Władysław Piwowarski
"Dynamika przemian zachowań
religijno-moralnych w warunkach
tworzenia nowych parafii. Studium
socjologiczne na przykładzie diecezji
przemyskiej w latach 1966-1985",
Kazimierz Bełch, Przemyśl 1990 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 63/3, 206-207
Ks. К . B E L C H , D y n a m ik a p r z e m ia n z a c h o w a ń r e lig ijn o -m o r a ln y c h w
w a r u n k a c h tw o r z e n ia n o w y c h p a ra fii. S tu d i u m so c jo lo g ic zn e n a p r z y k ła d z ie d ie c e z ji p r z e m y s k ie j w la ta ch 1966— 1985, P rz e m y ś l 1990, s. 243.
K s. B e lc h s k u p ił s w o ją u w a g ę n a p ro b le m ie : „czy p o w s ta n ie n o w y c h p a r a f ii w p ły w a n a z m ia n ę z a c h o w a ń r e lig ijn o - m o r a ln y c h ? ” (s. 9). W sz c z e g ó ln o ści in te r e s u j e go: „ ja k i je s t k ie r u n e k e w e n tu a ln y c h p r z e m ia n ; w z a k re s ie k tó r y c h w s k a ź n ik ó w z a c h o w a ń z m ia n y są n a jin te n s y w n ie js z e , a w z a k r e s ie k tó r y c h są m n ie j in te n s y w n e lu b w ogóle n ie w y s tę p u ją ; czy w ie l k o ść z m ia n je s t u z a le ż n io n a od ty p u ś r o d o w is k a ” (s. 9).
W z w ią z k u z s y g n a liz o w a n y m p ro b le m e m p o d s ta w o w y m i p ro b le m a m i szczeg ó ło w y m i, a u to r s ta w ia h ip o te z y u k ie r u n k o w u ją c e ic h ro z w ią z a n ie . H ip o te z a o g ó ln a głosi, że „ u tw o rz e n ie n o w y c h p a r a f ii p o w o d u je w z ro s t s ta n u z a c h o w a ń r e lig ijn o - m o r a ln y c h ” (s. 9— 10). H ip o te z ę tę u z u p e łn ia d w ie m a b a rd z ie j szczeg ó ło w y m i, a m ia n o w ic ie : a) że w z ro s t p o z io m u z a c h o w a ń r e l i g ijn o -m o ra ln y c h j e s t u z a le ż n io n y od tego, w ja k i m z b a d a n y c h p a r a m e tr ó w d o k o n u je s ię i b) że w z r o s t p o z io m u z a c h o w a ń re lig ijn o - m o r a ln y c h u z a le ż n io n y je s t od ty p u ś ro d o w isk a .
A u to r d o k o n a ł p o p r a w n ie o p e ra c jo n a liz a c ji p o ję ć , choć p o d w p ły w e m S zk o ły F r a n c u s k ie j E. D u rk h e im a i G. L e B ra s z a c ie ś n ił się do z a c h o w a ń r e lig ijn o -m o ra ln y c h , o b e jm u ją c n im i c z y n n o śc i r y tu a ln e , m o r a ln e i sp o łe c z n e. T rz e b a je d n a k p a m ię ta ć , że cz y n n o śc i te m o ż n a u z n a ć za re lig ijn e , o ile w y p ły w a ją z w ia r y r e lig ijn e j i są p rz e z n i ą m o ty w o w a n e . K s. B e łc h b y ł te g o św ia d o m y i d a ł te m u w y ra z w c a łe j p ra c y .
S tr u k t u r a p re z e n to w a n e j k s ią ż k i je s t lo g iczn a, z w a r ta i p o p ra w n a . S k ła d a się n a n ią , z g o d n ie z p rz e p r o w a d z o n ą o p e r a c jo n a liz a c ją p o ję ć o ra z z z a sy g n a liz o w a n y m p ro b le m e m i h ip o te z a m i, p ię ć ro z d z ia łó w , a m ia n o w ic ie : c h a r a k te r y s ty k a ś ro d o w is k a i b a d a n e j z b io ro w o śc i, p rz e m ia n y p r a k t y k r e l i g ijn y c h , p r z e m ia n y z a c h o w a ń re lig ijn y c h , p rz e m ia n y w ię z i z p a r a f ią i c z y n n ik i p rz e m ia n . D o ty c h o s ta tn ic h za lic z y ł c z y n n ik i d u s z p a s te r s k ie i ś r o d o w isk o w e . T e n o s ta tn i ro z d z ia ł p r z e d s ta w ia się dość u b o g o ze w z g lę d u n a w y b ó r c z y n n ik ó w p rz e m ia n . Z esp ó ł ic h je s t sz e ro k i i d a le k o w y k ra c z a p o z a d u s z p a s te rs tw o i śro d o w isk o . P o z a ty m k o n c e p c ja ro z p r a w y n ie budzi, z a s trz e ż e ń .
