A n ita W o la n iu k
OGRODY DZIAŁKOWE ŁODZI
J A K O T E R E N W Y P O C Z Y N K U M IE S Z K A Ń C Ó W M IA S T A
L E S J A R D IN S R U R B A IN S DE Ł Ó D Ź E N T A N T Q U E L E S T E R R A IN S DU R E P O S DES H A B IT A N T S DE L A V I L L E
G A R D E N IN G P L O T S IN Ł Ó D Z
A S A R E C R E A T IO N A L A R E A F O R T IIE C I T Y ’S D W E L L E R S
H istoria ogrod ów dzia łk ow ych sięga u biegłego stulecia i jest n iero zer w aln ie związana z szybkim u przem ysław ianiem Eu ropy i A m e r y k i P ó ł nocnej. In icjatoram i zakładania ogrod ów działkow ych dla najuboższych w latach 1853— 1862 w B elgii, Francji, a potem w N iem czech, Włoszech, A n g lii, D anii i Stanach Zjednoczonych b y ły tow a rzystw a dobroczynne. Zam iast zapom ogi czy kartek na chleb dawano n a jb ied n iejszym rodzinom kaw ałek ziem i, nasiona i narzędzia, a jak to określiła P r ó c z k ó w n a (1907): „Z am iast jałm u żn y — praca” . W skrom nej literatu rze przedm iotu nie ma zgodności co do roku powstania pierw szego ogrodu działkow ego. Jedni uważają, iż p ie rw s zy ogród robotn iczy pow stał w grudniu 1889 r. w Sedanie ( P r o c z k ó w n a 1907), a jego założycielką była pani H ar- vieu — fabrykantka sukna. D ru d zy ( K u r o p a t w i ń s k a 1928, W i l c z y ń s k i 1927, 1931; G r o c h o l s k a , P l i t 1985) za tw órcę ogródków robotniczych uw ażają dra D. G. Schrebera, dzięk i którem u dr Hauschild założył w Lip sk u w 1864 r. p ie rw s zy ogród. W P o lsce jako datę p o wstania pierw szego ogrodu robotniczego w Grudziądzu p rz y jm u je się rok 1897, a za jego założyciela uważa się dra Jankowskiego.
N ajp rężn iej r o z w ija ły się o g ro d y działkow e w Polsce na przełom ie X I X i X X w . na terenach: Śląska, W ielkopolski, Pom orza, W arszaw y. N a obszarze b y łyc h zaborów A u strii i R o sji działało T o w a rzy stw o O g ro dów Robotniczych, istniejące w W arszaw ie od roku 1907 (C h m i e 1 e li s k a 1933). Jednakże wspólną, n ajw ażn iejszą datą w dziejach ogrodów działkow ych świata jest rok 1926, w k tórym utw orzono M ięd zyn arod ow y Z w ią zek O gródk ów D ziałkow ych z siedzibą w Luksem burgu. Do zw iązku tego p rzystąp iły następujące państwa: A n g lia (1200 tys. działek), A ustria (33 tys.), B elgia (60 tys.), Czechosłowacja (1,3 tys.), Dania, Egipt, F ra n
cja (400 lys.), Finlandia, G recja, Holandia, Hiszpania, Irlandia, K o n g o B elgijsk ie, Luksem burg (19 tys.), Łotw a , N iem cy (1400 tys.), Polska (6,5 tys.), Portu galia, Szw ecja, S zw ajcaria (2,8 tys.), W łoch y i W ą g ry ( W i l c z y ń s k i 1927). Z jazd w Luksem burgu p rzyczyn ił się do szy b kiego rozw oju ogrodów działkow ych w w ielu miastach przem ysłow ych. W rok później — w 1927 r. powstał Z w ią zek T o w a rzy stw O grodów D ziałkow ych w Poznaniu, a Z w ią zek O gólnopolski tw o rzy ło 151 człon ków. W w o jew ó d ztw ie śląskim fu nkcjonow ało w tym czasie 2500 dzia łek, w Poznaniu — 1816, w Grudziądzu — 685, w B ydgoszczy i W a r szaw ie po 230 ( W i l c z y ń s k i 1931). Jak dużą w agę przypisyw an o w ów czas ogródkom św iadczy ich defin icja zam ieszczona w art. 2 załą cznika nr 1 projektu ustaw y o ogrodach działkow ych p rz y ję te j p rzez K o m is ję S p ecjalnej P a ń stw ow ej R ady O pieki Społecznej ( K u r o p a - t w i ń s k a 1928): „ [...] og rod y działkow e m ają na celu racjonalne spo żytkow an ie w czasów lu dzi pracy u m ysłow ej i fizy czn ej przez danie im m ożliw ości sam odzielnej i n iezaw odow ej pracy na działce ziem i, o trzy m anie płodów rolnych dla zaspokojenia w łasnych potrzeb i spędzenia w oln ych ch w il na św ieżem pow ietrzu , a tem sam em podniesien ia p o zio mu społeczno-kulturalnego, zdrow otnego i gospodarczego ich i ich rodzin. Zadaniem ogrod ów działkow ych jest rów n ież u m ożliw ien ie ro zw o ju f i zyczn ego w warunkach zdrow otn ych dzieciom i m łod zieży” .
W 1928 r. M aria K u ropatw ińska dokonała p ierw szej typ olog ii o g ro dów działkow ych w yróżn ia jąc trz y typy. P ie rw s zy z nich obejm ow ał og rod y o charakterze fila n trop ijn ym , charakterystyczne dla p o łow y ubie głego stulecia. Drugi, z końca ubiegłego stulecia oraz okresów przed i po I w ojn ie, zw iązan y b ył z fu nkcją gospodarczą, w yra ża ją cą się zaspoka janiem potrzeb jak n a jw ięk szej lic zb y ludności, a także zagospodarow a niem każdego w olnego skraw ka ziemi. Ostatni typ — ku ltu ralno-w ycho- w aw czy, rep rezentow ał ogródk i działkow e służące w yp o czy n k o w i po p ra cy, ogródki dla dzieci — zap ew n iające im ro zw ó j fiz y c z n y i wspólną
pracę — ogródk i schreberowskie.
Stosunkowo dużo m iejsca w literatu rze pośw ięcano prob lem atyce spo łecznej ogrod ów działkow ych ( C h m i e l e ń s k a 1933, P r o c z k ó w n a 1907, W i l c z y ń s k i 1927, 1931, B u t r y m o w i e z 1973). zw racając uwagę na tw orzące się w ięzi społeczne, chęć posiadania w łasnego skrawka ziem i ojczystej, a zatem jego poszanowanie, jak rów n ież w yp oczynkow ą, leczniczą, w ych ow aw czą i kulturalną rolę ogrodów.
W 1925 r. w ogródkach działkow ych w Poznańskiem zorganizow ano półkolonie dla 3 00 dzieci, a w 1930 już dla 2855 ( W i l c z y ń s k i 1931). O rganizow ano także og rod y lecznicze dla chorych na płuca, np. w W i- niarach koło Poznania.
ogrodach działkow ych, zw raca się szczególną uwagą na fu n k cje r e k re acyjn e i w yp oczyn k o w e ( G r o c h o l s k a , P l i t 1985, S r o d o ń 1978, 1980, D u ś 1980, M a t c z a k 1981, F r ą c k i e w i c z 1983, W a r s z y li
s k a [red.] 1986, N o w a k o w s k i 1987). Osobny problem stanowią
ogrod y zakładane „na d zik o” , zagospodarow ujące w oln e przestrzenie m ie j skie ( G r o c h o l s k a , P l i t 1985). O ile w latach 30-tych X X w. o g ro d y działkow e uw zględniane b y ły w planach urbanistycznych miast, w y b ie ra no dla nich najdogodniejsze obszary pod w zg lęd em środowiska p r z y r o dniczego, stosunkowo blisko m iejsca zamieszkania, o tyle obecnie obser w u je się proces zagospodarow yw ania w oln ych terenów m iejskich bez w zględ u na ich w aru nki środow iskow e. T akie „b ied a -ogród k i” powstają często p rzy torach k o lejow ych , drogach, na obszarach nieu żytk ów . B yć m oże oprócz aspektów gospodarczych, rek reacyjn ych , społecznych, w y chow aw czych, aktualnej m ody w y ra ża ją cej się w chęci posiadania w ła s nego domku z ogródk iem (zjaw isk o typ ow e w B elg ii w końcu X I X w .), ogrod y działkow e dają nie tylk o bezpośredni kontakt z naturą, ale po zw a lają także k u ltyw ow a ć w iejsk i styl życia. Dla w ielu w łaścicieli sta now ią sw ojego rodzaju hobby, m iejsce, w k tó ry m m ogą się w yk azać własną in icjatyw ą, innym rodzajem pracy.
