Ocena efektywności systemów produkcji ziemniaków jadalnych.

(1)

OCENA EFEKT

YWNOŚCI SYSTEMÓW

WNOŚCI SYSTEMÓW

PRODUKCJI ZIEMNIAK

ÓW JADALN

JADALN

YCH

dr Wojciech Nowacki

IHAR Oddział w Jadwisinie, 05-140 Serock e-mail: w.nowacki@ihar.edu.pl

procesie decyzyjnym każdego rolnika ważne miejsce stanowi ocena efektywności własnych działań. Jeśli rolnik powziął już decyzję o produkcji ziemniaków jadalnych, musi jednocześnie określić, dla kogo będzie produkował ziemniaki i w jakim systemie. Do wyboru ma cztery systemy gospodarowania. W konwencjonalnym, nie wymagającym certyfikacji, może uprawiać w sposób intensywny, którego zasadniczym celem jest maksymalizacja plonu i uzyskanie plonu o wysokiej jakości handlowej, lub ekstensywny, niskonakładowy, uzyskując jednak dużo niższe plony i najczęściej gorszej jakości pod względem wyglądu bulw.

W

Z systemów certyfikowanych, a więc poddanych kontroli poszczególnych etapów produkcji, rolnik ma do wyboru system integrowany (IP) oraz ekologiczny. Ideą tych systemów jest całkowite wyeliminowanie lub ograniczenie do minimum syntetycznych środków chemicznych w nawożeniu, pielęgnacji i ochronie roślin uprawnych. Wyeliminowanie łatwych w użyciu chemicznych środków plonotwórczych prowadzi najczęściej do obniżenia plonowania wielu upraw, w tym także ziemniaków.

Wymienione wyżej systemy

gospodarowania różnią się między sobą wieloma cechami natury technologicznej, poziomem uzyskiwanych plonów oraz efektywnością ekonomiczną. Ziemniak należy do gatunków trudniejszych w uprawie z uwagi na częste i powszechne występowanie na plantacjach wielu chorób i szkodników, jak zaraza czy stonka ziemniaczana. Wyeliminowanie lub

ograniczenie stosowania agrochemikaliów w uprawie ziemniaków powoduje obniżki plonów. W badaniach IHAR i IUNG stwierdzono, że plon ziemniaków w systemie ekologicznym jest o około 35% mniejszy niż w systemie integrowanym. Produkcja ekologiczna pomimo niższych plonów nie musi jednak oznaczać dla producenta ziemniaków obniżenia dochodów. Jest to możliwe dzięki uzyskaniu wyższych cen rynkowych za te produkty w stosunku do towaru produkowanego w systemie integrowanym czy konwencjonalnym.

Produkcja w systemie integrowanym nie jest jednoznacznie zdefiniowanym systemem i w wielu krajach poziom plonowania jest zbliżony lub tylko minimalnie mniejszy w stosunku do uzyskiwanego w systemie konwencjonalnym. W wielu jednak krajach integrowana produkcja jest bliższa technologii stosowanej w systemie

ekologicznym. Ceny produktów

pochodzących z rolnictwa integrowanego są zbliżone do cen w rolnictwie konwencjonalnym, ale produkty te odznaczają się większą konkurencyjnością na rynku ze względu na posiadane logo.

Aby więc produkcja ziemniaków w systemie konwencjonalnym, ekologicznym

lub integrowanym cieszyła się

zainteresowaniem rolników, musi przynosić zysk. Ważne są więc relacje wartości uzyskiwanego plonu (poziom plonu handlowego x cena) oraz kosztów uprawy. Celem niniejszego opracowania jest ocena efektywności tych systemów. Wykorzystano tu wyniki doświadczeń ścisłych w oddziale IHAR w Jadwisinie oraz wyniki badań monitoringowych prowadzonych przez

(2)

autora na terenie całego kraju przy współpracy z ośrodkami doradztwa rolniczego.

Wyróżniki technologiczne

charakteryzujące poszczególne systemy produkcji ziemniaka

W tabeli 1 zestawiono wybrane elementy technologii różnicujące systemy produkcji ziemniaków stosowane w Polsce. Ocenie poddano poziom i metody nawożenia planta-cji, jakość stosowanego materiału sadzenia-kowego, metody pielęgnacji, intensywność ochrony roślin oraz zabiegi specjalistyczne, takie jak nawadnianie czy odkamienianie pól.

