Widok Sprawozdanie z konferencji naukowej "Medyczne, etyczne i prawne aspekty sprzeciwu sumienia" (Bydgoszcz, 28 marca 2015)

221

SPRAWOZDANIA

Kolejny wyk³ad wyg³osi³a psycholog i mediator rodzinny dr Magdalena Wegner--Jezierska. Nosi³ on tytu³ B³êdy wychowawcze we wczesnym rodzicielstwie i ich konse-kwencje dla rozwoju dziecka. Wœród tych b³êdów wymieni³a najpierw brak reakcji na potrzeby dziecka sygnalizowane g³ównie przez jego p³acz. Ignorowanie go wykszta³ca u dziecka mechanizm wyuczonej bezradnoœci („jestem niewa¿ny, œwiat jest nieprzyja-zny” itp.), podczas gdy powinniœmy rozwijaæ bezpieczny styl przywi¹zania. Innym b³êdem jest deprywacja dotyku, czyli rzadkie dotykanie. Dotyk silnie oddzia³uje na rozwój nawet doros³ych, gdy¿ dla zdrowia i bezpieczeñstwa psychicznego powinniœmy byæ dotykani ok. 20 razy na dobê. Nieprawid³owe jest ponadto mieszanie komunika-tów werbalnych i niewerbalnych, jak równie¿ b³¹d „dzieciocentryzmu” polegaj¹cy na marginalizacji potrzeb pozosta³ych cz³onków rodziny.

W ostatnim wyst¹pieniu Monika Dudek, bêd¹ca dietetykiem, psychodietetykiem, trenerem personalnym i edukatorem w cukrzycy, zachêca³a do troski o zdrowie dzieci ju¿ od poczêcia. Mówi³a o koncepcji programowania ¿ywieniowego, o tym, jak wa¿na jest odpowiednia dieta przed ci¹¿¹ i w jej trakcie, oraz na co warto zwracaæ uwagê w karmieniu pociech.

Na koniec zosta³y wrêczone nagrody w IV edycji konkursu fotograficznego

Wiel-kopolska rodzina w obiektywie pod has³em Jedno zdjêcie – wiele spojrzeñ. Najciekaw-sze zdjêcia by³y eksponowane w czasie konferencji w formie wystawy towarzysz¹cej. Podsumowania i zamkniêcia ca³oœci wydarzenia dokona³a Aleksandra Kowalska, dy-rektor ROPS w Poznaniu.

Pomimo wielkiego bogactwa tematyki ³atwo mo¿na wysnuæ myœl przewodni¹ i zarazem konkluzjê p³yn¹c¹ z odbytego sympozjum. Dane z ró¿nych obszarów s¹ ze sob¹ zgodne: jedynie rodzina jako trwa³y, monogamiczny, heteroseksualny zwi¹zek oparty na sakramencie jest zdolna dobrze wychowaæ cz³owieka ujmowanego ca³oœcio-wo. Wszyscy na swój sposób uczestniczymy w tym procesie, a zatem rzetelna wiedza na temat rodziny jest nieodzowna. Liczne uczestnictwo w sympozjach dotycz¹cych rodziny to nieoceniony wk³ad w kszta³towanie szczêœliwego cz³owieka.

ADAM GACA MSF Wy¿sze Seminarium Duchowne Zgromadzenia Misjonarzy Œwiêtej Rodziny w Kazimierzu Biskupim

SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI NAUKOWEJ

MEDYCZNE, ETYCZNE I PRAWNE ASPEKTY SPRZECIWU SUMIENIA

(Bydgoszcz, 28 marca 2015)

W ramach Bydgoskich Spotkañ Bioetycznych w sobotê 28 marca 2015 roku w sali audytoryjnej Collegium Medicum Uniwersytetu Miko³aja Kopernika odby³a siê konfe-rencja naukowa poœwiêcona medycznym, etycznym i prawnym aspektom sprzeciwu sumienia. Konferencjê zorganizowa³y Komisja Bioetyczna Bydgoskiej Izby Lekarskiej, II Katedra Kardiologii Collegium Medicum UMK, Studenckie Towarzystwo Naukowe CM UMK oraz Fundacja „Wiatrak”.