K s. B e łc h w y k o rz y s ta ł w y n ik i w ła s n y c h b a d a ń e m p iry c z n o te re n o w y c h , w y n ik i b a d a ń in n y c h a u to ró w , k tó r y m i z re s z tą w w ię k sz o ś c i k ie r o w a ł, lic z n e m a te r ia ły z a s ta n e o ra z li te r a tu r ę p rz e d m io tu i p o m o c n ic z ą . S p o śró d ró ż n eg o ro d z a ju ź ró d e ł g ro m a d z e n ia in f o rm a c ji, n a jw ię c e j s k o r z y s ta ł z k w e s tio n a r iu s z a w y w ia d u o b e jm u ją c e g o 339 p y ta ń d o ty c z ą c y c h p r z e m ia n s ta n u z a c h o w a ń r e lig ijn o - m o r a ln y c h . O k re s 5. la t, a p o n a d to b a d a n ia „ r e tr o ” r e a l i z o w a n e w c ią g u 20. la t, n ie p o z w o liły n a z e b r a n ie k o m p e te n tn e g o m a te r ia łu d la u s ta le n ia p u n k tu w y jś c ia i d o jś c ia p rz e m ia n . A u to r k o n c e n tr o w a ł się g łó w n ie n a z b a d a n iu a k tu a ln e g o w p ły w u n o w y c h p a r a f ii i o śro d k ó w d u s z p a s te r s k ic h n a z a c h o w a n ia r e lig ijn o - m o r a ln e k a to lik ó w . D o b ra n a lo so w o p ró b a je s t im p o n u jąca·: 3163 o soby z n o w y c h p a r a f ii i 951 osób z p a r a f ii m a c ie rz y s ty c h , z k tó r y m i u d a ło się p rz e p r o w a d z ić w y w ia d y . Z a ło ż o n a p ró b a z o sta ła z re a liz o w a n a w 98,8%. A u to r ro z p r o w a d z ił p o n a d to m e to d ą k o n s u l ta c j i n ie d z ie ln e j a n k ie t ę w 20. n o w o p o w s ta ły c h i w 6. m a c ie rz y s ty c h p a r a fia c h . W s u m ie u z y s k a ł w p ie rw s z y c h 9535, a w d ru g ic h 33284 a n k ie ty . P r z e p r o w a d z ił ta k ż e w y w ia d y z b io ro w e z a p o m o c ą z e s ta n d a ry z o w a n e g o k w e s tio n a riu s z a z ło żo n e g o z 19. p y ta ń o ra z w y w ia d y in d y w id u a ln e z k się ż m i p ro b o s z c z a m i n o w o p o w s ta ły c h p a r a f ii w o p a rc iu o k w e s tio n a r iu s z o b e jm u ją c y 43 p y ta n ia . W y k o rz y s ta ł w re s z c ie m a te r i a ł z c a łe j d ie c e z ji z a w ie ra ją c y s p ra w o z d a n ia · ze s ta n u p r a k ty k re lig jn y c h w p a r a f ia c h z l a t 1979— 1985. O b o k w y ż e j w y m ie n io n y c h m a te ria łó w , a u to r w y k o rz y s ta ł ta k ż e w y n ik i b a d a ń z d e p o n o w a n y c h w z b io ra c h k u r ia ln y c h k s. H . S z a re y k o i ks. M. J a s trz ę b s k ie g o o ra z o p u b lik o w a n e b a d a n ia ks. A. B o n ie c k ie g o i A. P o to ck ieg o .
J a k w id a ć z pow yższego, ks. B e łc h z g ro m a d z ił b a r d z o s z e ro k ie m a te ria ły . W ą tp liw e je s t je d n a k , czy b y ł w s ta n ie w p e łn i j e w y k o rz y s ta ć , choć w sw o je j p ra c y p rz e p r o w a d z ił b a rd z o w n ik liw e i d ro b ia z g o w e a n a liz y . Co w ię c e j, t e w ła ś n ie a n a liz y d o m in u ją n a d z a ło ż e n ia m i b a rd z ie j o g ó ln y m i i te o re ty c z n y m i.