Tabela 1 Podstawowe elementy technologii uprawy ziemniaków

w różnych systemach gospodarowania Element technologii uprawy

System produkcji

konwencjonalny certyfikowany

intensywny ekstensywny integrowany ekologiczny Nawożenie mineralne NPK

(kg/ha) 550-650 60 180-400 0

Nawożenie obornikiem (t/ha) gnojowica 20-25 20-25 20-30

Gospodarstwa stosujące

obornik (%) < 5 85 65 100

Gospodarstwa stosujące

dolistne dokarmianie (%) 95 5-10 70 0

Liczba uprawianych odmian 3-4 1-2 1-3 1-3

Gospodarstwa zaprawiające sadzeniaki (%) 85 0 15 0 Częstotliwość wymiany sadzeniaków (% rocznie) 100 < 10 25 25 Rozstawa międzyrzędzi 75-90 55-62,5 62,5-75 62,5-75 Kontrola zachwaszczenia Gospodarstwa stosujące niszczenie chwastów (%): - chemiczne - mechaniczno-chemiczne - mechaniczne 85 12 3 0 0 100 22 68 10 0 0 100 Nawadnianie (% pow.) 45 0 10 1 Odkamienianie (% pow.) 25 0 0 0

Liczba zabiegów przeciw

chorobom grzybowym 6-12 0-1 1-5 0-3 (miedź) Liczba zabiegów zwalczających szkodniki 1-3 0-1 1-2 0-3 (preparaty biologiczne)

Źródło: badania własne

Analizując dane w tabeli, należy zwrócić uwagę na następujące fakty:

●

bardzo mały procent gospodarstw stosu-jących obornik (częściej gnojowicę) w kon-wencjonalnym intensywnym systemie upra-wy,

●

dość popularne w wielu gospodarstwach dolistne dokarmianie roślin,

●

sadzeniaki zaprawia się tylko w gospodar-stwach stosujących intensywną technologię uprawy,

●

bardzo ograniczone stosowanie w gospo-darstwach nawadniania ziemniaków, a tym bardziej odkamieniania pól,

●

bardzo silnie zróżnicowana liczba zabie-gów zwalczania chorób grzybowych w okre-sie wegetacji.

(3)

Tak duże zróżnicowanie technologii w go-spodarstwach w sposób oczywisty decyduje o efektywności produkcji w poszczególnych systemach gospodarowania.

Wpływ technologii uprawy na poziom plo-nu ogólnego i handlowego

Poziom plonu ogólnego jest głównym mierni-kiem oceny poszczególnych systemów upra-wy. Sześcioletnie wyniki badań potwierdziły, że najwyższy plon ogólny uzyskuje się w in-tensywnym systemie konwencjonalnym uprawy ziemniaków, a w następnej kolejno-ści w systemie integrowanym i ekologicz-nym. Plon bulw w systemie ekstensywnym stanowił tylko 40,5% plonu uzyskanego w systemie intensywnym, a w systemie ekolo-gicznym był niższy o 59%. Plon ziemniaków w systemie integrowanym był wyższy od

uzyskanego w systemie ekologicznym aż o 30%. Największą stabilność plonowania ziemniaków w latach uzyskano w intensyw-nym systemie uprawy. Wynika to ze stoso-wania nawadniania uzupełniającego deficyt opadów oraz pełnej ochrony plantacji przed zarazą. W pozostałych systemach uprawy wysokość plonów odznaczała się dużą zmiennością w poszczególnych latach.

Szczególnie dużą zmiennością plonowa-nia charakteryzuje się system ekstensywny. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że plon w tym systemie jest uzależniony tylko od przebiegu warunków klimatycznych w okresie wegetacji, a stosowane zabiegi agro-techniczne nie gwarantują wysokiego plonu. Korzystny rozkład opadów okresu wegetacji sprzyjał wysokim plonom w systemie ekolo-gicznym w 2004 roku – 33,9 t/ha (tab. 2).