W problematykê konferencji wprowadzi³ prof. dr hab. med. W³adys³aw Sinkiewicz, Przewodnicz¹cy Komisji Bioetycznej BIL, CM UMK w Bydgoszczy. W swoim

wyst¹-222

pieniu zwróci³ uwagê na kontrowersyjne zapisy, jakie znalaz³y siê w stanowisku Komi-tetu Bioetyki przy Prezydium PAN z 12 listopada 2013 roku, które ograniczaj¹ prawo lekarzy do stosowania klauzuli sumienia, aprobuj¹c niefortunny zapis zawarty w ustawie o zawodzie lekarza nak³adaj¹cy na osobê korzystaj¹c¹ z prawa do obiekcji obowi¹zek wskazania realnych mo¿liwoœci uzyskania tego œwiadczenia u innego lekarza lub w in-nym zak³adzie opieki zdrowotnej oraz uzasadnienia i odnotowania tego faktu w doku-mentacji medycznej. Stanowisko Komitetu budzi s³uszne sprzeciwy czêœci œrodowiska medycznego, które czuje siê zmuszane do podejmowania dzia³añ niemoralnych i niezgod-nych z wewnêtrznymi przekonaniami. W tym kontekœcie potrzebna jest pog³êbiona re-fleksja naukowa na temat wolnoœci sumienia oraz respektowania w porz¹dku demokra-tycznym prawa do bycia wolnym od przymusu podejmowania dzia³añ nieetycznych.

Pierwszy referat zatytu³owany Klauzula sumienia w medycynie – gwarancja czy

ograniczenie wolnoœci sumienia pracowników ochrony zdrowia? wyg³osi³ prof. dr hab. Andrzej Zoll (Wy¿sza Szko³a Prawa i Administracji w Rzeszowie, Uniwersytet Jagiel-loñski w Krakowie). Przywo³uj¹c najwa¿niejsze akty prawne obowi¹zuj¹ce w Polsce, potwierdzi³, ¿e broni¹ one prawa do wolnoœci sumienia. Zauwa¿y³ równie¿ koniecz-noœæ respektowania zasady mówi¹cej o tym, ¿e prawo stanowione powinno szanowaæ prawa przyrodzone cz³owieka. Powa¿nym problemem do rozstrzygniêcia pozostaje konflikt zachodz¹cy pomiêdzy prawem do wolnoœci sumienia jednej osoby a prawem do uzyskania przez drug¹ osobê œwiadczenia gwarantowanego prawem. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e uzasadnienia prawnego nie wymaga uznanie wolnoœci sumienia (bo jest to prawo podstawowe), lecz uzasadnienia wymaga ka¿da próba ograniczenia mo¿liwo-œci sprzeciwu sumienia. Zasadê tê potwierdzi³a Rezolucja 1763 Rady Europy z 7 paŸ-dziernika 2010 roku. Profesor stwierdzi³, ¿e w œwietle zasad podstawowych zmianie powinien ulec zapis ustawowy zmuszaj¹cy do wskazania lekarza, który wykona us³u-gê w¹tpliw¹ moralnie. Taki zapis nie chroni bowiem wystarczaj¹co prawa do wolnoœci sumienia. Nie lekarz, a podmioty instytucjonalne odpowiedzialne za funkcjonowanie ochrony zdrowia powinny udzielaæ informacji, gdzie mo¿na uzyskaæ w¹tpliwe moral-nie, choæ legalne, us³ugi medyczne. Profesor odniós³ siê tak¿e do przypadków szcze-gó³owych i nakreœli³ mo¿liwoœci powo³ywania siê na prawo do sprzeciwu sumienia.

W drugim wyst¹pieniu prof. UW dr hab. Micha³ Królikowski podj¹³ temat

Funk-cjonowanie klauzuli sumienia a prawa pacjenta – czy mo¿na je pogodziæ? Przypomnia³ najpierw, ¿e ka¿dy system prawny zbudowany jest na okreœlonej wizji aksjologicznej, sugeruj¹cej wartoœci, na podstawie których chce siê budowaæ spo³eczeñstwo. W pañ-stwie demokratycznym nieuniknione bêdzie napiêcie pomiêdzy ustanowionym systemem normatywnym a wieloœci¹ pogl¹dów etycznych, oczekiwañ czy roszczeñ jednostek. Pro-fesor zwróci³ uwagê na obserwowane wspó³czeœnie tendencje do reinterpretacji zapi-sów ustawy zasadniczej w duchu poszerzania zakresu wolnoœci jednostki. Na przyk³a-dzie ustawy o ochronie ¿ycia poczêtego wyjaœni³, ¿e istniej¹ dwie mo¿liwoœci odczytania zapisu dopuszczaj¹cego aborcjê: pierwszy polega na uznaniu jej za ekstre-malny wyj¹tek w prawie o ochronie ¿ycia, drugi widzi w aborcji œwiadczenie, które mia³oby byæ zagwarantowane prawem (dziecko nie jest traktowane jak osoba, ale jak „dobro chronione prawem”, podobnie jak inne dobra). Po³o¿enie akcentu na d¹¿enie do zagwarantowania szybkiej realizacji uprawnieñ jednostki powoduje, ¿e klauzulê

223

SPRAWOZDANIA

sumienia postrzega siê jako instrument stoj¹cy na przeszkodzie w realizacji tych¿e uprawnieñ. W dalszej czêœci wyk³adu prelegent podj¹³ analizê konkretnych przypad-ków szczegó³owych z praktyki medycznej i wskaza³ w nich mo¿liwoœci zastosowania klauzuli sumienia.

