Podstawy programowe edukacji medialnej i informatycznej w szkole podstawowej na poziomie elementarnym z komentarzem

Stanisław Juszczyk

Podstawy programowe edukacji

medialnej i informatycznej w szkole

podstawowej na poziomie

elementarnym z komentarzem

Nauczyciel i Szkoła 2 (5), 51-82

Stanisław Juszczyk

Podstawy programowe edukacji medialnej

i informatycznej w szkole podstawowej na poziomie

elementarnym z komentarzem

Wprowadzenie

N ow elizacja ustaw y o systemie oświaty zmieniając brzmienie art. 22, ust. 2, pkt. 2 nałożyła na M inistra Edukacji N arodow ej obow iązek ustalenia podstaw program ow ych obowiązkowych przedm iotów ogólnokształcących. Przygotowany dokum ent określa zadania szkoły — edukacyjną ofertę z zakresu kształcenia ogól­ nego, ja k ą szkoła powinna przedstawić uczniom. Stanowi podstawę do opracow y­ w ania program ów nauczania poszczególnych przedmiotów ogólnokształcących oraz innych program ów edukacyjnych podających sposób realizacji zadań, których nie m ożna przypisać określonemu przedmiotowi. Z adania w podstawie program owej opisane są dla pięciu etapów kształcenia — trzech dla szkoły podstaw ow ej1 i dwóch d la szkoły ponadpodstaw ow ej, w sumie dla 21 dziedzin edukacyjnych. M aterial m inisterialny stanowi podstaw ę do skom ponowania przez szkolę odpowiedniego zestawu program ów nauczania w taki sposób, żeby możliwa była realizacja w szyst­ kich zadań ustalonych dla danego etapu kształcenia. W artykule przedyskutow ano jedynie pierwszy etap kształcenia dla dwóch dziedzin kształcenia, jakim i są edukacja inform atycm a i medialna.

Celem edukacji w czesnoszkolnej, odw ołującej się do dośw iadczeń dziecka nabyw anych w rodzinie, innych środowiskach i za pośrednictw em mediów, je st przygotowanie dziecka do podejmowania zadań z różnych obszarów działalności człowieka. Szczególnie mocno akcentowana jest problem atyka zw iązana z porozu­ miewaniem się z najbliższym środowiskiem, bezpieczeństwem i zdrowiem dziecka, dostarczająca dziecku doświadczeń pozwalających na pełne przeżycie dzieciństwa.

Celem edukacji medialnej jest przygotowanie uczniów do świadomego i kry­ tycznego odbioru przekazów medialnych o charakterze słownym i obrazowym.

Celem edukacji informatycznej jest zapewnienie uczniom możliwości korzys­ tania z technologii informacyjnej. Ponieważ pojawiają się tutaj niejako wymiennie

1 Juszczyk S.: Podstawy programowe edukacji informatycznej w szkole podstawowej. „Neo- didagmata” 1998, nr XXVI.'

5 2 Nauczyciel i Szkota 2(5) 1 9 9 8

dw a terminy: technologia informatyczna i informacyjna, wyjaśnijmy ich znaczenie. Technologia inform atyczna (ang. inform atics technology) obejm uje zastosow ania inform atyki w aktywnej działalności człowieka i społeczeństwa. N atom iast techno­ logia informacyjna TI (ang. inform ation technology) stanowi połączenie technologii inform atycznej z technologiami pokrewnymi. Technologia inform acyjna obejm uje sw oim zakresem : inform ację, kom putery, inform atykę i kom unikację. D latego, moim zdaniem, kształcenie informatyczne powinno być zintegrowane z kształceniem m edialnym . W spólnym mianow nikiem obu edukacji je s t zjaw isko pośredniego kom unikow ania się ludzi między sobą z wykorzystaniem różnych m ediów (w tym k o m p u teró w i sieci kom puterow ych) oraz bezpośredniego k om unikow ania się z m ediami (w tym z kom puterem poprzez wykorzystywany program).

Zgodnie z ministerialnym dokumentem każda szkoła powinna opracow ać swój w łasny program kształcenia medialnego i informatycznego, biorąc pod uwagę swoje możliwości kadrowe, wyposażenie w media techniczne, sprzęt kom puterow y oraz liczebność grup i klas. W łasne programy powinny być wsparte nowymi metodykami kształcenia przedmiotów, które były nieobecne dotąd w nauczaniu elem entarnym. Jednak pewne ogólne zasady kształcenia medialnego i informatycznego powinny być przestrzegane we wszystkich szkołach podstawowych.

Komunikacja ucznia z mediami

W celu sch arak tery zo w an ia bardzo w ażnego procesu kom unikow ania się dziecka z otoczeniem: dorosłymi (np. rodzicami i nauczycielam i) oraz w grupie rówieśniczej zdefiniujmy podstawowe określenia używane w opisie tego procesu. W ogólności określa się komunikacją jako proces wymiany wiadomości (informacji) między uczestniczącym i stronam i (ludźmi, użytkownikiem i kom puterem , kom ­ puteram i). Jeżeli stronam i są ludzie, w tedy m am y do czynienia z kom unikacją interpersonalną.

„K om unikow anie to także proces, w którym jednostka (nadaw ca) em ituje

bodźce (zazw yczaj w erbalne), aby spow odow ać zm ianę w zachow aniu innych jednostek (odbiorców)”2 lub inaczej — „komunikowanie to przekaz informacji, idei, uczuć, um iejętności itp. za pośrednictwem sym boli, słów, obrazów, schem atów , wykresów itp.”3 Porozumiewanie się ludzi dokonuje się dzięki w ym ianie znaczeń. W ym iana aiaczeń m a miejsce między nadaw cą i odbiorcą informacji. Aby m ogła

• H ovland C. J., Janis I. L., Kelly H. II. (1953): Comm unication a n d Persuasion. Yale University Press, New Haven, s. 12.

5 Berelson В., Sleiner G. ( 1964): Human Behavior. Harcourt Brace and Janovich, New York, s. 527.

Stanisław Juszczyk — Podstawy p ro gra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atycznej... 5 3

nastąpić w ym iana znaczeń, musi zajść odpowiednia ich transform acja.4 N adaw ca w procesie komunikacji powinien odpowiednio dobrać kody komunikacyjne znane rów nież odbiorcy, czyli powinien posługiw ać się językiem i w yrażeniam i zro zu ­ m iałym i dla rozmówcy.

T erm in k o m unikacja w przybliżeniu rów noznaczny je s t polskiem u słow u „przekaz”.

W toku komunikacji wiadomości (lub raczej informacje) przekazywane są przy pomocy sygnałów. Sygnałem jest każde zachowanie, które zostało zauważone przez d ru g ą osobę. Z espół sygnałów w yrażających określoną w iadom ość nazyw am y

kom unikatem . Ogólnie komunikat jest pojedynczym zjawiskiem fizycznym w ytw o­

rzonym przez nadajnik i przemieszczającym się wzdłuż toru komunikacji (ośrodek). K om unikat zaw iera treść przekazyw aną za pom ocą określonego kodu. Zjaw isko takie, jakim jest komunikat, może być odbierane przez receptory odbiornika. Infor­ m acja natomiast jest pewnym związkiem między komunikatami i nie m a charakteru fizykalnego.5 Taki zw iązek między kom unikatam i tw orzyć m oże n adaw ca lub o d b io rca. O d d aw n a w torze kom unikacji między nad aw cą i o d b io rcą istniały urządzenia pośredniczące w wymianie komunikatów, takie jak: listy lub telegramy, proste m edia dydaktyczne, telefon, a ostatnio mass media. Od niedaw na pojawiły się także nowe urządzenia6 (wideo interaktywne, komputery, sieci kom puterow e, bazy danych i inne), które realizują związki między kom unikatam i i otrzym ują w wyniku tego działania informację, której nie formułował człowiek. Taka jest rola program ów komputerowych.