P ołożen ie ogrodów działkow ych (aktualna nazwa pracow nicze og rod y działkow e) w granicach adm inistracyjnych m iast naraża je na liczne za nieczyszczenia atm osferyczne, co z kolei ogranicza przydatność u zysk iw a nych płodów rolnych. W Łod zi, w ciągu roku z 4 dużych elek trociep ło w ni, ponad 200 k otłow n i lokalnych, palenisk dom owych, zakładów p rze m ysłow ych, środków kom unikacji w yd o b y w a się do a tm osfery około 39 tys. ton pyłu, 62 tys. ton zanieczyszczeń gazow ych ( D u b a n i e w i c z 1988). F akt ten przyczyn ia się do obniżenia w aru nków b io k lim atycz nych ogrodów , zmusza ich w łaścicieli do u praw y w a r z y w i ow ocó w pod folią, w szklarniach. Dbałość w łaścicieli o w y g lą d zew n ętrzn y o g ro dów podnosi w a lo ry estetyczne i ekologiczne miasta. O czyw iście, że w ię ksze ilości zanieczyszczeń p y ło w y c h i gazow ych spadają na teren y gęsto zabudowanego śródmieścia, gdzie bu dow nictw o m ieszkaniow e p rzem ie szane jest ze starym i zakładam i przem ysłow ym i, niem n iej zanieczyszcze nia toksyczne oddziałują na teren całego miasta. Przek ra cza n ie dopusz czalnych norm sanitarnych zanieczyszczenia atm osfery w Polsce, szcze góln ie złe w aru nki bioklim atyczne Ł o d zi czy G órnego Śląska podw ażają ideę funkcjonow ania pracow niczych ogrod ów działkow ych jako m iejsc produkcji płodów rolnych, podnosząc tym sam ym ich fu n k cję społeczną czy rekreacyjną.
C elem pracy jest w e ry fik a cja hipotezy, iż pracow nicze o g ro d y d zia ł k ow e w w arunkach Ł o d zi stanowią znaczący teren w yp oczyn ku codzien nego m ieszkańców miasta, a zwłaszcza ludzi w w ieku em erytaln ym .
M a teria ły do pracy zebrano w 1987 r. w 2 źródłach: in form a cje o g ó l ne dotyczące w szystkich pracow niczych ogrodów działkow ych (P O D ) w Ł od zi otrzym an o w W ojew ó d zk im Zarządzie P racow n iczych O grodów D ziałkow ych, m ateriały szczegółow e, dotyczące w yb ran ych P O D bezpo średnio u ich prezesów — korzystając z kartotek w łaścicieli działek.
Badania szczegółow e d o ty czy ły :
— ogóln ej ch arakterystyki ogrodu i jego funkcjonowania,
— m iejsca stałego zam ieszkania i m iejsca pracy u żytkow n ików dzia łek,
— struktu ry społeczno-zaw odow ej w łaścicieli działek.
Zebrane m ateriały zestawiono w edług jednostek urbanistycznych (b i lansow ych) Łod zi.
1. C H A R A K T E R Y S T Y K A O G Ó L N A
P R A C O W N IC Z Y C H O G R O D Ó W D Z IA Ł K O W Y C H W ŁO D ZI
W 1987 r. istniało na terenie Ł o d z i (łącznie z ogrodem w N ow osoln ej, k tó ry do 1.01.1989 r. zn ajd ow ał się poza granicam i miasta — obecnie jednostka urbanistyczna nr 517) 100 ogrodów działkow ych (P O D ), zajm u jących 579,52 ha, c z y li 2,7% pow ierzch n i miasta. L ic z y ły one 13 881 działek, a statystyczna w ielkość działki w yn osiła 417,5 m 2.
T a b e l a I Rozm ieszczenie PO D w ed łu g dzieln ic
La disposition des jardins rurbains selon les quartiers
D zielnica Liczba POD Liczba działek Liczba zbadanych PO D
U dział zbadanych POD w stosunku do o g ó ln ej lic zb y w d zieln ic y (*/•) Bałuty 26 4 586 4 15,4 Górna 23 1 818 5 21,7 P olesie 21 2 557 6 28,6 Śródm ieście 2 76 2 100,0 W id z e w 28 4 881 4 14,3 Razem 100 13 881 21 — Ź r ó d ł o : O p rac ow a n ie własne.
Rys. 1. R ozm ieszczenie p racow n iczych o g ro d ó w d zia łk ow y ch w Lodzi w 1987 r. 1 — za łożo n e przed 1939 r.; 2 — za łożo n e w latach 1945— 1959; 3 — za ło żo n e w latach 1960— 1979» 4 — za łożo n e po 1980 r.; 5 — o g r o d y m ie jsk ie o b ję te s z c z e g ó ło w y m i badaniam i; 6 — o g ro d y za k ła d o w e o b ję te s zc ze g ó ło w y m i badan iam i; 7 — lin ie k o le jo w e ; 8 — g ra n ice jed n o stek u rban istyczn ych
Dessin 1. La disposition des jardins rurbains à Łódź en 1987
1 — fo nd és avan t 1939; 2 — fond és dans les ann ées 1945— 1959; 3 — fo nd és dans les années
I960— 19 79 ; 4 — fo n d és après 1980; 5 — les jardin s m unicipaux soum is à l'a n a ly s e d é t a illé » ;
6 — les jardin s des en treprises soumis à l'a n a ly s e d é t a illé e ; 7 — le s lign es fe r ro v ia ire s ; 8 — le * lim ites des u nités u rbanistes
N ajm n iejszy pow ierzchniow o, a także o n ajm n iejszej liczb ie działek, jest P O D „Z ło tn o ” położony w d zieln icy P olesie p rzy ul. Złotno 4. P o w stał on w 1951 r. i lic z y obecnie zaledw ie 16 działek o łącznej p o
w ierzchni 0,57 ha. N a jw ięk szym kom pleksem d ziałkow ym jest P O D im. O brońców P okoju o pow ierzch ni 32 ha i 905 działkach w dzieln icy W i dzew , p rzy ul. P rzęd zaln ian ej 74. O gród ten powstał z in ic ja ty w y i na terenie jednego z n ajw iększych zakładów przem ysłow ych Ł o d zi o tej sam ej nazw ie co ogród, na obszarze m ajątku daw nego w łaściciela tych
zakładów — Scheiblera.
P rzy jm u ją c, iż każda działka użytkow ana jest średnio przez 3 osoby, można szacunkowo określić, iż w Ł o d zi korzysta z nich 5 % je j m ie szkańców. W pogodne dni, w czasie w yp oczyn ku sobotnio-niedzielnego, potencjalnie w yp o czy w a w pracow niczych ogrodach działkow ych około
10% m ieszkańców Łod zi.
R o zw ó j pracow niczych ogrodów działkow ych nastąpił w Ł o d zi pra ktyczn ie po II w o jn ie św ia tow ej. Do roku 1939 fu n k cjon o w a ły w Ł o d zi jed y n ie dwa og rod y pracow nicze: im. S. Błaszczyka p rz y ul. D oroty 3/5 w dzieln icy Górna, założony w latach 1875— 1876 i im. M o n tw iłła -M i- reckiego p rz y ul. S reb rzyń skiej 73a na Polesiu. Założone one zostały na zapleczu osiedli m ieszkaniowych, w pierw szym przypadku dla pra cow n ik ów przędzalni, w drugim — dla pracow n ik ów m agistratu.