Tabela 2 Plon ogólny ziemniaków (t/ha)

w zależności od stosowanych systemów uprawy (2002-2007) Rok badań

System produkcji

intensywny ekstensywny integrowany ekologiczny 2002 2003 2004 2005 2006 2007 40,5 39,1 40,3 38,1 36,7 45,2 16,8 16,2 17,4 15,2 13,1 18,3 32,8 33,8 43,6 26,8 21,4 32,0 29,1 17,7 33,9 16,5 22,0 22,6 Średnio 40,0 16,2 31,7 23,6

NIR0,05 dla systemów – 3,5

Tabela 3 Udział plonu handlowego w plonie ogólnym (%)

w różnych systemach uprawy ziemniaków Rok badań

System produkcji

intensywny ekstensywny integrowany ekologiczny 2002 2003 2004 2005 2006 2007 73,1 80,9 88,5 72,3 55,1 80,8 67,5 69,5 73,1 66,6 33,7 61,0 71,6 84,6 93,3 75,4 35,5 56,9 71,1 71,2 70,5 70,3 34,5 57,1 Średnio 75,1 61,9 70,7 63,1

Ważnym elementem wpływającym na wartość uzyskanego plonu jest udział plonu

handlowego w plonie ogólnym. Plon handlo-wy stanowi tę część plonu ogólnego, która

(4)

może być sprzedana, ponieważ pod wzglę-dem wielkości bulw (ø ≥ 35 mm) i ich wyglą-du odpowiada wymaganiom rynku ziemniaka jadalnego. W tabeli 3 przedstawiono procen-towy udział plonu handlowego w plonie ogól-nym ziemniaków, jaki uzyskiwano w 6- -letnim okresie badań w różnych systemach gospodarowania. Najwyższy wskaźnik uzy-skano w systemie intensywnym, a w dalszej kolejności odpowiednio w systemie integro-wanym, ekologicznym i ekstensywnym.

Należy jednak zwrócić uwagę generalnie na problem ilości bulw odpadowych w plonie ogólnym, który kształtuje się od 25 aż do bli-sko 40%. Tak duży udział odpadów obniża efektywność ekonomiczną produkcji ziem-niaków jadalnych i dla przetwórstwa spożyw-czego, a także stanowi problem z racjonal-nym zagospodarowaniem tej części plonu (może on być przeznaczony tylko na paszę, dla krochmalnictwa lub gorzelnictwa). Przy dużej skali produkcji ziemniaków jest to zna-cząca pozycja w bilansie zagospodarowania zbiorów. Ekstremalnie niekorzystny rozkład opadów w 2006 roku (po suszy nastały in-tensywne opady i nastąpił wtórny wzrost bulw) obniżył udział plonu handlowego w

plonie ogólnym do 34-55% plonu ogólnego w zależności od systemu uprawy ziemniaków. Głównymi przyczynami powstawania odpa-dów są: bulwy drobne (o średnicy poniżej 35 mm), a ponadto silnie porażone parchem zwykłym, uszkodzone mechanicznie i przez szkodniki glebowe, bulwy zdeformowane oraz zazielenione. Zabiegi ograniczające ilość bulw odpadowych to nawadnianie, większa rozstawa międzyrzędzi, zaprawianie bulw oraz właściwe zmianowanie, niszczące populacje szkodników glebowych. W produk-cji ekologicznej największym problemem są szkodniki glebowe oraz zazielenienie bulw. Nakłady i koszty uprawy ziemniaków w różnych systemach

W tabeli 4 zestawiono bezpośrednie koszty uprawy ziemniaków jadalnych z wyodrębnie-niem kosztów zakupu środków produkcji, kosztów użycia maszyn, nakładów energe-tycznych oraz kosztów pracy. Zróżnicowane koszty zakupu sadzeniaków w poszczegól-nych systemach produkcji ziemniaków wyni-kają z różnego udziału zakupu kwalifikowa-nego materiału oraz użycia sadzeniaków własnych.

Tabela 4 Bezpośrednie koszty uprawy (zł/ha) ziemniaków jadalnych

w różnych systemach gospodarowania (poziom cen z 2007 r.) Rodzaj kosztów

System produkcji

intensywny ekstensywny integrowany ekologiczny Zakup sadzeniaków Obornik (50%) Nawozy mineralne Insektycydy Herbicydy Fungicydy

Inne (desykant, woda itp.)