Przedmiotem kom unikacji i kontaktu między ludźmi są procesy przetw arzania i procesy w ym iany inform acji. K om unikacja służąca procesom intelektualnym , związanym z twórczym myśleniem człowieka, interaktywnością jego zachowań, po­ ziomem komunikatywności i inteligencji oraz służąca procesom wymiany informacji jest kategoryzowana semiotycznie, tzn. jest przekazywana do kogoś (pragmatyka) , zaw iera sentencje o czym ś (semantyka) i jest dokonyw ana zgodnie z konw encją, przyjętą przez komunikujące się strony, lub językiem porozum iew ania (syntaks).1

Specjalistów od komunikacji interpersonalnej interesuje także interakcja, czyli zjawisko wzajemnej wymiany komunikatów między jednostkam i lub jednostkam i a technicznymi mediami wykorzystywanymi w procesie komunikacji.

' Grzesiuk L., Trzebińska E. (1978): Jak ludzie porozumiewają się. Warszawa.

5 Mazur M.: Jakościowa teoria komunikacji. WNT, Warszawa 1970.

‘ Juszczyk S.: New technologies in education. In: W. Strykowski: Media a edukacja. eM Pi2, Poznali 1997.

7 Bazewicz M., Stuchlík F. (1990): Improvements in the education o f information processing

system designer and changes in human factors and information technologies, [w: J Human Factors in Analysis and Design o f Information Systems. Amsterdam, North-Holland Publ. Comp.

5 4 Nauczyciel i Szkoła 2(5) 1 9 9 8

Media

W polskiej literaturze edukacyjnej lansowany ostatnio term in m edia używany jest w różnych znaczeniach. Słownik w yrazów obcych PWN z roku 1970 w ogóle tego term inu nie zawiera. Tymczasem w pięć lat później u W. Kopalińskiego8 przy haśle m edium oprócz określenia: „osoba zdolna do odczuw ania zjaw isk telep a­ tycznych” m ożna znaleźć dodatkowe wyjaśnienie: „ośrodek (przewodzący); (I. mn.) przekaźniki, środki przekazu masowego”. W wyjaśnieniu tego terminu autor podkre­ ślił i zw iązał m edia ze społeczeństwem masowym.

Do niedawna pojęcie media odnosiło się do mass mediów, oznaczających środki kom unikacji masowej, tj. „urządzenia przekazujące określone treści (kom unikaty), po p rzez k o n tak ty pośrednie; do urządzeń tych zalicza się zw ykle rad io , film , telewizję i prasę, a ostatnio również Internet; przekazują one różne treści posługujące się obrazam i, słowam i i dźwiękam i”.9

W edług W. Skrzydlewskiego10 media są środkami kom unikow ania się; m ogą uczestniczyć w strukturyzowaniu, kodowaniu, przekazywaniu, odbieraniu i przetwa­ rzaniu treści o raz przyczyniać się do rekonstruow ania wiedzy o św iecie przez uczących się.

T. G o b a n -K la s11 uznaje m edia za urządzenia do transm isji kom unikatów , a E. T. H all12 za narzędzia umysłowych ekstensji organianu, które człowiek stworzył w celach poznawczych, w tym dla lepszej reprezentacji spostrzeganej rzeczywistości oraz dla efektywnego porozum iewania się.

W różnych krajach w publikacjach pośw ięconych edukacji term inu m edia używ a się w odniesieniu do środków masowego przekazu, jak i wszelkich innych środków dydaklycznych. P. Heinich i w spółautorzy13 w skazują na łacińskie pocho­ dzenie term inu m edia od słow a pom iędzy i definiują m edia jak o pośredniki lub sposoby komunikowania. Medium to coś, co przenosi informacje pomiędzy nadaw cą a odbiorcą. Jeśli media przekazują informacje służące kształceniu, zyskują m iano mediów edukacyjnych. Te pośredniki, będące przekaźnikami informacji od nadawcy do odbiorcy w formie komunikatów, nazywane są mediami niezależnie od tego, czy kom unikow anie m a charakter masowy (mass media) czy też odbyw a się w klasie szkolnej lub sali uniwersyteckiej.

! Kopaliński W.: Słownik wyrazów obcych. PWN, Warszawa 1975.

5 Okoń W.: Nowy st'ownikpedagogiczny. Wyd. lvŻak”, Warszawa 1996, s. 281.

10 Skrzydlewski W.: Technologia kształcenia — Przetwarzanie informacji — Komunikowanie. WN UAM, Poznań 1990.

" Goban-Klas T.: Proces komunikowania masowego, [w:] Z. Bauer, Ľ. Chudziński (red.):

Dziennikarstwo i świat mediów. Oficyna Cracovia, Kraków 1996, s. 237-246.

l: Hall T.: Poza kulturą. PWN, Warszawa 1984.

15 Heinich. R., Molenda M., Russell J. D., Smaldino S. E.: Instructional media nad techno­

logies f o r learning. Prentice-Hall, Inc., A Simon and Schuster Company, Englewood Cliffs, New

Stanisław Juszczyk — Podstawy p rogra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atycznej... 5 5

Pierwszym w Polsce pedagogiem, który użył ju ż w 1984 r. term inu m edia na określenie środków dydaktycznych wykorzystywanych w edukacji, był prof. W acław Strykowski, kierownik Zakladu Technologii Kształcenia z Uniwersytetu im. A dam a M ickiew icza w P o z n a n iu .P is a ł: w ogólności „media to są przedmioty, materiały, urządzenia przekazujące odbiorcom określone informacje (wiadomości, komunikaty) poprzez słowo, obrazy, dźwięki, a także umożliwiające im w ykonywanie określo­ nych czynności intelektualnych i manualnych” . D ruga część definicji wskazuje na działaniow y i interaktywny charakter współczesnych mediów.

Z definicji W. Strykowskiego15 wynika, że zaw artość treściow ą pojęcia m edia tw orzy kilka elementów, a mianowicie:

• kom unikat (przekaz, wiadomość) — rozumiany jako zespól przekazyw anych inform acji, bodźców sensorycznych, oddziaływ ających na odbiorców (ang.

massage)',

• n o śn ik kom unikatu — podłoże, na którym zostały zapisane określone infor­ m acje: elem ent ten nazyw a się najczęściej m aterialem dydaktycznym lub środkiem miękkim (ang. software)',

• urządzenie (aparat) — umożliwiające przekazywanie komunikatu do odbiorcy, nazyw ane też środkiem lecłinicaiym lub środkiem tw ardym (ang. hardware).

Klasyfikacja mediów

Jest wiele klasyfikacji mediów, uznanych obecnie ju ż za klasyczne. Zaintere­ sow anego czytelnika odsyłam do publikacji Cz. K upisiew icza16, W. O konia11 czy L. L ei18. Jednak, moim zdaniem , najlepszą obecnie klasyfikację m ediów podaje W. Strykowski19. W okresie dynamicznego rozwoju środków multimedialnych traci n a aktualności jeden z klasycznych podziałów mediów na: wzrokowe, słuchow e i w zrokowo-sluchow e. Bardziej zrozum iale i bardziej aktualne stały się podziały dychotom iczne. Oto niektóre z nich.

