Ewa Syrek
Wstęp
Chowanna 2, 5-9Z ain tereso w an ie p ro b le m a ty k ą zdrow ia w filozofii m a w ielowieko w ą tradycję, choć obszar tych z a in tere so w ań i o p ty k a w idzenia p ro b le mów zm ieniały się n a s k u te k p rzeo b rażeń społecznych i rozwoju poszcze gólnych dyscyplin naukow ych. W arto w ty m m iejscu odwołać się np. do P la to n a i A ry sto te le s a , k tó rz y z a g a d n ie n ia zd ro w ia u jm o w ali ta k ż e w kontekście z a k ła d a n ia rodziny i p o siad a n ia zdrowego potom stw a. Obaj filozofowie uw ażali, że w ychow anie zdrowych obyw ateli je s t s p ra w ą wagi państw ow ej, w zw iązku z ty m powinno być uregulow ane praw nie. P laton podkreślał, że obyw atele p a ń s tw a sta n o w ią rodzaj „ k ap itału ” społeczne go, s ą n a tu ra ln y m zasobem p ań stw a , dlatego egzystencję obyw ateli n a leży podporządkow ać polityce zdrow otnej p ań stw a . P la to n i A rystoteles w ypow iadali się rów nież m.in. n a te m a t zasad zaw ie ran ia związków m a ł żeńskich g w aran tu jący c h w ychow anie zdrowego potom stw a, n eg a ty w nego w pływ u alkoholu n a zdrow ie przyszłego potom stw a, konieczności tro sk i rodziców o zdrow ie psychiczne dzieci, zaleceń zdrow otnych dla kobiet ciężarn y ch ( S a h a j , 2003, s. 151-159).
J e d n y m z asp ek tó w p rz e m ia n współczesnej rodziny je s t z m ian a po zycji dziecka, w y rażająca się w now ych ro lach rodzinnych, zm ienionych relacjach m iędzy rodzicam i a dziećmi, a ta k ż e m iejscem dziecka w s y ste m ie hierarch iczn ej zależności rodzinnej. N a p rz e strz e n i w ieków pozycja dziecka zo stała p rz e s u n ię ta z p eryferii życia rodzinnego do c e n tru m w a r tości rodziny. Dziecko stanow i w arto ść s a m ą w sobie, a z rodzicam i łączy je więź em ocjonalna. R odzina p rz e sta je je d n a k być jedynym , ale pozos
6 W s tę p
ta je podstaw ow ym środow iskiem k s z ta łtu jący m jego rozwój. W spółcześ n ie p rz e d łu ż a się też czas n ie tylko m a te ria ln e j, ale ta k ż e duchowej zależności od rodziny ze w zględu n a w ydłużenie się o k resu k szta łcen ia oraz p o szu k iw an ia pracy, zm ienia się jednocześnie pojm ow anie rodziciel stw a, sp raw o w an ia opieki n a d dzieckiem i zasp o k ajan ie jego potrzeb ( A d a m s k i , 2002, s. 165-167). Społeczne dośw iadczenia i b a d a n ia n a ukow e w skazują, że pozycja dziecka w rodzinie je st bardzo różna ze w zglę du n a niewydolność w ychowawczą, dysfunkcyjność i m arg in alizację w ie lu w spółczesnych rodzin, w k tó ry ch jakość życia dzieci odbiega w znacz nym sto p n iu od przyjętych kultu ro w y ch i ekonom icznych standardów .