N a jw ię c e j, bo aż 41% w szystkich P O D pow stało w latach 1945— 1959, 35% w latach 1960— 1979, a 22% po roku 1980, p rzy czym najw iększa liczba działek została utw orzona w okresie 1960— 1979 (41,8% całości).
O grod y powstałe w latach 1945— 1959 i 1960— 1979 zakładane b y ły w okół k o lei obw odow ej, zakładów pracy, natomiast o g ro d y utw orzone po roku 1980 z a ję ły już ob szary p e r y fe r y jn e miasta, na zapleczu n o w ych dzielnic m ieszkaniow ych — R etkini, D ąbrow y, W id zew a, Z g ie r sk iej— Stefana. W m iarę u pływ u lat i rozw oju przestrzennego miasta, zabu dow y przestrzeni m iejskiej, lokalizacja ogrodów przenoszona była z obszarów centralnych ku granicznym , jednakże zaw sze w sąsiedztw ie obszarów m ieszkaniowych.
W iększość pracow niczych ogrod ó w działkow ych w Ł o d zi usytuowana jest w zdłu ż lin ii k o le jo w e j ok alającej centralną część miasta i w sąsie d ztw ie zakładów pracy. T w orzą one trzy g łów n e skupiska. P ie rw s ze z nich ob ejm u je zachodnią część miasta i usytuowane jest w zdłuż lin ii k o le jo w e j na odcinku od w lotu k o lei z kierunku K alisza po w y lo t w k ie runku Kutna. Szczególne zgru pow anie ogrodów w ystęp u je tu w o k o li cach dw orca k o lejow eg o oraz osiedla Retkinia i d zieln icy p rzem ysłow ej Żabieniec. D ru gie skupisko P O D zn ajd u je się w e w schodniej części m ias ta, w zdłu ż lin ii k o le jo w e j prow adzącej z K olu szek do D w orca F a b ry c z nego, m ięd zy ulicami: N o w o tk i i Telefoniczną. T rzecie zgru pow anie P O D w ystęp u je w połu dniow ej części miasta, w zdłuż k o lei ob w od ow ej, m ię dzy ulicam i Pabianicką i Rzgow ską (Ruda i C hojny).
w p ły w przebiegu lin ii k o lejo w y ch na usytuow anie tej fo rm y zieleni. P rzy czy n ą tego jest wolna przestrzeń, która daw n iej pom yślana była jako strefa izolacyjn a pom iędzy zabudową m ieszkaniową a uciążliw ą linią kolejow ą, a obecnie przejęta została przez pracow nicze og rod y działkowe.
Drugą charakterystyczną cechą lo k alizacji P O D jest ich położenie na zapleczu zakładów przem ysłow ych, a zwłaszcza w ich strefach ochron nych. W kilku zaledw ie przypadkach P O D zlokalizow an e są w sąsiedz tw ie innych terenów zielonych, np. Parku L u d o w eg o na Zdrow iu, czy S taw ów Jana, pow iększając tym sam ym obszar zielen i m iejskiej. N a j m łodsze og rod y działkow e pow stały na zapleczu dzieln ic m ieszkaniowych. P O D na terenie Ł o d zi zlokalizow ane są przede w szystkim na terenach rek u ltyw ow an ych , na daw nych w ysypiskach śmieci, w strefach iz o la c y j nych kolei lub ochronnych zakładów przem ysłow ych, a w n iew ielk im
tylk o stopniu na gruntach ornych.
2. S Z C Z E G Ó Ł O W A C H A R A K T E R Y S T Y K A G E N E Z Y I L O K A L IZ A C J I P R A C O W N IC Z Y C H O G R O D Ó W D Z IA Ł K O W Y C H W ŁO D Z I
S zczegółow ym i badaniam i ob jęto 21 z ogóln ej liczb y 100 P O D . O g rod y te pow stały w różnych okresach (od najstarszych do najm łodszych), usytuowane są w różnych dzielnicach miasta, reprezentu ją różną wielkość. Prób a p rzy jęta do badań szczegółow ych ob ejm u je 3385 działek, czy li 24,4% ogóln ej liczb y działek w mieście, zajm u jących 0,8% pow ierzchni adm inistracyjnej Ł o d zi z 1987 r.
N ajstarszym , istniejącym do dziś pracow n iczym ogrodem d ziałkow ym w Ł o d zi jest ogród im. S. Błaszczyka p rzy ul. D o ro ty 3/5 w d zieln icy Górna, założony na przełom ie lat 1875— 1876. Ó w czesny w łaściciel (obec nie Przęd za ln ia Czesankowa „A r e la n ” ) ku pił zakład w ra z z p rz y le g ły m terenem , k tó ry od razu przeznaczył na działki dla najlepszych p racow n i ków. W zależności od przydatności robotnika o trzy m y w a ł on działkę o pow ierzch ni od 150 do 600 m 2. P ie rw o tn y obszar ogrodu zam kn ięty b y ł ulicami: Pabianicką i R zgow ską i zajm ow ał około 5 ha pow ierzchni.
P O D im. M o n tw iłła -M ireck ieg o leżą cy na Polesiu p rz y ul. S reb rzyń - skiej 73a został założony z in ic ja ty w y M agistratu m. Ł o d zi na teren ie daw nego w ysypiska śm ieci dla w łasnych pracow ników , m ieszkających vis â vis ogrodu.
P O D im. W . R eym onta na Bałutach (jednostka urbanistyczna 121) pow stał na obszarze daw nej żw irow n i, później w ysypisk a śmieci, za sypanego w 1938 r. O gród został założony przez N iem ców , k tó rz y p rzy
-P o d s ta w o w e in fo rm a cje o w y b ra n y c h do s z c z e g ó ło w y c h badań -PO D Les inform ations prin cipales sur les jard ins rurbains choisis pour l'a n a ly s e d é ta illé e
Lp. N a z w a PO D A d res C h arak ter ogrodu (M — m ie j ski Z — za k ła d o w y ) N u m er jed n ostk i u rbani styczn ej R ok pow stania O d le g ło ś ć od centrum (km) P ow ierzch n ia (ha) L iczba zbadan ych d ziałek 1 S. B laszczyka D o ro ty 3/5 Z 203 1875— 1876 2,45 2,20 62 2 J. M on tw iłła
--M ire c k ie g o Srebrzyńska 73a M 307 1933 2,87 11,26 239
3 W . R eym onta Ź ró d ło w a 36/38 M 121 1945 2,95 36,00 317
4 M . K on o p n ick iej P ry n cy p aln a 74a M 219 1947 4,25 8,72 115 (119°)
5 Sielanka S ien k iew icza 98 M 407 1954 0,55 1,32 45 (50°)
6 O b ro ń có w P ok oju Przędzalnian a 74 Z 513 1955 2,25 32,00 905
7 B udow lani M arysiń sk a 103 Z 106 1955 4,37 2,17 60
8 E. J a n czew sk ieg o F orn alsk iej 32 M 312 1956 2,82 6,90 186
9 W . B ytom sk iej T am ka 21 M 403 1957 3,12 1,04 26
10 N o w e R o k icie Janiny M 208 1965 3,50 3,65 105 (107°)
11 Rusałka F ran ciszka 9/11 Z 217 19G6 3,75 0,73 43
12 K rokus D rew n ow sk a 110 M 303 1968 2,87 3,40 73
13 Łączność K on sta n ty n o w
ska 56/60 Z 311 1968 4,50 2,73 71
14 P rzylaszczk a Ż e ń c ó w 1 M 110 1976 7,00 5,67 143
15 Z iem ow it Pszczyń ska 31 M 503 1976 4,75 6,20 95
N o w o so ln a -16 Polan ka -Z giersk a Z 517 1980 7,50 15,60 193 17 W iaru s M o s k u lik i M 501 1980 7,50 5,94 128 18 A s te r Pu stynna 3/13 M 217 1981 3,45 10,00 275 (287°) 19 P ig w a A lle n d e Z 311 1983 5,55 4,88 116 (119°) 20 Saturn Liściasta 17 Z 102 1985 6,00 3,52 87 21 F o rs y c ja K u so ciń sk iego M 311 1987 3,87 3,92 101
a D la 5 PO D , w k tó ry c h n ie zb ad ano w s zy s tk ic h d zia łek , w n aw ia sa ch p od a n o ich rz e c zy w is tą lic z b ę . Ź r ó d ł o : O p ra c ow a n ie w łasn e na p o d s ta w ie m a te r ia łó w W Z P O D .
znaw ali działki o pow ierzch ni 500— 600 m 2. N atom iast ogród im. M. K o nopnickiej p rzy ul. P ry n c yp a ln ej usytuowano na terenie m agazynów w ojsk ow ych , spalonych w czasie w ojn y .