Uwzględniając kryterium złożoności i używania energii elektrycznej do stoso­ w ania mediów dzieli się je na dwie duże grupy: proste i techniczne (złożone). M edia proste są stosow ane bez udziału urządzeń i energii elektrycznej. N ależą do nich: układanki, plansze, rysunki, mapy, tablice, naturalne okazy i przedmioty um iesz­

M Strykowski W.: Podstawy kształcenia multimedialnego. PWN, Warszawa 1984. I! Strykowski W.: Audiowizualne materiały dydaktyczne. Podstawy kształcenia multimedial­

nego. PWN, Warszawa 1984.

16 Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki ogólnej. PWN, Warszawa 1976. 17 Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Wyd, „Żak”, Warszawa 1996.

Leja L.: Techniczne środki dydaktyczne. PWN, Warszawa 1978.

111 Strykowski W.: K-ledia w edukacji, [w:] Strykowski W. (red.): M edia a edukacja. Wyd. eM Pi2, Poznań 1997.

5 6 N auczyciel i Szkota 2(5) 1 9 9 8

czone w natu raln y ch lub sztucznych w arunkach, okazy w postaci p re p a ra tó w suchych lub mokrych, modelowe zastępniki przedm iotów oryginalnych, obrazow e lub słowne zastępniki przedmiotów oryginalnych, symbole, podręczniki drukowane, materiały kserograficzne i inne media w formie drukowanej, kredki, farby etc. M edia złożone, czyli techniczne, tw orzą dwa elementy: urządzenia i materiały dydaktyczne, np. projektoskopy i foliogramy, magnetofony lub radio i nagrania audio, m agneto­ w idy i kasety wideo, telewizory i programy telewizyjne, kom putery i ich oprogra­ m ow anie. K lasyfikacją m ediów naw iązującą do poprzedniej je s t ich podział na m edia drukow ane (papierowe) i elektroniczne (ekranowe).

Z pedagogicznego punktu w idzenia interesujący je s t w prow adzony przez M cLuhana20 podział mediów na: gorące (ang. hot) i zimne (ang. cool). Według tego autora, im w iększa w danym komunikacie liczba informacji, tym gorętszy kom u­ nikat i odwrotnie, gdy kom unikat dostarcza mniej elementów pozw alających łatw o dekodow ać jego znaczenie, tym jest zimniejszy. W przypadku komunikatów g o rą­ cych aktyw ność uczniów w procesie kształcenia jest słaba, gdyż wszystko zostaje podane przez nadawcę komunikatu. N atom iast uczeń odbierający komunikat zimny m usi w pew nym stopniu go w spółtw orzyć, przez co staje się bardziej aktyw ny i pełniej w łączony w proces uczenia się. Zatem „przegrzane” kom unikaty ograni­ czają wysiłek intelektualny i inicjatywę tw órczą odbiorców.

Rozwój techniki komputerowej i związanych z nią multimediów spowodował konieczność w prow adzenia następnego podziału na: m edia podające (transm i­ syjne) — zapew niające przede w szystkim transm isje kom unikatów o raz m edia

interaktyw ne — w ym uszające możliwie wysoki poziom i wielostronny charakter

aktywności uczących się.

F u n k c je m ediów w dydaktyce

M edia dydaktyczne są nieodzownym składnikiem racjonalnie zorganizowanego i realizow anego procesu kształcenia. Zgodnie z zasadą poglądowości um ożliw iają bezpośrednie poznaw anie rzeczyw istości przez uczniów , a także u ła tw ia ją im poznaw anie pośrednie oraz sprzyjają kształtowaniu czynności um ysłowych i prak­ tycznych, przez co przyczyniają się do wzrostu efektywności kształcenia. D ostar­ czają także tworzywa w postaci wrażeń i spostrzeżeń, na których opiera się poaianie, czynności umysłowe, a ponadto różnego rodzaju czynności praktyczne.

Według Cz. Kupisiewicza-1 media dydaktyczne spełniają w procesie nauczania- -uczenia się łączące się ze sobą i uzupełniające się wzajemnie funkcje:

M McLuhan M.: Środki komunikowania — przedłużenie człowieka, [w:] Technika i Społe­

czeństwo. Antologia pod red. A. Sicińskiego. PIW, Warszawa 1974.

S tanisław Juszczyk — Podstawy p ro gra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atyczn ej... 5 7

— poznaw czą — służąc bezpośredniemu poznawaniu przez uczniów określo­ nych fragm entów rzeczywistości,

— kształcącą — będąc narzędziami rozw ijania zdolności poznaw czych oraz uczuć i woli dzieci i młodzieży,

— dydaktyczną — stanowiąc źródło zdobywania przez uczniów w iadom ości i umiejętności, umożliwiając weryfikację hipotez, ułatwiając utrwalanie prze­ robionego m ateriału, służąc sprawdzaniu stopnia opanow ania wiedzy itp. W podobny sposób funkcje mediów dydaktycznych określa W. O koń22, przy czym w przypadku najnowszych mediów elektronicznych, takich jak radio, telewizja i komputery, uważa, że mogą one skutecznie zastępować niektóre czynności nauczy­ ciela i uczących się, przez co stają się środkami-metodami kształcenia. K lasyfikując funkcje mediów W. Okoń stwierdza, że ułatw iają one i pogłębiają:

— poznawanie rzeczywistości,

— poznawanie wiedzy o rzeczywistości,

— kształtowanie postaw i emocjonalnego stosunku do rzeczywistości, rozw i­ janie działalności przekształcającej rzeczywistość.

Poznaw anie rzeczywistości może odbyw ać się poprzez bezpośredni kontakt z tą rzeczywistością, wtedy gdy w grę wchodzą tzw. naturalne media, lub poznanie to może mieć charakter pośredni, wtedy dokonuje się ono za pom ocą mediów, które tę rzeczywistość przedstawiają w sposób możliwie wiemy i dokumentalny. Szczegól­ ne znaczenie m ają tu taj m edia techniczne, za pom ocą których p rzed staw ia się uczniom w łasności wizualne, dźwiękowa, dotykowa czy sm akowe p o aiaw an y ch obiektów, przedmiotów, zdarzeń i procesów. W ramach tej funkcji mieści się również p o znaw anie rzeczyw istości w postaci uogólnionej. W tym p rzypadku obiekty i zdarzenia rzeczyw iste zostają przetransportow ane i są udostępniane uczniom w um ow nie przyjętych formach graficaio-w erbalnych, takich ja k modele, globusy, plany, diagramy, wykresy, m alowidła lub rysunki.

Poznaw anie wiedzy o rzeczywistości następuje najczęściej poprzez czytanie tekstów drukow anych, czyli głównie podręczników szkolnych lub różnego rodzaju m ateriałów drukowanych, które mogą być powielane przez kserokopiarki i rozpow'- szechniane. Wiedzę o rzeczywistości prezentuje się także poprzez m edia teclm icaie, takie ja k grafoskopy, czytniki, komputery, magnetofony, sieci komputerowe. Przy czym teksty udostępniane są uczącym w formie pisanej (wizualnej) jak o m ateriały drukow ane lub dokumenty elektroniczne oraz dźwiękowej (audialnej).

W kształtowaniu emocjonalnego stosunku do rzeczywistości, zdaniem W. Oko­ nia, to właśnie technika dydaktyczna może być przekaźnikiem cennych w artości i w sp an iały ch w zorców postępow ania pobudzających ludzi do w zruszeń o raz kształtujących ich motywacje i postaw y D o aian ia emocjonalne dzieci i młodzieży

5 8 Nauczyciel i Szkoła 2(5) 1 9 9 8

m ają szczególne znaczenie w kształceniu literackim , muzycznym i plastycznym . W edług W. Okonia dzisiejsza szkoła nie może się ju ż obejść bez takich mediów, jak: przeźrocza, filmy, słuchowiska, płyty i taśm y z nagraniami, program y telewizyjne i multim edialne, a także teatr.