Rozwój i zdrow ie dziecka zależne s ą nie tylko od czynników genetycz nych, ale ta k ż e od w ielu różnych czynników społecznych i środow isko wych. M. S o k o ł o w s k a (1981, s. 8-15) już w la ta c h 80. ubiegłego s tu lecia zw racała uw agę n a g ru p y zależne, do k tórych zaliczyła ludzi s ta rych, przew lekle chorych, n iepełnospraw nych, um ysłow o chorych, pod kreślając, że odpowiedzialność społeczna wobec nich przybiera postać k o n k retn eg o d ziałan ia. Dziecko je s t o sobą zależną, zw łaszcza od rodziców, k tó rzy pow inni m u stw orzyć w a ru n k i optym alnego rozwoju. Zdrowy roz wój w dzieciństw ie oraz w sk azy w an ie zagrożeń je s t p rzed m io tem z a in te reso w ań badaw czych lekarzy, pedagogów i re p re z e n ta n tó w innych n a u k o w ychow aniu, a w alk a z zagrożeniam i je s t obow iązkiem p a ń s tw a i całe go społeczeństw a. Zdrowie przyszłych pokoleń stanow i nieoceniony z a sób rozw oju społecznego, ekonom icznego i kulturow ego społeczeństw a. Zróżnicow anie dośw iadczenia św iata społecznego w dzieciństw ie odgry w a zn ac zącą rolę w dynam ice k sz ta łto w a n ia kom petencji u czestn ictw a społecznego (zob. M o d r z e w s k i , 2004).
W o sta tn ic h la ta c h p ro b le m aty k a zdrow ia n a b ie ra szczególnego z n a czenia i nowego w y m ia ru ze w zględu n a nie tylko psychospołeczne u w a ru n k o w an ia zdrow ia i choroby (w sensie zdrow ia jednostkow ego i zdrow ia populacji), ale ta k że sytuację zd ro w o tn ą współczesnego społeczeństw a pol skiego oraz propagow ane p rzez Ś w iato w ą O rganizację Zdrow ia stra te g ie zw iązane z prom ocją zdrow ia (zob. np. Zdrow ie 21, 2001) w celu podnosze n ia świadom ości i zdrow otności populacji. W ażnym elem en tem licznych d ziałań strategicznych je st niw elowanie nierówności w ystępujących w s ta nie zdrow ia populacji. W 1998 ro k u została p rzy jęta Św iatow a D eklaracja Zdrowia: Zdrow ie 21 - Z drow ie dla w szystkich w X X I wieku, k tó ra po tw ierd ziła cele wytyczone wcześniej w dokum encie p rzed staw iający m e u ro p e jsk ą s tra te g ię Z drow ie d la w szystkich, o p u b lik o w an ą w 1985 roku. Z aw ierała ona 38 z a d a ń dla rządów państw . D o k u m en t te n ratyfikow ało blisko 190 państw , w ty m ta k że Polska. W arto podkreślić, że polityka zdro w o tn a znajduje się w sferze zain tere so w ań U n ii Europejskiej, a główne u reg u lo w an ia p raw n e w zak resie zdrow ia publicznego o k reśla t r a k t a t
z M a a stric h t (art. 19) i tr a k t a t z A m sterd am u (art. 152). D otyczą one d zia ła ń w U nii Europejskiej w dziedzinie zdrow ia publicznego w zakresie profi la k ty k i i inicjatyw zm ierzających do popraw y zdrow ia populacji oraz m oni to ro w an ia nowych problem ów zdrow otnych p a ń stw członkowskich (Zdro
wie 21, 2001). Treści określające politykę - Zdrowie dla w szystkich - w sk a
z u ją n a zasadnicze zależności m iędzy zdrow iem a ubóstw em społecznym R egionu Europejskiego. Je d n y m z celów je s t w sp ieran ie wysiłków p ro w a dzących do popraw y zdrow ia populacji poprzez promocję i ochronę zdrowia w ciągu całego życia, redukcję w y stęp o w an ia głównych chorób i urazów oraz łagodzenie ich następstw . P o d sta w ą n o rm a ty w n ą Z drow ia 21 s ą trz y w artości: zdrow ie jako podstaw ow e praw o człowieka, rów ność w zdrow iu i solidarność w d zia ła n iu pom iędzy k ra ja m i oraz ich społecznościam i lo k aln y m i z uw zględnieniem zróżnicow ania płci, w spółuczestnictw o i m oni torow anie d zia ła ń jed n o stek , grup, in sty tu cji i społeczności lokalnych n a rzecz zdrowia. O kreślono cztery główne s trateg ie dla zap ew n ien ia n a u k o wego, gospodarczego, społecznego i politycznego zrów now ażenia p rzeb ie gu w d ra ż a n ia Z drow ia 21. N a le ż ą do nich: s tra te g ie w ielosektorow e ze zwróceniem uw agi n a u w aru n k o w a n ia zdrowia w aspekcie fizycznym, eko nomicznym, społecznym, k ulturow ym i odmienności płci z uw zględnieniem ich w pływ u n a zdrowie; p ro g ram y n a sta w io n e n a efekty zdrow otne oraz in w esto w an ie w popraw ę zdrow ia i opiekę kliniczną; zin teg ro w an ie i zo rie n to w an ie podejm ow anych d zia ła ń n a rodzinę i społeczność lo k a ln ą w z ak re sie opieki zdrow otnej; uczestnictw o w rozw ijaniu zdrow ia a n g a żujące odpow iednich p artn e ró w w środow isku życia oraz n a poziomie spo łeczności i k raju .