Doktor n. med. Maciej Hamankiewicz (Naczelna Rada Lekarska) wyg³osi³ referat zatytu³owany Polskie prawo ogranicza stosowanie klauzuli sumienia. Prelegent wyszed³ od przypomnienia powszechnoœci fenomenu sumienia jako zdolnoœci danej wszystkim ludziom i zwi¹zanej z prawem naturalnym. Koœció³, religie, prawo, normy spo³eczne mog¹ leczyæ ludzkie sumienia, ale nie mog¹ ich zastêpowaæ. Zauwa¿y³, ¿e choæ pol-skie prawo zawiera zapisy o klauzuli sumienia, s¹ one jednak wadliwe i nie do koñca broni¹ wolnoœci sumienia. Przywo³a³ miêdzy innymi skargê Naczelnej Rady Lekarskiej skierowan¹ do Trybuna³u Konstytucyjnego, w której lekarze domagaj¹ siê zmiany za-pisu w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty mówi¹cego o koniecznoœci wska-zania innego lekarza gotowego wykonaæ niemoraln¹ procedurê. Lekarze nie zgadzaj¹ siê równie¿ na zapis nakazuj¹cy im wpisywanie do dokumentacji medycznej uzasad-nienia skorzystania z klauzuli sumienia.

Funkcjonowanie klauzuli sumienia w krajowej praktyce medycznej to kolejny re-ferat przedstawiony przez dr Ma³gorzatê Chudziñsk¹ (CM UMK Bydgoszcz). Prele-gentka zaprezentowa³a wyniki badañ przeprowadzone wœród lekarzy na temat znajo-moœci i funkcjonowania klauzuli sumienia (KS). Badanie zawiera³o m.in. pytania: czy lekarze znaj¹ prawo o KS; czy popieraj¹ to prawo; sk¹d czerpali wiedzê na temat KS; czy uwa¿aj¹, ¿e obowi¹zek wskazania innego lekarza, który wykona œwiadczenie uzna-ne za niegodziwe, narusza prawo do KS; czy obawiaj¹ siê stosowania KS. Badaniu poddano 210 lekarzy: 53% kobiet i 47% mê¿czyzn. Z przeprowadzonych badañ wyni-ka, ¿e lekarze znaj¹ prawo o KS, nie s¹ do koñca usatysfakcjonowani z jego aktualne-go brzmienia. Wiêkszoœæ z nich nie skorzysta³a dot¹d z prawa do sprzeciwu sumienia. Po przerwie rozpoczê³a siê druga sesja konferencji. Otwiera³ j¹ referat pt. Sprzeciw sumienia w zawodzie pielêgniarki i po³o¿nej – za³o¿enia i praktyka. Wyg³osi³a go dr Gra¿yna Rogala-Pawe³czyk (Naczelna Rada Pielêgniarek i Po³o¿nych). Na pocz¹tku swego wyst¹pienia nakreœli³a historyczne rozumienie misji i powo³ania pielêgniarki, zwracaj¹c uwagê na aspekt dobrych umiejêtnoœci zawodowych, dyspozycji psychicznych oraz moralnych. Wspó³czesne mo¿liwoœci medycyny nak³adaj¹ na pielêgniarki i po³o¿ne koniecznoœæ rozstrzygania nowych dylematów moralnych. Szybka i profesjonalna dia-gnostyka czêsto stawia pytania, czy dane dzia³anie nie jest ju¿ w pewnym sensie ekspe-rymentowaniem na pacjencie. Dzia³ania naprawcze stawiaj¹ wobec pytania o zakres te-rapii i przerwanie tete-rapii uporczywej. Wreszcie dzia³ania opiekuñcze stawiaj¹ wobec dylematu, w jakim zakresie poszerzyæ obecnoœæ przy chorym cz³onków jego rodziny. Prelegentka zwróci³a uwagê, ¿e wspó³czesna medycyna to zasadniczo splot trzech uwa-¿anych za najwa¿niejsze faktorów: nauki, techniki i ekonomii. ród³em konfliktów su-mienia pielêgniarek i po³o¿nych jest napiêcie pomiêdzy prawami pacjenta a wartoœciami wyznawanymi przez personel medyczny. Zdaniem prelegentki, recept¹ na z³agodzenie tego konfliktu by³oby kszta³towanie przez wychowanie szacunku dla ¿ycia ludzkiego.