D ziałania przetwarzające rzeczywistość to szczególna funkcja mediów, pozwa­ lająca w największym stopniu na wszechstronne aktyw izowanie uczących się, co prowadzi do wzrostu efektywności kształcenia. Aby uczeń przyswoił sobie te um ie­ jętności, musi podejm ować czynności umysłowe i manualne. W spółczesne m edia edukacyjne wym uszają działanie i interakcję uczniów. Są dla uczących się źródłem różnorodnych informacji (obrazowych, słownych, dźwiękowych i działaniow ych), które przetw arzają oni w swoich umysłach.

W spółczesne media rozwinęły się tak bardzo, że stają się dla uczniów nie tylko źródłem inform acji poznawczych, ale samodzielnie organizują proces nauczania- -uczenia się zawierając również informacje sterujące procesem poznawczym uczą­ cych się.23 Zdaniem W. Strykowskiego niektóre media, np. program y telewizyjne, komputerow e, m ultimedialne stają się dla uczniów alternatywnym nauczycielem . We współczesnej szkole m edia spełniają dwie podstawowe funkcje:

— w spom agają proces kształcenia sterowany przez nauczyciela,

— sam odzielnie, oczyw iście we w spółpracy z uczniem , ste ru ją procesem kształcenia.

Z adaniem nauczyciela je s t natom iast stworzenie odpow iedniego program u medialnego.

Analizując rolę mediów w kształceniu W. Strykowski-1 wyróżnił trzy zasadnicze ich funkcje:

— poznaw czo-ksztalcącą, — emocjonalno-motywacyjną oraz — dzialaniowo-interakcyjną.

Funkcja dzialaniowo-ksztalcąca mediów, według W. Strykowskiego, przejawia

się w bogactwie różnorodnych informacji przekazywanych w języku obrazów', słów, dźwięków i działań. Bez mediów uczeń nie miałby dostępu do tych informacji, gdyż bezpośredni kontakt człowieka z rzeczywistością, zwłaszcza dla ucznia w szkole, jest ograniczony. M edia zdecydowanie rozszerzają pole poznawcze uczących się poprzez udostępnianie im niemalże całej rozleglej rzeczywistości, rozwijając jednocześnie ich procesy percepcyjne, intelektualne i wykonawcze. Stanow ią jednocześnie źródło informacji i narzędzie rozwoju intelektualnego uczniów. Dzięki mediom spostrzegają oni obiekty, procesy i zjaw iska w sposób możliwie wierny, w ich autentycznym

° Strykowski W.: Ewolucja roli mediów w oświacie. |w:] Strykowski W., Zając A. (red.):

M edia w kulturze, nauce i oświacie. Tarnów 1996.

24 Strykowski W.: Audiowizualne materiały dydaktyczne. Podstawy kształcenia medialnego. PWN, Warszawa 1984.

Stanisław Juszczyk — Podstawy p rogra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atycznej... 5 9

otoczeniu, w ruchu, w kolorze, a więc z uwzględnieniem wszelkich w łaściw ości poznaw anej rzeczyw istości, a także obiekty, rzeczy, procesy, zjaw iska odlegle w czasie i przestrzeni. Uczący się może obserwować te fragmenty rzeczywistości, które są niedostępne bezpośredniemu poznaniu, gdyż w swej naturalnej postaci są zbyt m ale, zbyt duże, zbyt zimne lub gorące itp., aby stać się przedm iotem bez­ pośredniego oglądu. Przedłużają zmysły i nerwy człowieka. P om agają selekcjo­ now ać i stru k tu ry zo w ać przekazyw ane inform acje. U m ożliw iają d y n am iczn ą p rezen tację statycznych treści kształcen ia poprzez anim acje. D ynam izow anie rysunków, schematów, modeli przedstawiających określone struktury i zależności, ożyw ianie materiału nauczania o charakterze statycznym i abstrakcyjnym pom aga uczniom w w ytw arzaniu własnej bazy w yobrażeniow ej, w kształtow aniu pojęć, w weryfikowaniu wyobrażeń, co m a duże znaczenie dla spostrzeżeniowego i myślo­ wego aktywizowania odbiorców. Zupełnie now'e możliwości poznawcze i kształcące w procesie edukacji stwarza teclmika rzeczywistości wirtualnej (ang. Virtual Reality).

Funkcja emocjonalno-motywacyjna, zdaniem W. Strykowskiego, związana jest

z zaangażow aniem w proces poznania św iata całej osobow ości człow ieka, jego w szystkich procesów psychicaiych. Poprawnie wykonane pod względem pedago­ gicznym , technicznym i artystycznym media dydaktyczne, ja k np. audycje radiowe, przeźrocza, filmy, nagrania wideo, program y komputerowe m ultimedialne i hiper- medialne, wywołują nie tylko określone przeżycia intelektualne, ale również w zru­ szenia, przeżycia emocjonalno-ekspresyjne. przez co z kolei rozbudzają zaangażo­ wanie, zaciekawienie, zainteresowanie materialem nauczania. G rafika, fotografia, fonografia, film, telewizja, multimedia m ają wiele wspólnego ze sztuką; posiadają dram aturgię, oddziałują na ludzi całym zespoleni środków wyrazowych: pięknem obrazu i słowa, harm onijną kompozycją, bogactwem różnorodnych efektów' akus­ tycznych i m uzycaiych. Między emocjami a motywacją istnieje ścisły związek. Stąd media wpływając na sferę emocjonalną człowieka, tym samym urucham iają u niego o kreślone procesy m otyw acyjne. W ieloaspektow e oddziaływ anie m ed ió w 'jest szczególnie wartościowe w przypadku kształtowania u uczniów' systemu w artości, przekonań i postaw, a więc w wychowaniu i socjalizacji ludzi. Jednak media mogą kształtow ać zarów no pozytywne ja k i negatywne postawy, w zależności od prze­ kazyw anych treści. Stanowi to poważny problem pedagogiczny.

Funkcja dzialaniowo-inleraktywna, według W. Strykowskiego, przejaw ia się

w działaniach m otorycaiych i komunikacyjnych człowieka. D ziałaniow a funkcja m ediów jest szczególnie w ażna w procesie kształcenia umiejętności i sprawności manualnych. Funkcja interakcyjna realizowana jest w trakcie wzajemnego kom uni­ kow ania się, wymiany informacji, prowadzenia dialogu z maszyną, co dotychczas było atrybutem jedynie ludzi. Dzięki interaktywności najnowszych mediów elektro­ nicznych pow stają nowe metody i formy edukacji szkolnej. N ależą do nich: poczta elektronicaia, telesem inaria i telekonferencje lub w irtualne klasy.