Z m e ry to ry c z n e g o p u n k tu w id z e n ia tr z e b a p o d k re ś lić , ż e ks. B e łc h o p r a co w a ł c a ło śc io w o p rz e m ia n y re lig ijn o ś c i w p a r a m e tr a c h z a c h o w a ń r y t u a l n y c h , m o ra ln y c h i sp o łe c z n y c h . W p e łn i z w e ry fik o w a ł h ip o te z ę d r u g ą m ó w ią cą, że w z ro s t s ta n u z a c h o w a ń r e lig ijn o - m o r a ln y c h p o s ia d a n a js z e rs z y zasięg w p ła s z c z y ź n ie w ię z i z p a r a f ią , n ie c o w ęższy w p ła s z c z y ź n ie p r a k t y k r e l i g ijn y c h a n a jw ę ż s z y w p ła s z c z y ź n ie m o ra ln o śc i. W m n ie js z y m s to p n iu z w e ry f ik o w a ł h ip o te z ę p o d s ta w o w ą , w e d łu g k tó r e j p o p o w s ta n iu p a r a f ii czy o ś ro d k a d u s z p a s te rs k ie g o s ta n r e lig ijn o ś c i w o m a w ia n y m z a k re s ie je s t w y ż szy n iż p o p rz e d n io . A u to r n ie d o c e n ił f a k tu , że re lig ia ze w s z y s tk ic h e le m e n tó w k u ltu r y n a jm n ie j p o d d a je się p rz e m ia n o m . P o d o b n ie w m n ie js z y m s to p n iu z w e ry fik o w a ł h ip o te z ę m ó w ią c ą , że n a jn iż s z y s ta n z a c h o w a ń r e l i g ijn o -m o ra ln y c h w y s tą p ił w m ia s ta c h , n ie c o w y ższy w e w s ia c h p o d m ie j sk ich , je szcze w y ższy w e w s ia c h d w u z a w o d o w y c h , a n a jw y ż s z y w e w sia c h ro ln ic z y c h . Z p e w n o ś c ią z a c ią ż y ł n a ty m n iw e lu ją c y w p ły w k u ltu r y r e g io n ó w . N ie m n ie j ju ż t e w y n ik i n a le ż y u z n a ć za o r y g in a ln e i w a rto ś c io w e , z p u n k tu w id z e n ia so cjo lo g ii re lig ii i d z ia ła ln o ś c i d u s z p a s te rs k ie j K o ścio ła.
M im o o sią g n ię ć a u to r a , n a u w a g ę z a s łu g u ją n a s tę p u ją c e u w a g i k r y ty c z n e : .
a) K s. B e łc h n ie d o c e n ił z n a n e g o w so cjo lo g ii re lig ii f a k tu , ż e z a c h o w a n ia , zw ła sz c z a m o r a ln e , n ie ła tw o p o d d a ją się z m ia n o m w k ie r u n k u p o z y ty w n y m , m im o n a w e t d o b re g o u p o s a ż e n ia m a te ria ln o -o r g a n iz a c y jn e g o i d z ia ła ln o ś c i d u s z p a s te rs k ie j. b) W p ra c y d o m in u je a n a liz a ilo śc io w a n a d ja k o ś c io w ą n a g ro m a d z o n y c h w y n ik ó w b a d a ń , w s k u te k czego a u to r n ie b y ł w s ta n ie w p e łn i u s to s u n k o w a ć się a n i do s t a n u a k tu a ln e g o , a n i do p r z e m ia n w z a k re s ie w y b ra n y c h p a ra m e tr ó w .
c) P rz e m ia n y re lig ijn o ś c i w e w sp ó łc z e s n y c h sp o łe c z e ń s tw a c h d o k o n u ją się p o d w p ły w e m s z e rsz y c h c z y n n ik ó w . S ieć n o w y c h k o śc io łó w i o śro d k ó w d u s z p a s te rs k ic h je s t ty lk o je d n y m z n ic h . Z p e w n o ś c ią m a o n a p o z y ty w n y w p ły w n a w z ro s t re lig ijn o ś c i. J e ś li z m ia n y te je d n a k d o k o n u ją się n a jp ie r w w św ia d o m o śc i re lig ijn e j, a n a s tę p n ie d o p ie ro w z a c h o w a n ia c h r e lig ijn o - -m o ra ln y c h , to ks. B e łc h m ó g ł ty lk o „częścio w o ” u k a z a ć ich w p ły w n a w z ro s t ż y c ia re lig ijn e g o w d ie c e z ji p rz e m y sk ie j.
D ie c e z ja p rz e m y s k a s ta n o w i fe n o m e n n ie ty lk o w P o lsc e , a le i w ś w ie cie z u w a g i n a ro z b u d o w a n ie sieci p a r a f ia ln e j w c ię ż k ic h i w tr u d n y c h w a r u n k a c h s y s te m u to ta lita r n e g o , w ro g o u s to s u n k o w a n e g o do K o ścio ła. P r a c a ks. B e łc h a je s t u k o ro n o w a n ie m w ie lk ie g o w y s iłk u o d n o w y p o d ję te g o p rz e z K o śció ł lo k a ln y , - p o n ie w a ż u k a z u je f a k ty i p ro b le m y , k tó r e n ie je s t ła tw o o cen ić w k r ó tk im czasie. N ie m n ie j ju ż te r a z m o ż n a p o w ie d z ie ć , że ro z b u d o w a sieci k o śc io łó w i z w ią z a n a z ty m w z m o ż o n a d z ia ła ln o ś ć d u s z p a s te rz y n ie są w y s ta r c z a ją c e do p rz e c iw s ta w ie n ia się p ro c e s o w i s e k u la r y z a c ji sp o n ta n ic z n e j.