3000,0 900,0 174,0 300,0 1250,0 500,0 1500,0 690,0 320,0 116,0 175,0 -2000,0 690,0 520,0 116,0 196,0 472,0 -2250,0 690,0 320,0 675,0 447,0 -Razem materiały 6124,0 2801,0 3994,0 4382,0

Eksploatacja maszyn (zł/ha) Siła pociągowa (zł/ha) Nakłady pracy (zł/ha)

1430,0 2103,5 1080,0 850,0 1520,0 757,0 1048,2 2103,5 489,9 1296,3 2443,5 1127,0 Razem 10737,5 5928,0 7635,6 9248,8

przyjęto: •zużycie sadzeniaków 2,5 t/ha – kwalifikowane 1200 zł/t; •wykorzystanie wartości nawozo-wej obornika w I roku przy dawce 20 t/ha – 50%; •wartość 1 roboczogodziny – 8 zł; •ceny środków produkcji – poziom 2007 roku

Intensywna uprawa charakteryzuje się tym, że 100% zużywanych sadzeniaków sta-nowi kwalifikowany materiał, natomiast w

systemie ekstensywnym kwalifikowane sa-dzeniaki z zakupu stanowią najwyżej 20- -25% całkowitego ich użycia, a pozostałe

(5)

po-chodzą z własnych rozmnożeń. W certyfiko-wanych systemach uprawy (integrowanym i ekologicznym) najczęściej kwalifikowany ma-teriał stanowi 50% zużywanych sadzenia-ków.

Stosowanie obornika w systemie eksten-sywnym oraz w systemach certyfikowanych wprawdzie obniża koszty zakupu nawozów mineralnych, ale zwiększają się koszty zwią-zane z jego aplikacją. W analizowanej kalku-lacji wyceniono jednak wartość obornika (po-chodzącego z zakupu), z tym że przyjęto 50-proc. wykorzystanie jego wartości nawozo-wej przez ziemniaki.

Wraz z intensyfikacją uprawy ziemniaków wzrasta także poziom nawożenia mineralne-go, co istotnie zwiększa koszty uprawy. Aby utrzymać optymalną zawartość w glebie fos-foru i potasu, w produkcji ekologicznej rów-nież często stosuje się nawożenie mineral-ne, używając oczywiście form nawozów do-zwolonych w tym systemie.

Wysokie koszty ochrony przed stonką ziemniaczaną w ekologicznym systemie go-spodarowania wynikają z konieczności wie-lokrotnego stosowania (3-4 x) biologicznego preparatu Novodor, który jest bardzo drogim środkiem na polskim rynku. Wysoka cena wynika z konieczności jego importu, ponie-waż preparat ten nie jest dopuszczony do obrotu w Polsce. Warto podkreślić, że ochro-na plantacji ziemniaka przed stonką jest obecnie w systemie ekologicznym najwięk-szym problemem, co w wielu przypadkach li-mituje plonowanie ziemniaków. Preparaty syntetyczne zwalczające stonkę w pozosta-łych systemach uprawy ziemniaków są względnie tanie, a przede wszystkim wysoce skuteczne.

Eliminacja herbicydów w systemach eks-tensywnym i ekologicznym powinna być i jest rekompensowana przez stosowanie in-tensywnej wielokrotnej pielęgnacji mecha-nicznej. Brak obredlania i skutecznego zwal-czania chwastów w systemie ekstensywnym prowadzi do wtórnego zachwaszczenia na tego typu plantacjach. Efektem jest po-wszechny późnym latem widok plantacji ziemniaczanych, które trudno odróżnić od nieużytków w krajobrazie.

Wysokie koszty ochrony plantacji przed chorobami grzybowymi w intensywnej tech-nologii wynikają z bardzo częstego (6-12 x w

sezonie) stosowania fungicydów, głównie o działaniu kontaktowym i wgłębnym. W syste-mie ekologicznym stosuje się tylko preparaty miedziowe, a ich 3-4-krotna aplikacja w za-dowalający sposób utrzymywała zdrowot-ność plantacji ziemniaka w ostatnich latach.