6 0 Nauczyciel i Szkolą 2(5) ) 99 8

W nauczaniu początkowym media pom agają w przekazywaniu uczniom wie­ dzy, sprawności lub rozwiązywaniu problemów, są wykorzystywane do utrw alania u przednio opracow anych zagadnień program ow ych. Ich zadaniem je s t przede w szystkim zaciekaw ić dzieci treścią projektow aną do poznania, m ają w ięc one niejako um otyw ow ać dalszą naukę szkolną zm ierzającą do zadow alającego przy­ swojenia określonych tem atów zawartych w program ie.25

Mass media

Do mediów masowych zaliczamy tradycyjnie prasę, radio i telewizję. Rola mass mediów w życiu społecznym, a w tym w edukacji, zw łaszcza równoległej, w ciąż rośnie. To one stanow ią główne źródło informacji o otaczającym świecie, kreują obraz współczesnej kultury, wytyczają zakres kontaktów z nią, kształtują upodo­ b an ia i po staw y .26 M am y tu taj do czynienia z g lo b alizacją i in dyw idualizacją o dbioru m ass mediów. Jedna ze znaczących ich funkcji pełnionych w edukacji globalnej dotyczy orientowania społeczeństwa w problemach współczesnego świata o raz budzenia zrozum ienia dla innych kultur.27

W zasadzie telewizja (publiczna, kablowa, satelitarna, wideo) jest najbardziej aktyw nym medium masowym, dlatego zajmiemy się nią nieco szerzej. To przede wszystkim telewizja może skutecznie podejmować problemy o globalnym znaczeniu edukacyjnym — orientować w problemach współczesnego św iata (m.in. ekologia, wyżywienie, zdrowie, migracje), uczyć zrozumienia dla innych kultur, kształtow ać postaw y patriotyczne i intem acjonałistycaie. D ociera do ludzi na całym świecie, niezależnie od ich wieku, wykształcenia, rasy, w yaiania i światopoglądu. D ostarcza widzom inform acji z różnych dziedzin wiedzy, rozbudza i rozwija zainteresow ania i zam iłow ania, dostarcza relaksu i rozrywki, kształtuje postawy, ukazuje problem y sensu życia i miłości. Jest ogromną pomocą w rozwijaniu edukacji bez granic, służąc wąsko i szeroko pojmowanemu doskonaleniu zawodowemu. A zatem telewizja może realizow ać w ym agania edukacyjne związane ze strategią rozw oju naszego kraju starającego się o w łączenie do Unii Europejskiej.28 To zadanie stało się możliwe w wyniku w ykorzystania zaawansowanej technologii informatycznej w telewizji.

25 Więckowski R.: Elementy systemu nauczania początkowego. WSiP, Warszawa 1976.

26 Gajda J.: Rosnąca rola mass mediów — zagrożenia i szanse w edukacji, [w:] Strykowski

W. (red.): Media a Edukacja. Wyd. eMPi2, Poznań 1997.

27 Gajda J.: Elektroniczne środki masowego przekazu — nowe problem y i szanse w edukacji

globalnej, [w:) Strykowski W., Zając A. (red.): Nowoczesna technika w kulturze i oświacie. Komputery - audio - wideo - TvSat - multimedia - infostrady. Tarnów 1995.

28 Gajda J.: Rosnąca rola mass mediów — zagrożenia i szanse w edukacji, [w: | Strykowski W. (red.): Media a Edukacja. Wyd. eMPi2, Poznań 1997.

Stanisław Juszczyk — Podstawy progra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atycznej... 61

Multimedia

Termin m ultim edia pojawił się w latach siedemdziesiątych. W wydawnictwach angielskojęzycznych słowem „multimedia” określać wtedy zaczęto pakiety pomocy naukow ych, zw anych następnie środkam i dydaktycznym i, w których zeb ran o różnego typu m ateriały dydaktyczne: podręczniki, m ateriały ilustracyjne, modele, okazy naturalne, kredki, farby, przeźrocza, filmy, taśm y magnetofonowe i materiały towarzyszące. Czyli były to dostępne powszechnie różnorodne media, na tyle jednak słabo ze sobą powiązane, że realizowany przy ich udziale proces nauczania w ym agał dużych nakładów sil i byl mało efektywny.

Do dzisiaj jednak najbardziej pow szechnymi w użyciu m ediam i w procesie dydaktycznym są książki, kreda i tablica (ang. books, chalk a nd blackboard). Także dzisiaj w mowie potocznej krajów anglosaskich używa się term inu chalk talk, czyli w dosłownym tłum aczeniu: m ów ienie kredą. Pow stała stąd anegdota o lekarzu i nauczycielu, a dotycząca utrzymującego się konserwatyzmu w procesie nauczania. O tóż, gdyby z czasów średniow iecznych przeniesiony został w czasie cy ru lik i umiejscowiony na sali operacyjnej, doznałby szoku, tak zmieniły się narzędzia pracy współczesnego lekarza. N atomiast przeniesiony w czasie bakalarz czułby się w przeciętnej sali lekcyjnej jak u siebie, ponieważ nadal typowym wyposażeniem każdej sali jest tablica i kreda.

W pierw szym okresie używ ania term inu m ultim edia w klasie szkolnej, bez udziału kom putera, wymieniano trzy podstawowe jego elementy: media, narzędzia i wytwory; np. książki z ilustracjami były mediami, kolorowe pisaki lub kredki były narzędziam i, a w ytw oram i — kolorow e rysunki, którym i zw ykle dzieci p rzy ­ ozdabiały sw oją klasę. W drugim okresie rozwoju m ultimediów sterow anych ju ż komputerem , jego trzy podstawowe składniki rozumiano inaczej: mediami byl tekst, nagrania audialne i obraz statyczny lub dynamiczny, technologię stanow iły kom ­ putery, optycznie odczytyw ane bazy danych, takie ja k dyski w ideo, n ato m iast w ytworami były notebooki wideo, symulacje, mówiące książki, gry edukacyjne etc.

Słow o m ultim edia dzisiaj oznacza jednak coś więcej niż tylko jednoczesną obecność wielu różnych mediów. Terminem tym oaiaczam y integrację różnorodnych mediów (środków przekazu) na pewnej wspólnej bazie, np. na bazie kom putera albo specjalnego urządzenia odtwarzającego. Podstawowym atrybutem multimediów jest o b raz statyczny lub dynam iczny (anim ow any), zsynchronizow any z dźwiękiem, opatrzony tekstem , rysunkiem , a czasam i w staw kam i filmu wideo. K om putery połow y lat dziewięćdziesiątych oferują olbrzymie możliwości w zakresie przetw a­ rzania i prezentacji — fotograficznie dokładnych obrazów, dźwięków o bardzo dużej czystości (i jakości odtwarzaczy CD), obrazów ruchomych o jakości nie ustępującej telewizji lub wideo. Integracja różnych mediów oraz interakcyjna29 w spółpraca

6 2 Nauczyciel i Szkoła 2(5) 1 9 9 8

kom putera z użytkow nikiem stw orzyła całkiem now ą klasę program ów k o m pu­ terowych.

N ależy jednak tutaj dodać, że terminu „m ultim edia” używa się nieraz dosyć swobodnie, często na określenie równoczesnej pracy z tekstem, grafiką lub dźwiękiem.

W definicji skrótowej multimedia oznaczają połączenie kom putera i telewizji; w ten sposób definicja ta opisuje bardzo istotne kom ponenty technologii m u lti­ mediów, a mianowicie integrację dźwięku i wideo.

D. M. G ayeski30 uznaje multimedia za klasę systemów interaktywnej kom uni­ kacji sterowanych komputerem, które mogą tworzyć, przechowywać, transm itow ać i o d tw arzać podsieci inform acji tekstow ej, dźwiękowej i w izyjnej (np. grafiki, anim acji, wideo, stop klatek, filmów Quick Time). Quick Tim e je st architekturą rozszerzenia system u operacyjnego firmy Apple, je st stw orzona do celów m u lti­ m edialnych, pozwalających na zapis dźwięku, sekwencji obrazów i innych danych, będących funkcją czasu oraz wspom aga integrację urządzeń zewnętrznych. M ulti­ m edia podniosły poziom przetw arzania i prezentacji informacji — fotograficznie dokładnych obrazów , dźwięków o nieskazitelnej czystości, ruchom ych obrazów 0 jakości nie ustępującej telewizji czy też wideo.