Kolejny wyk³ad zatytu³owany Klauzula sumienia w praktyce farmaceutycznej za-prezentowa³ dr Grzegorz Kucharewicz (Naczelna Rada Aptekarska). Obecnie nie ma

224

w Polsce ustawy reguluj¹cej kwestiê klauzuli sumienia wœród farmaceutów. Brak ten odczuwaj¹ bardzo dotkliwie aptekarze, którzy nie godz¹ siê ze zmuszaniem ich do dystrybucji œrodków niszcz¹cych ¿ycie ludzkie albo antykoncepcji. Wielu z nich uwa-¿a, ¿e w obliczu braku ustawy szczegó³owej maj¹ to prawo zagwarantowane poœrednio z mocy ustawy zasadniczej, chroni¹cej wolnoœæ sumienia. Równie¿ Rezolucja Rady Europy z 2010 roku daje im podstawy do takiego wnioskowania. Zdaniem prelegenta, nie wolno dopuœciæ do traktowania aptekarza jako jedynie sprzedawcy. Przyjmuj¹c b³êdnie, ¿e farmaceuta to wy³¹cznie handlowiec, odmawia siê aptekarzom prawa do osobistego decydowania w bardzo delikatnej materii dotycz¹cej wspó³dzia³ania w dys-trybucji œrodków o niejednoznacznym dzia³aniu.

Na konferencjê nie dotar³a prof. dr hab. Alina Midro (UM Bia³ystok), dlatego te¿ odwo³ano jej wyst¹pienie zatytu³owane: Konflikt sumienia w poradnictwie genetycznym. Ostatnim referatem wyg³oszonym podczas konferencji by³o wyst¹pienie dr. hab. med. Marka Czarkowskiego (Oœrodek Bioetyki Naczelnej Rady Lekarskiej). Nosi³o ono tytu³ Aspekty œwiatopogl¹dowe sprzeciwu sumienia. Wyk³ad rozpocz¹³ siê od na-kreœlenia czterech elementów sk³adaj¹cych siê na funkcjonuj¹cy w spo³ecznoœci sys-tem moralny. S¹ nimi: zasady moralne, idea³y, cechy sytuacji i okolicznoœci, które trze-ba uwzglêdniaæ w ocenie, procedury radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych, gdy zachodz¹ sprzecznoœci pomiêdzy zasadami lub zasadami a idea³ami. Wœród wielu wa¿-nych kwestii poruszowa¿-nych przez prelegenta znalaz³a siê równie¿ uwaga, ¿e prawo pa-cjenta nie jest najwy¿szym prawem. S¹ inne wa¿niejsze prawa. Musimy liczyæ siê z tym, ¿e nie dostaniemy od razu ka¿dej us³ugi, a czasem niektórzy nie otrzymaj¹ jej wcale. Dlaczego nie pobieramy wszystkim zmar³ym narz¹dów, aby je zapewniæ oso-bom oczekuj¹cym na przeszczep? Nie robimy tego, gdy¿ oprócz praw pacjenta jest jeszcze inne prawo bardziej podstawowe i nadrzêdne: prawo do dysponowania samym sob¹ (i swymi narz¹dami). Zdaniem prelegenta, wobec rysuj¹cych siê konfliktów mo-ralnych w przestrzeni dzia³añ medycznych sensownym rozwi¹zaniem by³aby dywersy-fikacja jednostek medycznych ze wzglêdu na zró¿nicowanie œwiatopogl¹dowe i jasna informacja, w jakich placówkach nie dokonuje siê pewnej grupy zabiegów i œwiadczeñ. Stosunek pañstwa do sprzeciwu sumienia okreœla poziom rozwoju cywilizacyjnego danego spo³eczeñstwa.

Po zakoñczeniu wyk³adów nast¹pi³a dyskusja panelowa, podczas której s³uchacze wyst¹pieñ mogli zadawaæ pytania prelegentom.

Konferencja pokaza³a wyraŸnie, jak bardzo potrzebne s¹ zmiany w polskim pra-wie dotycz¹cym klauzuli sumienia. Obecna sytuacja prawna stwarza jedynie pozory zagwarantowania lekarzom wolnoœci sumienia, gdy¿ wymusza na nich wskazywanie innego lekarza gotowego wykonaæ œwiadczenia etycznie w¹tpliwe, co stawia ich w roli wspó³dzia³aj¹cych w czynie niemoralnym. Pilnych rozwi¹zañ prawnych oczekuj¹ rów-nie¿ farmaceuci traktowani jako zwykli handlowcy, którym odmawia siê prawa do nieuczestniczenia w dystrybucji moralnie niegodziwych œrodków niebêd¹cych lekami.

MACIEJ OLCZYK Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydzia³ Teologiczny