Koszty użycia siły pociągowej (ciągników) są względnie wyrównane we wszystkich analizowanych systemach, z wyjątkiem eks-tensywnego. Wynika to z ograniczonej liczby zabiegów pielęgnacyjnych i ochronnych na tego typu plantacjach, ale także z mniej-szych plonów. Najwyższe koszty użycia siły pociągowej są w systemie ekologicznym. Ma to swoje uzasadnienie w stosowaniu dużej liczby zabiegów pielęgnacyjnych.

Również nakłady pracy i związane z tym koszty są najwyższe w systemie ekologicz-nym. Ręczne odchwaszczanie plantacji, co jest często koniecznością, uzasadnia taki po-ziom kosztów. Najbardziej oszczędny, jeśli chodzi o koszty pracy, okazał się system in-tegrowanej produkcji. Ogółem najwyższe koszty bezpośrednie ponosi się w systemie intensywnym, przekraczają 10 tys. zł na hek-tar. Najniższe koszty występują w systemie ekstensywnym, stanowią one około 60% kosztów ponoszonych w technologii inten-sywnej. Z systemów certyfikowanych droż-szy o około 20% w stosunku do IP jest eko-logiczny system gospodarowania. Wynika to głównie z wyższych kosztów pracy, wyż-szych kosztów siły pociągowej i droższej technologii zwalczania stonki ziemniaczanej. Opłacalność uprawy ziemniaków

w różnych systemach uprawy

O opłacalności uprawy ziemniaków, podob-nie jak i innych gatunków uprawnych, w każ-dym systemie gospodarowania decyduje re-lacja wartości uzyskanego plonu oraz ponie-sionych kosztów uprawy. Z kolei o wartości plonu decyduje wysokość plonu, głównie plo-nu handlowego, który ma wyższą cenę niż plon uboczny. Na wartość plonu wpływ ma także uzyskiwana cena rynkowa gotowego towaru.

W tabeli 5 zestawiono bilans przychodów oraz poniesionych kosztów w analizowanych systemach gospodarowania. Wartość całko-wita uzyskanego plonu jest pochodną pozio-mu plonu handlowego i ubocznego oraz ich cen rynkowych, które przyjęto według

(6)

wyso-kości, jakie aktualnie występowały w Polsce w latach badań. Dla systemu ekologicznego przyjęto dwie wartości cen plonu handlowe-go: stanowiące 150 lub 200% cen uzyskiwa-nych za produkty konwencjonalne i pocho-dzące z upraw integrowanych. Należy pod-kreślić, że dotychczasowy niski udział (lub

nawet brak) oferty rynkowej ziemniaków po-chodzących z upraw IP nie wykreował jesz-cze wyższej ceny tych produktów w stosun-ku do produktów pochodzących z upraw konwencjonalnych i stąd przyjęto tę samą wysokość ceny dla ziemniaków jadalnych.

Tabela 5 Opłacalność uprawy ziemniaków jadalnych (zł/ha)

w różnych systemach gospodarowania Specyfikacja

System produkcji

intensywny ekstensywny integrowany ekologiczny Plon ogólny (t/ha)

w tym: plon handlowy plon uboczny 40,0 30,0 10,0 16,2 10,0 6,2 31,7 22,4 9,3 23,6 14,9 8,7 Cena sprzedaży (zł/t) - plonu handlowego - plonu ubocznego 400,0 200,0 350,0 100,0 350,0 100,0 525,0 (700) 200,0 Wartość całkowita plonu

(zł/ha) 14000,0 4120,0 8770,0

9563,0 (12170)

Koszty bezpośrednie (zł/ha) 10737,5 5928,0 7635,6 9248,8

Marża brutto (nadwyżka

bezpośrednia), zł/ha +3262,5 -1808,0 +1134,4

+314,2 (+2921,2)

Dla systemu intensywnego przyjęto cenę 400 zł/t plonu handlowego z uwagi na to, że towar z tych gospodarstw stanowi głównie surowiec dla przetwórstwa spożywczego, a cena ta jest ustabilizowana od wielu lat. Wyższą wartość plonu ubocznego w tym systemie przyjęto z kolei dlatego, że trafia on najczęściej do krochmalnictwa, a taki poziom cen jest często stosowany przez krochmal-nie.