M ultimedia m ożna także opisać w skrócie jako technologię integrującą w sobie trzy dziedziny: techniki publicystyczno-wydawnicze, elektronikę kom ercyjną oraz zastosow ania komputerowe w jedno medium służące wymianie informacji. W m e­ dium tym m am y do czynienia z w zajem nym przenikaniem się jego składników 1 interakcyjny dostęp.31

W. Skrzydlewski32 ujm uje m ultim edialność jako uniwersum znaków docho­ dzących do użytkownika, akcentując jednocześnie drugą, oprócz przekaźnikowej, funkcję mediów, a mianowicie ich funkcję bycia narzędziami rozwoju poznawczego człowieka. W koncepcji tej media nie tylko transm itują treści, ale przede wszystkim strukturyzują wiedzę w uczącym się. W. Skrzydlewski kładzie nacisk na różnico­ w anie strategii stosowania mediów w nawiązywaniu do indywidualnych sposobów p rzetw arzan ia inform acji pochodzących od mediów. Jego zdaniem rozpatrując m ultimedialność, trzeba brać pod uw'agę współistnienie:

— dwóch różnych języków rejestrowania kultury — ikonicaiego i sym bolicz­ nego (z ich różnymi możliwościami technologicznymi i komunikacyjnymi); — reprezentacyjnych, sem antycznych i ekspresywnych możliwości znaków

(przedstawianie, znaczenie i wyrażenie);

30 Gayeski D. M.: M aking sense o f multimedia: Introduction to special Issue. Educational Technology, May 1992.

31 Lasiński G.: Współczesne techniki informacyjne i ich wpływ na sposób prezentacji, [w:] Strykowski W., Zając A. (red.): Media w kulturze, nauce i oświacie, 'lam ów 1996.

31 Skrzydlewski W.: Media — narzędzia intelektualne, [w:] Strykowski W. (red.): Media

Stanisław Juszczyk — Podstawy p rogra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atyczn ej... 6 3

— różnych możliwości intelektualnych i kompetencji kom unikacyjnych ludzi; — różnych funkcji mediów, w ypływających z możliwości technicznych urzą­

dzeń i oprogramowania.

Często mówi się, że obraz zastąpi tysiąc słów. Jednak kom unikacja poprzez o b ra z z pew nością nie zastąpi kom unikacji poprzez mowę. M ow a lu d zk a je s t rozw iniętym na przestrzeni tysiącleci bardzo złożonym system em kom unikacji i w prow adzenie m ultim ediów na pewno nie spowoduje regresu tego system u do poziom u m owy obrazów i znaków w spom aganych przez pierw otne dźwięki. To raczej w łaśnie przykłady zrealizowane przy użyciu animacji, wizualizacje modeli i obrazy stają się częścią systemu kom unikacji poprzez mowę. Z tego w zględu poprawniej będzie powiedzieć, że dzięki integracji multimediów możliwa stanie się sym ulacja procesów komunikacji międzyludzkiej i że multimedia mogą komunikację międzyludzką w istotny sposób wspomagać. Najefektywniejszą form ą takiej kom u­ nikacji je st jednak — i pozostanie w przyszłości — m ow a ludzka.33 M ultim edia w ykorzystywane są dzisiaj powszechnie w różnych dziedzinach aktyw ności czło­ w ieka. Z arów no przy komputerow ym wspomaganiu nauczania/uczenia (ang. —

C o m p u te r B a se d T raining/T eaching — C B 71). ja k і w system ach inform acji.

W przypadku zastosowań profesjonalnych wykorzystuje się wiele kom puterow ych urządzeń peryferyjnych, takich jak: klaw iatura, mysz, pulpit graficzny i skaner, kam era wideo, magnetowid, mikrofon, elektronicaie instrumenty muzyczne etc.

Jednocześnie w raz z terminem multimedia pojawił się termin hiperm edia (ang.

h yp erm ed ia ).3"'·35 Przedrostek hiper- oznacza poza- lub w ielow ym iarow ość, co

w kontekście systemu komputerowego określa wyjście poza dwuwymiarowość, tzn. poza pow ierzchnię (czyli długość i szerokość) strony tekstowej w yświetlonej na ek ran ie kom puterow ego m onitora i dodanie trzeciego w ym iaru: „głębokości” . Przykładem m ogą tutaj być słowne w yjaśnienia użytych term inów lub obrazów połączonych ze słowami, które są ukryte na ekranie m onitora pod postacią słowa kluczow ego. Są dw a sposoby rozróżnienia term inów m ultim edia i hiperm edia. Z w ykle term in hiperm edia odnosi się do oprogram ow ania, podczas gdy term in m ultim edia do urządzeń sterowanych komputerem. Z drugiej strony jednak często multimedia oznaczają również oprogramowanie, a różnica pomiędzy multimediami a hipermediami leży w poziomie możliwości interakcyjności. Zwykle m ultim edia pozw alają użytkownikowi poruszać się do przodu i do tyłu w przeglądanym progra­ mie (w sposób liniowy), podczas gdy hipermedia pozwalają także na przem ieszcza­ nie się w bok (w sposób nieliniowy). Określenie hipertekst (ang. hypertext) także

13 Steinbrink В.: Multimedia. U progu technologii X X I wieku. Robomatic, Wroclaw 1993. M Franklin C., Kinncl S. K..: Hypertext/Hypermedia in schools. A resource Book. ABC-CLIO, Santa Barbara, California 1990.

35 Barker J., Tucker R. N.: The interactive learning revolution. Multimedia in Education and

6 4 Nauczyciel i Szkoła 2(5) 19 98

odnosi się do multimedialnej prezentacji na komputerze, lecz ograniczone jest jedynie do tekstu.36 Termin ten został wprowadzony na początku lat sześćdziesiątych przez Teda N elsona. Idea tego niesekwencyjnego tekstu pozwala, poprzez w ykorzystanie pow iązań pomiędzy znajdującymi się w związkach logicznych stron, na uzyskanie dalszych, pogłębionych lub pokrewnych tematycznie informacji.

Edukacja medialna i informatyczna

jako przedmioty nauczania-uczenia się

Technologia inform acyjna m a silny w pływ na funkcjonowanie społeczeństw, dostarcza bowiem pomocy do intelektualnej działalności człowieka. Przewiduje się, że w najbliższych 10-15 latach technologia informacyjna odegra przełom ow ą rolę w działalności zawodowej pojedynczego człowieka i w życiu społeczeństw. Przekaz w erbalny w porów naniu z przekazem w izualnym czy obecnie m ultim edialnym ch arak tery zu je się znacznie m niejszą ilością inform acji, m niejszą redundancją (m niejszą ilością inform acji, niż je s t to niezbędne do zrozum ienia w iadom ości) i znacznie prostszym i strukturam i. Przekazy w izualne, audiow izualne, a przede wszystkim ich tworzenie w ym aga specjalnego przygotowania. Komunikowanie się w w ym iarze ponadnarodowy™ uczyniło kiedyś łacinę, a współcześnie język angiel­ ski, językiem świata. Dziś podstawowym i ponadkulturowym językiem globalnej w ioski staje się także język audiow izualny — język film u, telew izji, reklam y i kom puterowych multimediów. Dawniej do wyszukiwania informacji w ystarczała znajom ość kolejnych liter alfabetu i liczb, a obecnic umiejętność w yszukiw ania, d eko d o w an ia i rozum ienia inform acji m ultim edialnych na stro n ach W W W w Internecie. N abyw anie kompetencji w zakresie odczytyw ania, ale i tw orzenia złożonych struktur przekazów audiow izualnych i m ultim edialnych staje się dziś równie ważne ja k umiejętność czytania i pisania sto lat tem u.37

Szkoła przyszłości musi pomóc uczniom w krytycznym postrzeganiu rzeczy­ wistości, w odkrywaniu, analizowaniu i interpretowaniu pojęć i znaczenia. N auczy­ ciele powinni kształcić uczniów tak, by mogli zadaw ać refleksyjne pytania, sarno- spraw dzać się, prowadzić refleksję nad własnym myśleniem, planow ać przyszłość. D latego będą potrzebow ali nowej strategii nauczania krytycznego, tw órczego m yślenia i pobudzania zespołowego uczenia się. N adszedł czas zaadaptow ania zm ian organizacyjnych w klasie szkolnej i samej szkole. Przygotowania społecznie

M Franklin C., Kinnei S. K.: Hypertext/Hypermedia in schools. A resource Book. ABC-CLIO, Santa Barbara, California 1990.