Bardzo niekorzystną lok alizację posiada jeden z dwóch położonych w śródmieściu ogrodów — P O D „S ielan k a ” p rzy ul. S ienkiew icza 9" (p ry w a tn y plac poniem iecki), w ciśn ięty m ięd zy fa b ry k ę zegarów „M e ra - -P o ltik ” i zakłady przem ysłu w ełnianego im. Ossowskiego. P e łn i on rolę p iętrow ego klom bu kw iatów , bow iem ze w zględ u na duże zanieczyszcze nie pow ietrza nie n a leży (chociaż n iek tórzy to robią) upraw iać w nim w arzyw .
N a jw ięk szym z badanych — o pow ierzch ni 32 ha — jest ogród im. O brońców P o k oju (poprzednia nazwa K s ię ż y M ły n ), leżą cy w sąsiedztw ie zakładów przem ysłow ych p rzy ul. P rzęd za ln ia n ej 74, na teren ie b yłego m ajątku ich w łaścicieli K . Scheiblera. Jest to doskonale zagospodarow a n y ogród, w yposażony w św ietlicę, plac zabaw, radiow ęzeł.
Obszar daw nej cegielni p rzy ul. M arysińskiej 103 na Bałutach został za ję ty na ogród przez Ł ó d zk i K om b in at B udow nictw a O gólnego i nosi nazw ę „B u d ow la n i” . Podobnie pow stały P O D im. Janczew skiego i „N o w e R o k icie” (obszary w yeksploatow anych glinianek) w d zieln icy Górna.
N a jm n ie jszy pod w zględ em lic z b y działek (16) spośród szczegółow o zbadanych ogrod ów jest P O D im. W ła d y B ytom sk iej p rz y ul. Tam ka 21 w śródmieściu (jednostka urbanistyczna nr 403) w sąsiedztw ie stadionu A Z S . N atom iast n ajm n iejszym pow ierzch n iow o ogrodem — 0,73 ha, a także o n ajm n iejszej pow ierzch ni działki jest P O D „R u sałka” p rzy ul. Jerzego 9/11 na G órn ej — 43 działki o średniej pow ierzch n i 170 m 2. W yn ik a to ze sp ecyfik i ogrodu, bow iem pozostaje on pod patronatem In w a lid zk iej Spółd zieln i S p ożyw ców „R u sałk a” i w zupełności zaspoka
ja potrzeby niepełnospraw nych pracow ników .
W 1968 r. pracow n icy M O N i M S W zagospodarow ali obszar n ie u ży t ków, zakładając ogród pod nazw ą „K ro k u s ” (dz. P o lesie — ul. D r e w nowska 110), a pracow n icy Łączności — ogród „Łączn ość” (dz. Polesie, ul. Konstantynow ska 56/60), niedaleko O grodu Botanicznego — na o b szarach podm okłych.
N ajciek aw sze położenie m ają ogrod y pow stałe w 1976 r.: „P rz y la s z- czka” , leżą cy w północnej części Ł o d zi p rzy ul. Żeńców na Bałutach, pięknie zagospodarowany, ze św ietlicą w kształcie drew nianego dw orku oraz placem zabaw i „Z ie m o w it” — w północno-w schodniej części m ia sta (W id zew , ul. Pszczyńska 31). P o w s ta ły one na daw nych terenach rolnych, częściowo zalesionych. P O D „Z ie m o w it” u sytu ow any jest w stre fie ochronnej dla przepom pow ni w o d y na Stokach, posiada bardzo dobre w arunki bioklim atyczne (zadrzew ien ia sosny), doskonałe w aru n ki do w ypoczynku . R ów n ież na daw nych gruntach orn ych zlokalizow ano o g ro
dy: na W id ze w ie — „P o la n k a ” w N ow osoln ej i „W ia ru s” w M oskuli- kach. P ie rw s zy z nich pow stał z in ic ja ty w y Zakładów W łókien C hem icz nych „C h em itex -A n ila n a ” , drugi z in ic ja ty w y Jednostki W ojsk ow ej.
U tw orzo n y w 1981 r. P O D „A s te r ” p rzy ul. Pu styn n ej 3/13 w d ziel nicy Górna, jak większość łódzkich ogrodów, zlok a lizow a n y został na terenach pocegielnianych, w yp ełn ion ych śmieciami. T e re n y daw nej sta n icy harcerskiej w jed n ym z n ajw iększych osiedli m ieszkaniow ych Ł o dzi — Retkini, zostały m. in. dzięki pracow nikom zakładów „B arlick ie- g o ” przeznaczone na ogródk i działkow e P O D „ P ig w a ” p rzy ul. A llen d e. T akże na Retkini, na zapleczu Ogrodu B otanicznego powstał najm łodszy z badanych ogrodów — P O D „F o rs y c ja ” p rzy ul. Kusocińskiego.
Jednym z ogrodów o k o n trow ersyjn ej lokalizacji, o u trzym anie k tó rego w alczą w łaściciele działek, jest ogród „S a tu rn ” p rzy ul. L iś c ia stej 17 na Bałutach (jednostka urbanistyczna nr 102), p rzy leg a ją cy do F a b ryk i Pierścien i Tłokow ych . M im o że Urząd Miasta Ł o d zi w ystąpił o lik w id a cję ogrodu, w celu stw orzenia pasa ochronnego w okół zakładu, w łaściciele ogrodu nie chcą z niego zrezygnow ać, tw ierdząc, że jest to ich jed yn e m iejsce w yp oczyn ku i kontaktu z zielenią po pracy.
3. A N A L I Z A P R Z E S T R Z E N N A M IEJSC Z A M IE S Z K A N IA
I P R A C Y U Ż Y T K O W N I K Ó W B A D A N Y C H O G R O D Ó W D Z IA Ł K O W Y C H 1
A n alizu jąc m iejsce zam ieszkania w łaścicieli badanych ogrod ów u- w zględniono odległości lin iow e dzielące ogród od m iejsca stałego zam iesz kania. N a tej podstaw ie w yróżn ion o 3 gru p y ogrodów . P ie rw s zą z nich stanow ią powstałe w latach 1954, 1965 ogrody: „S ielan k a ” i „N o w e R o k ic ie ” , których ponad 70% u żytk ow n ik ów mieszka w odległości do 1 km. W łaściciele tych działek m ieszkają w bezpośrednim sąsiedztwie ogrodu, w tej samej i w sąsiedniej jednostce urbanistycznej, w k tórej zlo k a li zow a n y jest ogród. Są to og rod y o charakterze m iejskim , organizow ane z in ic ja ty w y ludności m ieszkającej w okół nich.
Druga grupa ob ejm u je zarów no najstarsze, powstałe w latach 1875— — 1955 (ogrod y nr 1, 2, 3, 6), jak i najm łodsze o g ro d y działkow e (nr 21). Od 30 do 50% u żytkow n ików w ym ien ion ych ogrod ów m ieszka w o d le głości do 1 km, a 60— 68% w odległości do 2 km. Są to ogrody, k tó rych najw iększa grupa posiadaczy mieszka w bezpośrednim sąsiedztwie 1 Ze w zględ u na fakt, iż k ilk a PO D rep rezen to w ało podobne cech y i w artości statystyczn e w celu niezaciem niania obrazu w dalszej części pra cy w tabelach i rysunkach w y k lu czon o je, u w zględ n ia ją c 12 o g ro d ó w (zgodn ie z tab. II są to POD oznaczone Ip. nr 1, 2, 3, 5, 6, 10,' 11, 14, 15, 17, 20 i 21).
