożna zauważyć, iż w omawianym okresie jego członkowie nie charakteryzow ali się zbytnią aktywnością. T on polskiej polityce w W iedniu nadaw ała niezbyt liczna grupa posłów, byli to zarów no konserwatyści, jak i dem okraci.
Pierwszą grupę spraw, która wydaje się być najistotniejsza z punktu widzenia polityki polskiej, stanowiły kwestie związane z autonom ią galicyjską. Dotyczyły one przede wszystkim ustalenia stanowiska w kwestii zakresu kompetencji pomiędzy R adą Państwa a sejmami krajowymi. Od początku swego funkcjonow ania w Radzie, K oło stało na stanowisku zwiększenia uprawnień sejmu oraz uzyskania nie autonom ii, ale daleko posuniętej niezależności od władz centralnych. Spośród spraw, którymi zajmowali się członkowie K oła n a swych posiedzeniach, na czoło wysuwają się dyskusje nad zmianami i projektam i ustaw, np. Patentem lutowym z 1861 г., prawem wodnym, wyznaniowym, karnym , propinacji, a także w kwestiach podatków , sądownictwa, szkolnictwa, położenia ludności ruskiej, autonom ii i finansów Galicji i w końcu nad ustawami zasadniczymi, przyjętymi w grudniu 1867 r. Z protokołów wynika też, iż posłowie zajmowali się sprawami o charakterze organizacyjnym, a były to przede wszystkim dyskusje skoncentrowane wokół przestrzegania zasady solidarności klubowej. Niemało miejsca poświęcało K oło kwestiom wyboru własnych członków do komisji parlam entarnych. Niemniej nie we wszystkich pięćdziesięciu komisjach w izbie K oło posiadało swych reprezentantów. Żadnem u z nich nie udało się objąć funkcji przewodniczącego komisji, natom iast F. Ziemiałkowski, K . Grocholski i M . Landesberger byli wiceprzewodniczącymi.
A utorzy publikacji zawarli cenne uwagi dotyczące zawartości archiwów, w których znajdują się protokoły K o ła Polskiego. W literaturze przedm iotu funkcjonuje pogląd, iż m ateriały rękopiśmienne opisujące działalność K oła przetrw ały w szczątkowej tylko ilości. Podają oni w wątpliwość zasadność niektórych uwag. Przedstaw iając losy archiwum K oła Polskiego w W iedniu, zaznaczają jednocześ nie, iż brak jest dostatecznych informacji potwierdzających jego istnienie, zwłaszcza że K oło nie
posiadało ani odpowiednich warunków organizacyjnych, ani lokalowych. Obszerniejsze fragmenty protokołów z lat 1867-1868, 1873-1875 i 1878-1891 oraz pojedyncze egzemplarze czy notatki z protokołów z lat 1897,1908,1909 i 1910 znajdują się w zbiorach Lwowskiej Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka. Biblioteka Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w K rakowie dysponuje p roto kołami z lat 1867-1879 oraz 1888,1890 i 1891. Z okresu 1 wojny światowej zachowały się protokoły z lat 1915-1918, znajdują się one w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym we Lwowie. A utorzy dokonali także zestawienia protokołów K oła Polskiego (lata 1861-1918), znajdujących się w zbiorach archiwalnych krakowskich i lwowskich, podając jednocześnie ich krótki opis i sygnatury.
W obec braku części protokołów K oła Polskiego, w publikacjach wykorzystywane są protokoły z posiedzeń parlam entu austriackiego czy korespondencja w ewnętrzna m inisterstw oraz pamiętniki i czasopisma. Należy zaznaczyć, iż cytow ana literatura pam iętnikarska stanowi jedynie uzupełnienie m ateriału faktograficznego, choć nie m ożna jej odmówić wartości poznawczych. Nie może ona jednak zastąpić wiedzy zaw artej w protokołach posiedzeń K oła Polskiego. Podobna uw aga odnosi się do źródeł w postaci czasopism czy korespondencji prywatnej. Podstawowym zarzutem, jaki m ożna im przypisać, jest praw dopodobieństw o zawarcia subiektywnej oceny czy przekłam ania faktów historycznych.
P onadto publikacja została w zbogacona o aneksy, zawierające stanow isko klubu w poszczegól nych kwestiach politycznych i wobec projektów ustaw, wnioski poselskie oraz relacje z przebiegu rozmów z kanclerzem F .F . Beustem i załączniki pod postacią regulam inu klubu i program u politycznego oraz spisu posłów polskich d o Rady Państwa z lat 1867-1869. O prócz nich znajduje się także aneks osobowy, którego przydatność nie podlega dyskusji. Należy przy tym podkreślić bardzo staranne i rzeczowe opracow anie danych dotyczących poszczególnych posłów. A utorzy podają nie tylko dane osobowe, ale także przedstaw iają działalność posłów w Radzie Państw a, w komisjach Izby Posłów oraz w Kole Polskim i jego komisjach wewnętrznych. T o zestawienie pozw ala dostrzec różnice w stopniu aktywności poselskiej poszczególnych reoprezentantów Galicji. F ak t ten jest co praw da podkreślany w istniejących opracow aniach, niemniej znany tylko z relacji a u to ra danej publikacji. W tym przypadku czytelnik m a możliwość d okonania własnej oceny członków K oła, opierając się n a rzeczowym materiale.
K siążka, k tó ra ukazała się pod redakcją Z. F rasa i S. Pijaja, nie jest tylko syntetycznym zbiorem protokołów , przedstaw iających działalność klubu posłów galicyjskich w parlam encie Austrii. O jej wysokiej wartości merytorycznej przesądza więc nie tylko cytow any m ateriał źródłowy, ale również uwagi autorów zaw arte w rozbudow anym wstępie. Dzięki tym inform acjom , opisującym historię działalności parlam entarnej posłów galicyjskich (lata 1848-1849 i 1861-1865), czytelnik zyskuje niezbędną wiedzę ułatw iającą mu zrozumienie omawianego zagadnienia. Ponadto autorzy przed stawiają podstaw ow ą literaturę przedm iotu w postaci korespondencji, doniesień prasowych, pam iętników i opracow ań, umożliwiając tym samym pogłębienie wiedzy dotyczącej aktywności posłów polskich w austriackim parlamencie.
Czytającemu Protokoły Koła Polskiego... nasuw a się pewna uwaga krytyczna, k tó ra może być względnie potraktow ana. O tóż wydaje się, że w publikacji zabrakło odniesienia się autorów do zawartości protokołów . W podrozdziale 2.3, zatytułow anym Protokoły Koła Polskiego z łat
1867-1868 (s. 24-26) znajdują się jedynie uwagi ogólne dotyczące przede wszystkim stanu
zachow ania protokołów . Spostrzeżenie to może kłócić się z celami badawczymi Z. F rasa i S. Pijaja, którzy być może z założenia postanowili przedstawić m ateriał źródłowy, przedstaw iając ocenę działalności klubu polskiego czytelnikom. Niewątpliwie, uw aga ta jest więc subiektyw na i nie wpływa na znaczną w artość publikacji.
A utorzy podkreślają, iż protokoły „wykorzystywane były dotąd w skrom nym zakresie” (s. 16). Należy do tego stwierdzenia odnieść się pozytywnie i jednocześnie raz jeszcze podkreślić ich istotny wkład w rozwój badań nad dziejami Galicji, zwłaszcza nad historią ży d a politycznego Polaków w m onarchii austro-węgierskiej.