37 Kąkolewicz M.: Edukacja medialna w szkole ogólnokształcącej, [w:] Strykowski W. (red.):

Stanisław Juszczyk — Podstawy p ro gra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atyczn ej... 6 5

interaktyw nych program ów nauczania, które mogą pom óc w rozwijaniu um iejęt­ ności myślenia stosowanych dla X XI wieku.38

Pojaw ienie się nowoczesnych technologii inform acyjnych pow inno spow o­ dow ać wzrost zainteresowania nimi w edukacji i znaleźć przełożenie w praktycznym przygotowaniu kadry nauczycielskiej do wprowadzenia w życie nowych technologii kształcenia. W czołow ych polskich uczelniach w prow adzane są now e treści do m edialnego kształcenia humanistów, a szczególnie pedagogów. K om putery m ają przecież kapitalne znaczenie w procesie kształcenia i rew alidacji osób niepełno­ sprawnych. Jednak zastosowanie technologii informacyjnych w systemie ośw iato­ wym w ym aga opracow ania nowej metodyki nauczania, nowych intelektualnych i koncepcyjnych ujęć problemów kształcenia oraz systemowego traktow ania samego procesu kształcenia.39 Technologie informacyjne stały się jednym ze źródeł procesów transform acji w edukacji światowej; w Polsce zaczynam yjuż obserwować wyraźne objaw y tych procesów.'10 Postęp techniczny uwidocznia się ju ż dzisiaj w polskiej szkole i uczelni i wywiera duży w pływ na proces edukacji oraz jego uczestników, czyli uczniów i ich rodziców, studentów oraz nauczycieli. Kom puter, zwany coraz powszeclmiej komunikatorem, wymusza precyzję myślenia, logiczne form ułow anie przekazu inform acyjnego lub jego odczyt, realny opis rzeczywistości oraz jed n o ­ znaczny sposób postępowania. Komputer stal się nośnikiem przem ian um ożliw ia­ jących obalenie dogmatu, że tradycyjna polska szkoła stw arza dzieciom optym alne w arunki kształcenia. Stal się nośnikiem zmiany i zwiastunem przyszłej reformy.

B adania środowiska nauczycielskiego, prowadzone w Zakładzie Zastosow ań Informatyki w Dydaktyce Uniwersytetu Śląskiego, na temat wykorzystania technicz­ nych m ediów dydaktycznych, w tym kom putera do w spom agania procesu na- u czania-uczenia się w szkole podstaw ow ej, prow adzą dziś do pesym istycznych wniosków. Nowoczesna technologia kształcenia wymaga dużych nakładów finanso­ w ych, których nie posiada przeciętna polska szkolą. W iele zależy od przedsię­ biorczości dyrekcji szkoły i pomysłowości w pozyskiwaniu środków od różnych sponsorów. W zasadzie to rodzice są promotorami nowoczesnych zmian w naucza­ niu, dokonując w płat na fundusz komitetu rodzicielskiego. Wiele jednak zależy tutaj od dyrektora szkoły, który może go spożytkować na zakup nowoczesnych m ediów dydaktycznych lub na pokrycie pilnych płatności.

W typowej szkole brak jest właściwych koncepcji wykorzystania nowoczesnych m ediów interaktywnych, co nie stymuluje wzrostu poziomu nauczania. W ykorzys­

M Pachociński R.: Oświata w społeczeństwie informatycznym. „Społeczeństwo O tw arte” 1996, nr 2.

39 Juszczyk S.: Innovative school system in Polarni. „Systems — Int. Interdiscyplinary Jouni.”, 1997a, no. 2.

40 Juszczyk S.: Transformation o f education system in Poland. In: Radziewicz-Winnicki A. (ed.): Democratization o f education in Poland. Sei. Publ. o f WSP, Częstochowa 1997b.

66

tanie nowych technologii w ym aga od nauczyciela dużych kw alifikacji, zaangażo­ w ania i energii. Przygotowanie się do lekcji z wykorzystaniem kom putera w ym aga od pedagoga poświęcenia więcej czasu, a przecież jego wynagrodzenie nie zwięk­ sza się. W ielu nauczycieli przedm iotów hum anistycznych pracujących w szkole nigdy wcześniej nie miało do czynienia z komputerem lub ich wiedza na ten tem at sprow adza się do w ykonania kilku prostych operacji. Dlatego trudno jest w ym agać od nich, posiadających nieraz mniejszą wiedzę z obsługi kom putera od niejednego ucznia, aby wykorzystywali interakcję z komputerem na prowadzonych przez siebie lekcjach lub zajęciach pozalekcyjnych. Niektórzy nauczyciele są negatywnie usto­ sunkowani do wprowadzania do szkoły nowoczesnych mediów. Swój konserwatyzm m askują stwierdzeniam i, że uczniowie wykorzystujący oprogram ow anie kom pu­ terow e są mniej dostosowani społecznie, roztargnieni, mniej tolerancyjni niż ich rówieśnicy nie obcujący z komputerem.

W edług rap o rtu U N E SC O Polska znajduje się na przełom ie fazy drugiej i trzeciej pod względem stanu wdrażania technologii informacyjnej i zmierza od Fazy Autom atyzacji do Fazy Informacji; celem jest Faza Komunikacji. Aby uczniowie m ogli stać się nie ty lk o o b serw ato ram i, ale przede w szystkim uczestnikam i i w spółtwórcam i tych zmian, zadaniem szkoły powinno być" ;

— umożliwienie wszystkim uczącym się zapoznania z podstawami technologii informacyjnej i jej zastosowaniami oraz nabycia umiejętności korzystania z informacji i posługiw ania się w tym technologią informacyjną.

— w ykorzystyw anie technologii inform acyjnej w poznaw aniu i nauczaniu innych dziedzin — w tych sytuacjach i przypadkach, gdy jest to celowe. W ogólności źródła informacji oraz narzędzia technologii informacyjnej wyko­ rzystuje się w rozw iązyw aniu problemów. D odatkow o korzystając ze środków technologii informacyjnej, takich jak systemy komputerowe i pakiety oprogram o­ w ania, m ożna w spom agać proces uczenia się i nauczania.

Powszechnie przyjmuje się następujące cele umieszczenia technologii inform a­ cyjnej w program ie kształcenia ogólnego12:

— w ykształcenie w każdym uczniu zdolności rozumienia podstaw technologii informacyjnej oraz umiejętności jej stosowania, odpowiednio do jej możli­ wości, przynoszonych korzyści i ograniczeń;

— um ożliw ienie uczniom osiągnięcia odpow iedniego poziom u stosow ania technologii informacyjnej jako pomocy w sytuacjach, gdy jest to pożyteczne; — umożliwienie stosowania technologii informacyjnej w różnych obszarach

program u kształcenia jako pomocy, środka lub narzędzia do poszerzenia i w zbogacenia uczenia się i nauczania.

" G urbiel E., Hardt-O lejniczak G., Kolczyk E., Krupička H., Syslo M. M.: Technologia

informacyjna w kształceniu ogólnym. WSiP, Warszawa 1997.