P ro c e n to w y u dział u ż y tk o w n ik ó w badanych o g r o d ó w w e d łu g o d le g ło ś ci m ięd zy PO D a m iejscem sta łe go zam ieszkania
Le pou rcen tage de la p a rticip a tion des u sagers des jard ins an alysés selon la distance entre la jardin rurbain et la dom icite
O d le g ło ś ć m ięd zy PO D a m iejscem
Rok pow sta n ia i liczb a p orzą d k ow a og ro d u 3
1 1875/1876 2 1933 3 1945 5 1954 6 1955 10 1965 11 1966 14 1976 15 17 1976 1980 20 1985 21 1987
zam ieszkania tkm) udział u ż y tk o w n ik ó w m ieszk a ją cy ch w C/o) strefie o d le g ło ś c io w e j D o 1 48,4 38,9 30,6 71,1 27,0 78,1 7,0 — — — 19,5 37,6 1— 2 19,4 21,3 35,3 13,3 33,7 8,6 14,0 14,0 12,6 — 6,9 31,7 2— 3 14,8 14,2 9.1 8,9 20,9 4,8 18,6 42,6 22,1 — 14,9 1,0 3— 4 6,4 15,5 5,4 — 5,0 0,9 11,6 13,3 18,9 — 25,3 11,9 P o w y ż e j 4 21,0 10,1 19,6 6,7 13,4 7,6 48,8 30,1 46,3 100 33,3 17,8 Razem 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
a Liczb a p o rzą d k o w a ogrod u zgodna z tab. II . 2 r ó d ł o : O p rac ow a n ie własne. Og rody d z ia łk o w e Lo dz i ja k o te re n w y p o c z y n k u .. .
ogrodu. Ś w ieżo zakładane og rod y zagospodarow yw ane są zazw ycza j przez pracow ników bezpośrednio m ieszkających w sąsiedztw ie ogrodu. W m ia rę starzenia się ogrodu, starzeją się jego u żytkow nicy, przechodząc na em eryturę, a w dalszym ciągu m ieszkają w tym sam ym m iejscu.
Rys. 2. W y k re s o d le g ło ści m ięd zy pracow niczym ogrodem d zia łk ow y m a m iejscem stałego zam ieszkania u ży tk o w n ik ó w
oś poziom a — o d le g ło ś ć w k ilom etrach m ię d zy p rac ow n iczym o gro d em d zia łk o w y m a m ie jscem sta łeg o
zam ieszkan ia u ż y tk o w n ik ó w ; oś p io n o w a — p r o c e n to w y udział u ży tk o w n ik ó w ; 1, 2, 3, 5, 6, 10, 11,
14, 15, 17, 20, 21 — liczb a p o rzą d k ow a p r a c o w n ic ze g o ogro d u d z ia łk o w e g o zgodn a z tab. II Dessin 2. Le graph ique représentant la distance entre la jard in rurbain et le d o
m icile de l'usager
l'a x e h orizo n ta l — la distan ce en km en tre le jard in rurbain et le d o m icile des usagers; T a x e
v e r tic a l — la particip ation des usagers (% ); 1, 2, 3, 5, 6, 10, 11, 14, 15, 17, 20, 21 — le nom bre
ordinal du jard in rurbain conform ém en t au tableau II
Trzecią grupę stanowią o g ro d y nr 11, 14, 15 powstałe w dziesięcio leciu 1966— 1976. U ży tk o w n icy tych ogrodów (30— 48 % ) m ieszkają w o d ległości p o w y żej 4 km od ogrodu. Są to ogrod y zlokalizow ane na terenach o dobrych warunkach ekologicznych, a zatem nieco oddalone od m iejsc
zamieszkania, co jest sprawą św iadom ego w yboru.
W przypadku ogrodów najstarszych i najm łodszych ich u żytkow n icy w znacznym procencie m ieszkają w sąsiedztw ie ogrodu, co znacznie pod nosi jego rangę, stw arzając duże m ożliw ości częstszego przeb yw an ia na
Spośród w szystkich w łaścicieli 21 badanych szczegółow o p racow n i czych ogrodów działkow ych, 58,5% pracuje zaw odow o, z czego 17% w centrum Ł o d zi w okolicach u licy P io trk o w s k iej (jednostka urbanistycz na 406). A n alizu jąc odległość m ięd zy miejiseem pracy a ogrodem dział k o w ym można zauw ażyć pew ne praw idłow ości i w yróżn ić 4 gru p y o g ro dów.
P ierw szą grupę stanowią og rod y oznaczone num eram i 11 — P O D „R u sałk a” i 20 — P O D „S a tu rn ” , których odpow iednio 100% i 90% w łaścicieli pracuje w p rzylegają cych doń zakładach przem ysłow ych, tzn. w S p ożyw czej Spółdzielni In w alid ów „R u sałk a” i w F ab ryce Pierścien i Tłokow ych . P o n iew aż osobom niepełnospraw nym trudno zm ienić m iejsce pracy czy k w a lifik a cje, wobec tego odległości m ięd zy ogrodem a m ie j scem pracy pozostają stałe. W przypadku P O D „S a tu rn ” 10% w ła ści cieli działek zrezygn ow a ło z pracy w F P T przenosząc się do da lej p o łożonych od ogrodu zakładów pracy. Do gru p y tej zaliczono w ięc ogrod y pozostające pod patronatem zakładów pracy, o najsiln iejszym związku przestrzennym m iędzy ogrodem a m iejscem pracy.
G rupę drugą reprezentuje P O D „W ia ru s ” oznaczony num erem 17, położony na terenach o najm n iejszym zanieczyszczeniu środowiska na turalnego, najdogodniejszych warunkach do u praw y roślin i w ypoczynku . A ż 96% jego u żytkow n ików pracuje w odległości w ięk szej od 7 km. Z ałożyciele tego ogrodu, pracow n icy jednostki w ojsk ow ej, w yb iera ją c m iejsce na ogród nie k iero w a li się bliskością m iejsca pracy czy zam ie szkania, lecz kom fortem klim atyczn ym i w yp oczyn k o w ym .
Trzecią grupę stanowią ogrod y oznaczone num eram i 21, 10, 15 i 2 — „F o rs y c ja ” , „N o w e R o k icie” , „Z ie m o w it” i im. M o n tw iłła-M irec- kiego, o charakterze m iejskim , w których od 38% do 79,5% u żytk o w n ik ów pracuje w odległości od 3 do 5 km od ogrodu. Odległość ta w yn ika z ich położenia. O grod y te nie leżą w sąsiedztw ie zakładów przem ysłow ych czy instytucji, lecz dzielnic m ieszkaniowych.
C zw artą grupę stanowią powstałe w latach 1875— 1955 o g ro d y ozna czone num eram i 1, 3, 5, 6 (P O D im. S. Błaszczyka, im. W . Reym onta, „S ielan k a ” , im. O brońców Pokoju ), w których odpow iednio 78,3%, 55,8%, 75,9%, 76,8% w łaścicieli pracuje w odległości do 3 km od ogrodu. Są to ogrod y dość stare, których u żytkow n icy pracują i m ieszkają stosunko w o blisko ogrodu.
Ze struktury sp ołeczno-zaw odow ej u żytkow n ików działek w ynika, że blisko 40% stanowią em eryci i renciści, robotn icy — 29%, pracow nicy adm inistracji 18%, zaś kadra inżynieryjno-techniczna, kadra kierow n icza i pracow nicy innych zaw odów od 4 do 5% ogółu. W przypadku ogrodów zakładow ych w artości te ulegają zmianie. W zrasta udział robotn ik ów
P ro c en to w y u dział u ż y tk o w n ik ó w b adanych o g ro d ó w w ed łu g o d le g ło ś ci m ięd zy PO D a m iejscem pra cy
Le p ou rcen tage de la p a rticipa tion des usagers des jardins an alysés selon la distance entre le ja rd in rurbain
et le lieu de tra v a il '
O d le g ło ś ć m ięd zy POD a m iejscem
p ra cy (km)
R ok pow stania i liczba p orzą d k ow a ogrod u 3 1 1875/1876 2 1933 3 1945 5 1954 6 1955 10 1965 11 1966 14 1976 15 1976 17 1980 20 1985 21 1987 u dział u ży tk o w n ik ó w p ra cu ją cych w strefie o d le g ło ś c io w e j (*/.)