W m inionym dziesięcioleciu dzięki ogrom nem u zaan g ażo w an iu ze społów ludzi różnych reso rtó w przyjęto wiele d z iałań organizacyjnych, b adaw czych i edytorskich zw iązanych z re a liz a c ją idei promocji zdrow ia w różnych środow iskach, je d n a k d z iałan ia te nie s ą w y starczające wobec potrzeb w zakresie edukacji zdrowotnej i promocji zdrow ia (zob. np. W o y - n a r o w s k a , red., 2005, 2007).
W ielu przed staw icieli różnych dziedzin n a u k h u m an isty czn y ch po szerzyło obszar swych z a in tere so w ań o problem y zw iązane ze zdrowiem , jego u w aru n k o w a n ia m i i możliwościam i podejm ow ania d ziałań społecz nych dla jego poprawy. P edagogika i in n e n a u k i o h u m a n isty cz n y m w y m iarze nie m o g ą pozostaw ać i nie p o zo sta ją więc obojętne wobec „nowe go” (a może raczej zaniedbanego) o b szaru w yzw ań współczesnej rzeczy w istości społecznej. J a k bow iem analizow ać/badać proces wychowawczo- -dydaktyczny, ja k modyfikować jego efektywność, ja k analizow ać jego zagrożenia bez u w zg lęd n ien ia k w estii zdrow ia dzieci i młodzieży? Bez u d zia łu n a u k o w ychow aniu w promocji zdrow ia tru d n o oczekiwać z a k ła d a n y c h w różnych d o k u m e n tach (jak N arodow y P ro g ram Zdrow ia
8 W s tę p
2006-2015 - projekt; N arodow y P la n D ziałań n a rzecz Dzieci 2004-2012. Polska Dla Dzieci) określonych celów, np. k ształto w an ia motywacji, wiedzy i um iejętności zdrowego sty lu życia, k sz ta łto w an ia sprzyjającego zdrow iu środow iska, a w k onsekw encji popraw y zdrow ia i zw iązanej z n i ą jakości życia w spółczesnych jed n o stek i rodzin.
Przygotow ując do d ru k u kolejny n u m e r „C how anny”, ty m raze m po święcony problem om zdrow ia i zagrożeń zdrow otnych w rodzinie w p e r spektyw ie edukacji zdrow otnej, podjęłam próbę z a in tere so w an ia p o te n cjalnych Czytelników - przed staw icieli n a u k o w ychow aniu, stu d en tó w pedagogiki, psychologii, socjologii, p racy socjalnej oraz in n y ch osób w ra ż liwych n a zdrow otne i społeczne problem y w spółczesnych rodzin - z a g a d n ie n ia m i zw iąz a n y m i z z a g ro ż e n ia m i zd ro w ia i rozw oju dzieck a w rodzinie w k ontekście in terd y scy p lin arn eg o ujęcia problemów. Z ależa ło m i n a zw róceniu uw agi n a konieczność edukacji zdrow otnej sk iero w a nej n a rodzinę celem podnoszenia świadom ości zdrow otnej, w alk i z z a g ro żen iam i zdrow ia i zap e w n ien ia dzieciom odpow iednich w aru n k ó w zrównoważonego rozwoju. Zdrowie rodziny nie je s t bow iem s u m ą zdro w ia jej członków.