Marża brutto (nadwyżka bezpośrednia), stanowiąca różnicę między wartością plonu a poniesionymi bezpośrednimi kosztami uprawy ziemniaków, jest syntetycznym mier-nikiem efektywności uprawy tego gatunku. Uzyskane wyniki wskazują, że największą nadwyżką cechuje się konwencjonalny sys-tem intensywny uprawy ziemniaków, nato-miast poziom opłacalności w systemie ekolo-gicznym jest bardzo ściśle uzależniony od wysokości cen rynkowych. Badania rynku prowadzone przez autora dowodzą, że naj-częściej cena detaliczna produktów ekolo-gicznych stanowi dwukrotność cen

produk-tów konwencjonalnych. Nie oznacza to jed-nak dwukrotności ceny płaconej producen-tom przez sklepy w stosunku do cen produk-tów konwencjonalnych. Najczęściej cena płacona rolnikowi za ziemniaki ekologiczne jest wyższa od ceny za ziemniaki konwen-cjonalne o ok.30-50%.

Istotna dla opłacalności uprawy ziemnia-ków, obok stosowanych systemów uprawy, jest uzyskiwana cena gotowego towaru, któ-ra zależy od miejsca sprzedaży zbiorów. Opłacalność uprawy ziemniaków, podobnie jak i innych produktów żywnościowych, kształtuje się więc w ramach gospodarstwa, ale także poza jego granicami.

Ważną pozycję w przychodach każdego certyfikowanego gospodarstwa ekologiczne-go stanowią dopłaty, stosowane z mocy pra-wa do rolnictpra-wa ekologicznego. Poprawiają one wynik finansowy także uprawy ziemnia-ków. Gatunek ten jest zakwalifikowany do grupy warzyw z wyższą stawką dopłat. Pro-dukcja w systemie integrowanym jest wspie-rana finansowo w minimalny sposób, co

(7)

bu-dzi niezadowolenie wśród rolników i nie za-chęca do stosowania tego systemu w przy-szłości. Dopłaty do certyfikowanych syste-mów mają rekompensować niższe plony i ponoszone wyższe koszty uprawy (np. certy-fikacji) w stosunku do upraw konwencjonal-nych.

Wnioski

1. Najwyższe plony ogólne, a także handlowe, oraz największą nadwyżkę uzyskuje się w intensywnym syste-mie konwencjonalnym uprawy ziem-niaków jadalnych.

2. Ekstensywny system uprawy ziem-niaków, chociaż najbardziej popular-ny w Polsce, nie ma żadnego ekono-micznego uzasadnienia, ponieważ najczęściej przynosi producentowi stratę.

3. Dwukrotnie wyższe ceny za ekolo-giczne ziemniaki jadalne w stosunku do cen ziemniaków konwencjonal-nych zbliżają tę metodę uprawy do

poziomu opłacalności uprawy ziem-niaków w systemie intensywnym.

4. Integrowany system produkcji przy większej jego popularyzacji i wykre-owaniu jego produktów na rynku arty-kułów żywnościowych może w przy-szłości stać się najbardziej poleca-nym i masowym systemem uprawy ziemniaków w Polsce.

Literatura uzupełniająca

1. Kuś J. 2004. Badania dotyczące rolnictwa

ekolo-gicznego w Polsce. IUNG Puławy: 61-72; 2.

Muzalew-ski A. 2006. Koszty eksploatacji maszyn. Nr 21.

IB-MER Warszawa: 46 s.; 3. Nowacki W. 2005. Efektyw-ność produkcyjno-ekonomiczna integrowanej i ekolo-gicznej uprawy ziemniaka. [W:] Efektywne i bezpiecz-ne technologie produkcji roślinbezpiecz-nej. IX Konf. Nauk. IUN-G-PIB. Puławy, 1-2.06.2005. IUNG Puławy: 107- -108; 4. Nowacki W. 2008. Porównanie opłacalności upraw konwencjonalnych i ekologicznych na przykła-dzie ziemniaka. [W:] Poszukiwanie nowych rozwiązań w ochronie upraw ekologicznych. Monogr. Red. E. Ma-tyjaszczyk. IOR PIB Poznań: 48-62