D o 1 34,8 4,9 9,4 27,6 24,8 5,5 100 2,3 1,3 — 89,2 — .. 1— 2 17,4 9,8 21,2 27,6 24,8 11,1 — — 1,3 — — — 2 — 3 26,1 24,6 25,2 20,7 27,2 27,8 — 11,4 17,5 — 2,4 2.3 3— 4 13,0 19,7 17,3 17,2 11.5 5.5 — 14,8 33,7 — — 29.5 4— 5 4,3 27,9 7,1 3,4 4,3 33,3 — — 25,0 — 1,2 50,0 5— 6 — 4,9 4,7 — 2,0 5,5 — 4,5 10,0 4,3 2,4 7,9 6— 7 4,3 3,3 2,4 3,4 1.6 — — 35,2 2,5 — — 10,2 P o w y ż e j 7 — 4,9 12,6 — 3,8 11,1 — 31,8 8.7 95,7 4,8 — Razem 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
a Liczb a p o rzą d k o w a o gro d u zgo d n a z tab. II .
Rys. 3. W y k r e s o d le g ło ś ci m ięd zy p ra co w n iczy m ogrodem d zia łk o w y m a m iejscem pra cy u ż y tk o w n ik ó w
oś p oziom a — o d le g ło ś ć w k ilom etrach m ię d z y p ra c o w n ic zy m ogro d em d z ia łk o w y m a m ie jscem p rac y
u żytk o w n ik ó w ? oś p io n o w a — p r o c e n to w y u d ział u ż y tk o w n ik ó w ; 1, 2, 3, 5, 6, 10, 11, 14, 15, 17, 20,
21 — lic z b a p o rzą d k o w a p r a c o w n ic z e g o o g ro d u d z ia łk o w e g o zgod n a z tab. I I
Dessin 3. Le graph iqu e représentant la distance entre le jardin rurbain et le lieu de tra v a il des usagers
l'a x e h orizo n ta l — la d istan ce en km en tre le ja rd in rurbain et le lieu de tr a v a il des u sagers;
l'a x e v e r tic a l — la p a rticip atio n des u sagers (•/•); 1, 2, 3, 5, 6 , 10, 11, 14, 15, 17, 20, 21 — le nom bre
ordin al du ja rd in rurbain con form ém en t au tab leau II
Og ro dy d z ia łk o w e Ło d zi ja k o te re n w y p o c z y n k u .. .
Rys. 4. T y p y o g ro d ó w d zia łk o w y ch w Łod zi określone w oparciu o gru py za w o d o w e u ży tk ow n ik ów
1 — ro b o tn ic y ; 2 — kadra In żyn iery jn o -tech n ic zn a ; 3 — ad m in istracja; 4 — kadra k ie ro w n ic za i
5 — p ra c o w n icy innych za w o d ó w ; 6 — em ery ci i ren ciści
Dessin 4. Les types des jardins rurbains selon les groupes d’usagers
I __ o u v rie rs ; 2 — in gén ieu rs et tech n ic ien s ; 3 — adm in istration; 4 — d irecteu rs; 5 — autres
w ogóln ej strukturze posiadaczy działek do 40%, zm niejsza się natomiast do 29% udział em ery tów i rencistów .
N a podstawie struktu ry społeczno-zaw odow ej u żytkow n ików badanych ogrod ów działkow ych i ich w ieku skonstruowano typ ogram y, które p o słu żyły do w yróżn ien ia 5 typ ó w ogrod ów działkow ych (rys. 4).
P ie rw s zy typ — to typ ogrodu użytkow an ego przez lu dzi w w ieku em erytaln ym (ogrod y nr 1, 2, 3, 10), z których od 30 do 50% mieszka w jego najbliższym otoczeniu. Są to o g ro d y stare pod w zględ em w ieku, w raz z k tó ry m i starzeli się rów n ież ich posiadacze.
D ru gi typ — to o g ro d y u żytkow an e w ró w n e j p rop orcji przez em e r y tó w i pracujących czynnie robotników , pow stałe w latach 1954— 1966, będące pod patronatem zakładów pracy lub położone w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Są to ogrod y oznaczone nr 5, 6, 11.
T rzec i typ rep rezen tu je P O D „Z ie m o w it” , k tó ry założony został w 1976 r. i zachowana w nim jest rów n ow aga społeczno-zaw odow a r ó ż nych grup u żytkow n ików . Istnieją tu n ajlepsze m ożliw ości do n a w ią zy w a nia w ięzi społecznych m ięd zy różn ym i grupam i zaw od o w ym i oraz dosko nałe w arunki do w spólnego w ypoczynku , b ow iem część ogrodu porasta przerzedzony las sosnowy.
C zw a rty typ — elita rn y — to w yłączn ie P O D „W ia ru s ” , założony przez jedną grupę zaw odową. Ostatni — p ią ty typ rep rezen tu je także jeden tylk o P O D — „F o rs y c ja ” . P ow stał on w n o w ej dzieln icy m ieszka n iow ej. Jest to n ow o zagospodarow any ogród ch arakteryzu jący się n a j w ięk szym w śród jego u żytkow n ików udziałem robotn ik ów (4 4 % ) i adm i nistracji (35% ).
4. E K S P L O A T A C J A
W Y B R A N Y C H P R A C O W N IC Z Y C H O G R O D Ó W D Z IA Ł K O W Y C H W ŁO D Z I
N ajw ięk szą grupę u żytk ow n ik ów badanych ogrodów działkow ych stanowią em eryci i renciści (39% ), dla których działka, jak to określają, jest „p ołow ą życ ia ” . T u taj pracują, w yp oczy w a ją , u trzym u ją stosunki tow arzyskie, a także bardzo często nocują. W ie lu z nich dzięki o g ród k ow i znacznie wzbogaca sw ój budżet, bow iem część swoich płodów sprzedają w kioskach p rzy działkach, np. w P O D im. Janczewskiego, czy w „ P r z y - laszczce” . W łaściciele działek najstarszego ogrodu Ł o d zi — im. S. B łasz czyka część sw oich ow ocó w i k w ia tó w sprzedają na sąsiednim ryneczku, a część zanoszą i sprzedają w przędzalni, która patronuje ogrodow i. W 1987 r. roczn y dochód z jed n ej działki ze sprzedaży ow ocó w i k w ia tów w yn osił około 35 tys. zł, podczas g d y em erytu ry dochodziły w ów czas
T a b e l a V
C zęstotliw o ść pobytu i form y w yp oczyn k u w POD La fréqu en ce des visites et les form es du repos
dans les jardins rurbains
Lp. Liczba osób codzienn ie p rzych od zących w sezonie Liczba godzin spędzanych codziennie przez osoby p ra cu jące w sezon ie Liczba godzin spędzanych przez em erytów od 111 do XI Porm a w yp oczyn k u 1 20 2— 3 8 sob.— niedz. 2 40 3— 4 8 sob.— niedz.
sob.'— niedz., urlopow y,
3 600 2— 4 8— 10 w czasy
4 55 2— 3 16 sob.— niedz.
5 30 2— 3 8 sob.— niedz.
6 500 2— 3 8 sob.— niedz.
7 50 7 12 sob.— niedz.
8 186 4 8 sob.— niedz., u rlop ow y
9 15 3— 4 8 sob.— niedz.
10 100 3— 4 ca ły dzień
11 30 3— 4 8 sob.— niedz., u rlop ow y
12 140 2— 3 8— 10 sob.— niedz., u rlop ow y
13 300 3— 4 8 sob.— niedz.
14 00 4 ra zy w tyg.
3— 4 g o d zin y c a ły dzień sob.— niedz., u rlopow y
15 90 4 ca ły dzień sob.— niedz., u rlop ow y
16 20 4 ra zy w tyg.
3— 4 g o d zin y 8 sob.— niedz.
17 60 3— 4 ca ły dzień sob.— niedz., u rlop ow y
18 280 2 ra zy w tyg.
4 g o d zin y 8— 10 sob.— niedz.
19 100 2— 3 8 sob.— niedz.
20 40 co drugi dzień
3— 4 g o d zin y 8 sob.— niedz.