Aby zrealizow ać zam ysł przygotow ania niniejszego to m u zap ro siłam do w spółpracy A utorów nie tylko pracow ników naukow ych-pedagogów wchodzącego w sk ład K a ted ry Pedagogiki Społecznej U n iw e rsy te tu Slą- skiego Z ak ład u Pedagogiki Zdrowia, k tó ry m kieruję, ale ta k ż e absolw en tów specjalności „pedagogika zdrow ia” oraz d o k to ran tó w W ydziału P e dagogiki i Psychologii U n iw e rsy te tu Sląskiego. Z aproszenie do w spół p racy przyjęli rów nież pracow nicy n au k o w i I n s ty tu tu Psychologii U n i w e rsy te tu Śląskiego. W niniejszym tom ie p u b lik u ją swe a rty k u ły p rz e d stawiciele innych środowisk akadem ickich: U n iw ersy tetu im. A. M ickiewi cza w P oznaniu, A kadem ii W ychow ania Fizycznego w P oznaniu, A k ad e mii W ychow ania Fizycznego w K atow icach, U n iw e rsy te tu M edycznego w K atow icach (wcześniejszej S ląskiej A kadem ii Medycznej). W szystkim A utorom , k tó rzy przyjęli moje zaproszenie do współpracy, w y rażam s e r deczne podziękow ania za p rezen tacje in teresu jąc y ch koncepcji, b a d a ń i analiz, wzbogacających w iedzę o w spółczesnych problem ach zw iązanych ze zdrow iem rodziny. P ra g n ę rów nież w yrazić słowa szczególnego podzię kow ania recenzentom tego to m u „C how anny” - P a n i prof. zw. dr hab. K ry sty n ie M arzec-Holce oraz P a n u prof. zw. dr. hab. A ndrzejow i Radziewicz- -W innickiem u za pozytyw ne opinie podkreślające w ażność h um anistycz- no-społecznego an aliz o w an ia w spółczesnych zagrożeń i problem ów zw ią zanych ze zdrowiem. D ziękuję ta k ż e P an i m gr M agdalenie K am ińskiej za przygotow anie w y d ru k u kom puterow ego tekstów.
Bibliografia
A d a m s k i F., 2002: R o d z in a - w y m ia r sp o łe czn o -k u ltu ro w y . Kraków.
M o d r z e w s k i J., 2004: S ocjalizacja i uczestnictw o społeczne. S tu d i u m socjopedago-
giczne. P oznań.
N a ro d o w y P rogram Z d ro w ia n a la ta 2 0 0 6 -2 0 1 5 (projekt). [M inisterstw o Zdrow ia. P a ń
stw ow y Z a k ła d Higieny]. W arszaw a.
N a rodow y P la n D zia ła ń n a R zecz Dzieci 2004-2012. P olska d la Dzieci. W W W.men.gov.pl.
S a h a j T., 2003: J a k założyć rodzinę i m ieć zdrow e d zie ci? Recepty życiowe P la to n a
i Arystotelesa. „A rchiw um H isto rii i Filozofii M edycyny”, n r 66 (2).
S o k o ł o w s k a M., 1981: O dp o w ie d zia ln o ść społeczna a g r u p y zależne. „ S tu d ia So cjologiczne”, n r 3.
W o y n a r o w s k a B., red., 2005: J a k tw o rzym y szkołę p r o m u ją c ą zdrow ie? W arszaw a. W o y n a r o w s k a B., 2007: E d u k a c ja zdrow otna. P o dręcznik a ka d e m ick i. W arszaw a.
Z d ro w ie 21. Z drow ie d la w szy stk ic h w X X I w ieku. Tłum . J.B . K a r s k i . W a rsza w a
K ra k ó w 2001.