21 nie zaobserw ow ano sob.— niedz,
Ź r ó d ł o : O p rac ow a n ie w ła m e .
zaledw ie do kilkunastu tysięcy. W tab. V przedstaw iono liczbę godzin spędzonych codziennie na działce przez ich u żytkow ników , co znakom i cie potw ierdza fakt, iż og rod y działkow e spełniają ważną rolę w życiu najstarszych m ieszkańców miasta.
Na ogólną liczbę 3385 zbadanych działek w sezonie codziennie do ogrodów przychodzi 2736 osób (81% ), z czego połow ę stanowią em eryci i renciści. Grupa ta w znacznej m ierze decydu je o sprawach org a n iza cy j
nych ogrodu, o jego funkcjonowaniu. N ic w ięc dziw nego, że w 4 o g ro dach em eryci spędzają cale dnie, w 10 — po 8 godz. dziennie, w 3 — od 8 do 10 godz. w jed n ym — 16 godz. O koło 50% em erytów w dni pogodne nocuje na działkach. W 19 spośród 21 ogrod ów fu n k cjon u je w yp oczyn ek sobotnio-niedzielny, a w 8 u rlopow y.
W 1986 r. w ogrodzie im. W . R eym onta p rzy ul. Ź ró d ło w e j (je d nostka urbanistyczna nr 121) P olsk i K o m ite t Po m o cy Społecznej d zieln i cy Łódź-Śródm ieście w spólnie z zarządem ogrodu zorgan izow ał w czasy dla em erytów i rencistów. T r w a ły one dw a turnusy, w czerw cu i w lip - cu, łącznie w yp o czy w a ło tu 100 osób. W y p o c z y w a ją c y o trzy m y w a li dru g ie śniadanie, obiad, podw ieczorek, a w ieczorem w racali do sw oich do m ów. W czasy te spotkały się z dużą w dzięcznością ze strony w y p o c z y w ających, k tórzy prosili o ponowne ich organizow anie.
P rzep row adzon e badania dow iodły, iż w przypadku Ł o d z i p racow n i cze ogrody działkow e są w ażn ym m iejscem w yp oczyn ku dla em e ry tó w i rencistów .
5. U W A G I K O Ń C O W E
Z przeprow adzonych studiów w yn ika, iż u żytkow n icy najstarszych i najm łodszych ogrod ów m ieszkają w ich n a jb liższym sąsiedztwie. P r z y czym zgodnie z w iekiem , w najstarszym ogrodzie dom inują em eryci, a w najm łodszym — robotnicy i pracow n icy adm inistracji. O g rod y te m a ją znaczenie lokalne.
Silna korelacja m iędzy m iejscem zam ieszkania a ogrodem , często o g ra niczona do tej sam ej jednostki urbanistycznej, ch arakteryzu je og rod y będące pod patronatem zakładów pracy. Z w ią zk i przestrzenne kształto wane są tu przez zakład pracy, k tó ry jest nie tylk o organ izatorem ogrodu, ale rów n ież m iejsc pracy, a je g o u żytk ow n icy m ieszkają z a z w y czaj w n ow ych dzielnicach m ieszkaniowych. W przypadku o grod ó w u ży t kow anych w rów n ych proporcjach przez em ery tów i robotn ik ów od le głości m ięd zy ogrodem a m iejscem zam ieszkania i p ra cy są dość różne, a w przypadku ogrodu elitarn ego jakim jest ogród „W ia ru s” odległości nie m ają żadnego znaczenia. W e w szystkich zbadanych ogrodach (poza n ajm łodszym ) n a jw ięcej czasu spędzają em eryci i renciści. D la nich p ra cownicze og rod y działkow e są nie tylk o m iejscem racjonalnego spędza nia czasu, w kładu pracy, zadow olenia z kon taktów społecznych i p ie lę gnowania zieleni, ale także m iejscem w ypoczynku . P oza w łasnym m ie szkaniem spędzają w nich n a jw ięcej czasu.
W przypadku Lod zi, miasta o niekorzystn ych w arunkach bioklim a- tycznych, og rod y zarów no spełniają rolę gospodarczą, ja k i stanowią bardzo w ażne m iejsce w yp oczyn ku dla m ieszkańców miasta, a szczegól nie lu dzi w w ieku em erytaln ym , k tó rzy spędzają tu w okresie od marca do listopada od 8 do 16 godz. dziennie. Podstaw ow ą fu nkcją p racow n i czych ogrod ów działkow ych na terenie Ł o d zi jest w ięc u m ożliw ienie w ypoczynku , a także stw orzenie m iejsca kontaktów m iędzylu dzkich i życia społecznego.
P IŚ M IE N N IC T W O
B u t r y m o w i c z B., 1973, O g ró d d ziałkow y ja k o środ ow isko życia, m aszynopis, BUŁ, Łódź.
C h m i e l e ń s k a M., 1933, O g ro d y działkow e w Polsce, M in isterstw o O p iek i Spo łecznej, W arszaw a.
D u b a n i e w i c z H., K lim a t, [w ;] Łódź. In io rm a to r ency k lop e d y czn y Ł T N , W y d a w n ictw o Łódzkie.
D u ś E„ 1980, O g ro d n ictw o d ziałkow e ja k o iorm a re h a b ilita c ji dla środow iska, [w ;] Przeobrażenia środow iska g e o g ra licz n e g o w obszarach u p rzem y słow ion y ch i zu r
banizow anych, m aszynopis, Sosnow iec.
F r ą c k i e w i c z L., 1983, O cena gospod arki p rzestrzen n ej G ó rn e g o Śląska, „B iu letyn K P Z K P A N " , z. 123. W arszaw a.
G r o c h o 1 s k a J., P 1 i t F., 1985, D zik ie o g ro d y działkow e — now e zjaw isko w za gospodarow aniu przestrzennym p o lsk ich miast, „P rz e g lą d G e o g ra fic zn y ” , t. 57, z. 1/2.
K u r o p a t w i ń s k a M., 1928, O g ro d y działkow e a k ultura miast, Instytut G osp o darstw a S połeczn ego, N o ta tk i In form a cy jn e nr 2 w y d a n e z zasiłku M inisterstw a O p iek i Społecznej, W arszaw a.
M a t c z a k A ., 1981, T e re n y pod m iejs k ie w s tre iie w y p o czy n k o w e j Łodzi, „M ia s to ” , nr 6.
N o w a k o w s k i M., 1987, W a ru n k i co d zie n n eg o w ypoczyn ku w K ra kow ie, „ C z ło w ie k i śro d ow isk o” , t. 11, nr 1/2.
P r o c z k ó w n a K., 1907, Sposób zaradzania nędzy bez dawania jałm użny, W y d a w nictw o P o ls k ie g o Łanu, W a rszaw a.
S r o d o ń E., 1978, O g ro d y d ziałkow e i ich fu n k cje ze szczególn ym u w zględ nie niem Krakow a, „Z e s z y ty N a u k o w e U J", P race G eogra ficzn e, z. 46.
S r o d o ń E., 1980, O g ro d y d ziałkow e ja k o tere n y w ypoczyn ku m ieszkańców miast, M o n o g ra fie A W F w Poznaniu, nr 146, Poznań.
W a r s z y ń s k a J. i in., 1986, Przydatność środow iska p rzy rod n icze g o C O P dla ro z w o ju tury s ty czn y ch form re k re a cji, W y d a w n ictw a A W F , W a rszaw a.
W i 1 c z y ń s k i S., 1927, O g ró d k i d ziałkow e — ja k o zagadnienie społeczne, N a k ła dem Zw iązku T o w a rzy s tw D obroczynn ości „C a rita s” w Poznaniu.
W i l c z y ń s k i S., 1931, O g ró d k i d ziałkow e ja k o zagadnienie społeczne, N akładem O k rę g o w e g o Z w iązk u Kas C h orych w K ra ko w ie.
M gr A n ita W o lan iu k
Z akład G eo g ra fii M iast i Turyzm u Instytutu G eo g ra fii Ekonom icznej i O rga n iza cji Przestrzeni
U n iw ersy tet Łódzki al. K ościu szki 21 90— 4 lii Łódź
RÉ SU M É
L'histoire des jardins rurbains rem onte au siècle précédent et est indissoluble ment liée à l'industrialisation rapide de l'Europe et de l'A m ériq u e du N ord. L'in itia tiv e de fonder les jardins rurbains pour les plus pauvres avait été prise par les sociétés de bienfaisance. C 'est l'a n 1926, l'an de l'établissem ent de l'A ss o cia tio n Inter
nationale des Jardins Rurbains, siégeant au Luxem bourg, qui a été la date la plus im portante dans l'h isto ire m ondaine des jardins rurbains.
Dans la littératu re o b jective, on a consacré beaucoup d'attention à la p roblé m atique sociale des jardins rurbains, en soulignant les liens sociaux qui y naisscrt, le désir de posséder en propre un lop in de terre natale, le rôle récréatif, thérapeuti que, éducatif et culturel des jardins. Dans les travau x des géographes contem porains on signale avant tout les fonctions récréa tives et de repos des jardins rurbains, eu égard à la pollution du m ilieu naturel des villes.
Sur le territo ire de Łódź, il y avait en 1987, y com pris 1 jardin à N o w o so ln a (de 1 I 1989 te rrito ire adm inistratif de Łódź) 100 jardins. Ils occupaient 572,52 ha, c. à d. 2,7% de la superficie de la v ille , et com ptaient 13 881 parcelles, la grandeur statistique d'une p arcelle égalant 417,5 m*. En adm ettant que chaque p arcelle est exp lo itée en m oyen ne par 3 personnes, on peut estim er qu’à Ł ódź en prolitent 5°/o de ses habitants.
Poten tiellem ent 10% des habitants de Ł ódź s’y reposent par le beau temps et pendant les w eek-ends.
L'analyse d e la localisation des jardins rurbains à Ł ód ź perm et de constater le rôle dominant du parcours des lignes ferro via ire s dans le processus d ’augm entation des terrains verts. C ela résulte du fait que l ’espace libre, conçu à l'o rig in e comme la zone d’isolation entre les terrains d ’habitation et la lig n e fe rro v ia ire , souvent intolérable, a été approprié par les jardins rurbains. Un autre trait caractéristique de la localisation des jardins rurbains c ’est leu r situation à l ’arrière des établisse ment industriels et surtout dans les zones de p rotection de ceux-ci. Quelques jardins seulement sont situés dans le voisinage, des autres terrains verts, tels que le Parc Populaire à Z d row ie ou les étangs de Jean, on augmentant de la sorte le territo ire de la verd u re urbaine. Les plus jeunes jardins ont été fondés à l'a rriè re des quartiers d ’habitation. Les jardins de Łódź sont presque tous localisés sur les terrains récu l tivés, sur les anciens dépotoires, dans les zones isolantes des chemins de fer ou W p ły n ę ło : 1 czerw ca 1990 r.
protectrices des établissem ents industriels, rarem ent sur les terrains arables. On a entrepris les recherches sur 21 d'en tre 100 jardins rurbains. Ces 21 jardins rep ré sentent les plus v ie u x et les plus jeunes, se trouvent dans le quartiers d ivers do la v ille et sont de différentes grandeurs. Les recherches m inutieuses ont embrassé 3385 parcelles, c .à d ., 24,4% du nom bre total des parcelles en v ille . Les pensionnaires constituent le plus grand groupe d'usagers des jardins rurbains (39,5%). Il y passent la „m o itié " de leu r v ie en travaillan t, on se reposant, en m aintenant les liens sociaux, en couchant. Dans 4 des jardins exam inés, les retraités passent les journées entières, dans 10— 8 heures, dans 3 —r de 8 à 10 heures, dans 1—‘16 heures par jour. Par le beau temps 50°/o des retraités y passent aussi les nuits. Dans 19 d'en tre 21 jardins est organisé le repos de week-end, dans 8 — le repos de congé.
A Łódź, v ille aux conditions bioclim atiques défavorables, les jardins à côté de la fon ction économ ique constituent un lieu très important du repos pour les habitants de la v ille et particulièrem ent pour les retraités.
O n peut donc constater que les fonctions fondam entales des jardins rurbains sont les suivantes: celle du repos et ce lle des contacts sociau x entre les usagers.
Traduit par Lucjan K ow a lsk i
S U M M A R Y
T h e history of gardenin g plots dates back to the 19th century and it is inseparably link ed w ith the rapid industrialization of Europe and N orth Am erica. The initiators of setting up gardenin g plots fo r the poorest w e re charitable institu tions. T h e most important date in the history of gardenin g plots was 1926 when the International A ssociatio n of Gardening Plots w ith its scat in Luxem bourg was established.
T h e literature of the subject d e vo te s quite a great deal of attention to social problem s of gardening plots pointing at social ties being prom oted there, a desire to possess one's ow n piece of land, as w e ll as recreation al, health, educational and cultural roles of gardenin g plots. R ecreational functions of garden in g plots rec e iv e a special attention in the w ork s of con tem porary geographers, w h ich is prompted, am ong others, b y a con siderable pollution of the natural environm ent in urban areas. In 1987 the c ity o f Łódź had 100 areas w ith the so-called em p lo ye e gardenin g plots (including 1 area in N ow o so ln a, w h ich since 1st January 1989 has been incor porated into the adm inistrative te rrito ry of Łódź). T h e y occupy 579.52 hectares or 2.7 per cent of the c ity 's total area. T h ese 100 areas consist of 13.881 gardenin g plots, w ith an a v e ra g e size of one plot am ounting to 417.5 m®. Assum ing that each plot is used b y 3 persons on an a v e ra g e it m ay be estim ated that 5 per cent of the city inhabitants use them. During sunny days and during w eek-ends these plots can p ro v id e recreation for a high 10 per of all inhabitants of Łódź. T h e analysis of th eii location points out that r a ilw a y lin es determ ine, to the b iggest extent, their location. That is due to a v a ila b ility of open areas, w h ich in the past w e r e co n ceive d as an isolation zone b etw een residential buddings and burdensome ra ilw a y lines and w hich to d a y h a ve been taken o v e r fo r gardenin g plots. The second characteristic feature in location of gardenin g plots in their locatin g in the v ic in ity of industrial plants and e specia lly in their p ro tective zones. In just a fe w cases th ey are located in the
v ic in ity of other green areas e.g. close to Park L u d ow y in the Z d row ie D istrict or S taw y Jana en largin g the total green area of Łódź. M ost recen tly gardenin g plots can be found in the v ic in ity of the resid en tia l districts. G en era lly speaking, g a rd e ning plots in Łód ź are loca ted p rim arily on reclaim ed areas, form er garb age dumping grounds, w ith in isolation or p ro tec tiv e zones of ra ilw a y s and industrial plants, w ith on ly a fe w of them loc a ted on arable lands. T h e detailed studies discusscd here encompasses 21 out of the total number of 100 em p lo yee gardenin g plots areas. Those areas w e re established in d ifferen t periods of time, th ey are located in d iffe rent districts of the city, and th ey d iffer w ith reg a rd to their size. T h e sample chosen for the d etailed studies consists of 3.385 garden in g plots, i.e. 24.4 per cent o f their total number in the c ity o f Łódź. A m o n g their users predom inate retires and p e n sioners — 39.5 per cent. T h e y claim that th ey spend „a half of th eir life " on ga rd e ning plots. This is w h ere th ey w ork, rela x, socialize and v e r y often sleep. In fouT from am ong 21 in ves tig a te d gardenin g plots areas, retirees spend w h o le days, in 10— 8 hours a day, in 3 — from 8 to 10 hours, and in 1— 16 hours a day. A b ou t 50 per cent of retirees spend nights on their gardenin g plots. 19 from am ong 21 gardenin g plots areas under study are a place of w e ek en d and 8 o f vacation-tim e recreation.
In the case o l Łódź, w h ich is a c ity possessing v e r y unfavourable bioclim atical conditions, the areas w ith gardenin g plots are a v e r y im portant place of recreation for the c ity dw ellers, and es p e cia lly fo r e ld e r ly people. Thus, it can be presumed that the m ain function of these areas in Ł ód ź is their recreation al function and, m oreover, th ey are a place of contacts and socializin g for their users.