Syslo M. M. (red.): Elementy informatyki. Poradnik metodyczny dla nauczyciela. PWN, Warszawa 1997.

Stanisław Juszczyk — Podstawy p ro gra m ow e ed ukacji m e dialn ej i inform atycznej... 6 7

Z ajęcia uwzględniające technologię informacyjną m ają dostarczyć uczniom: — w iedzy o zastosow aniach tej technologii, w tym o źródłach inform acji

i takich narzędziach, jak: edytory tekstów, bazy danych, arkusze kalkula­ cyjne o raz oprogram ow anie do obróbki dźw ięku i obrazów , sym ulacji i modelowania;

— umiejętności właściwego korzystania ze źródeł informacji i odpowiednich narzędzi do jej przetwarzania;

— wiedzy o nowych możliwościach, jakie stw arza ta technologia, efektach jej działania, ja k również ograniczeniach.

M iejsce edukacji medialnej i informatycznej w kształceniu ogólnym

Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych wskazują, że skutkiem w prow a­ dzenia kom putera do edukacji jest ewolucja dotychczasowego modelu kształcenia. Następuje tu głębokie przewartościowanie dotychczasowych technologii kształcenia, które ew oluują w kierunku jego wielopoziomowości i zróżnicowania jego form oraz następują zmiany strukturalne w przekazywanych treściach. Istota tych zmian leży w działaniu samego komputera, ja k i zjawisk, które on wywołuje. Tak więc nowo­ czesny model edukacji musi uwzględniać cale spektrum możliwości w ykorzystania kom putera w dziedzinach aktywności człowieka. Powinien przygotować ew entual­ nych użytkowników do efektywnego wykorzystania narzędzia, jakim jest komputer, w d rożyć go do stosow ania now ych technologii zw iązanych z p rzetw arzaniem inform acji. D latego starano się upow szechniać ideę inteligentnych system ów nauczających. Ich sedno tkwiło w wykorzystaniu dużej i ciągle powiększającej się poprzez aktualizację bazy danych o ucaiiach i ich predyspozycjach psychicznych, umożliwiających dostosowanie tempa, zakresu i charakteru podawanych informacji do indywidualnych cech poszczególnych ucaiiów.

U pow szechnianie się technologii inform atycznej w yw iera ogrom ny w pływ również na polskie szkoły i przebiegający w nich proces kształcenia. Podstawowym problemem staje się umiejętne wkomponowanie kom putera jako narzędzia i metody w treści kształcenia, które uczeń powinien opanow ać, w nowy model edukacji. Model ten powinien lepiej przystawać do szybko anieniającej się rzeczywistości, dlateg o pam ięciow e opanow yw anie w iadom ości zastąpione w inno być o p an o ­ waniem m etod w yszukiw ania, grom adzenia i analizy inform acji. Pozwoli to na efektywniejsze przygotowanie człowieka do funkcjonowania w zinformatyzowanym św iecie. K om pleksow e w ykorzystanie kom putera w szkole w ym aga p rzy jęcia nowych założeń zarów no organizacyjnych, ja k i treściowych. N ie w ystarczy, że w yposażym y nauczyciela w wiedzę i umiejętności obsługi program ów kom pute­ row ych. Z nacznie w ażniejsze będzie nauczenie go tw órczego zastosow ania tych

68

program ów w procesie kształcenia.43 Dużego znaczenia nabierają czynności zw ią­ zane z projektow aniem zajęć. Program y prezentacyjne w ym agają nie tyle coraz większej wiedzy informatycznej, ile wiedzy z zakresu dydaktyki, psychologii ucznia oraz socjologii wychowania. N a miejscu tradycyjnego nauczyciela powinien pojawić się kom petentny an im ato r w skazujący drogi do wiedzy'. G łów ne je g o działan ia koncentrow ać się będą na w ykształceniu u uczniów um iejętności poruszania się w gąszczu informacji, wybieraniu wiadomości wartościowych, ukazywaniu struktu­ ry i hierarchiczności wiedzy.

W trakcie nauki szkolnej obserw ujem y u uczących się dynam iczny rozwój procesów poznaw czych, m ow y i m yślenia, w rażeń słuchow ych i w zrokow ych. W ybierając programy edukacyjne do konkretnych zajęć dydaktycznych należy wziąć pod uw agę wiek i poziom rozwoju osobow ości uczniów. Inne program y m ożna w ykorzystać w klasach starszych, a inne w nauczaniu początkowym . N auczyciel prow adząc analizę tematu zajęć powinien rozważyć, który rodzaj mediów (nie tylko technicznych) będzie najbardziej odpowiedni w danym procesie nauczania. M usi m ieć na uw adze cel zajęć dydaktycznych, uw zględniając ich specyfikę o raz silę em ocjonalnego oddziaływania poszczególnych mediów.

W polskich szkołach, które m ają możliwości organizowania zajęć z podstaw inform atyki lub elementów' inform atyki, zajęcia te występują z reguły w planach nauczania klas starszych, na ogól począwszy od klasy VIII, w różnym w ym iarze godzinowym i odbyw ają się według różnych programów', w tym także program ów autorskich. Sporadycznie zajęcia z inform atyki w prow adza się czasam i na nie­ których lekcjach z pracy-techniki, począwszy od klasy IV. W edukacji w czesno- szkolnej do rzadkości należy wspomaganie nauczania różnych przedmiotów poprzez użycie komputerów. D latego w dotychczasowej metodyce nauczania zw raca się uw agę na przyswojenie wiedzy i um iejętności inform atycznych, a w mniejszym stopniu na przygotowanie uczniów do wykorzystywania technologii informacyjnej w procesie uczenia się. Niewielki je st też związek i w pływ tych zajęć n a w yko­ rzystanie technologii informacyjnej w innych dziedzinach i przedmiotach.

W ostatnich latach sy tu acja szkól znacząco p o p raw iła się, zarów no pod w zględem wyposażenia w m edia techniczne, w tym w sprzęt informatyczny, oraz p rzygotow ania nauczycieli, ja k i w zakresie p rac program ow ych i m ateriałów edukacyjnych. Dokument o nazwie Podstawy programowe obowiązkowych p rze d ­

m iotów ogólnokształcących, stanowiący załącznik do zarządzenia nr 8 M inistra

E dukacji N arodow ej z dnia 15 m aja 1997 r. um ożliw ia szersze spojrzenie na edukację, nie ograniczone do poszczególnych przedmiotów. Sform ułow ania odno­ szące się do informacji, mediów, komputerów i technologii informacyjnej znalazły się bowiem w tym dokumencie również w podstawach programowych wielu innych

43 Juszczyk S.: Informatyka a twórczy rozwój nauczyciela. [W:] Juszczyk S. (red.): Twórczy

Stanisław Juszczyk — Podstawy p ro gra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atycznej... 6 9

dziedzin. Jest to odzwierciedlenie interdyscyplinarnego i integracyjnego charakteru technologii mediów. Zapoznawanie uczniów z podstawami technologii informacyjnej m oże odbyw ać się w ram ach edukacji inform atycznej lub edukacji ogólnotech­ nicznej. W pierwszym przypadku przedmiotem nauczania jest informatyka i techno­ logia informacyjna, a w drugim komputer. Jednakże na zajęciach z edukacji ogólno­ technicznej komputer powinien być traktowany nie tylko jako urządzenie techniczne, a le ja k o pom oc intelektualna oraz elem ent składowy, w ystępujący w wielu u rz ą ­ dzeniach technicznych, dzięki któremu przejm ują one część funkcji decyzyjnych i kontrolnych, przynależnych człowiekowi. Z kolei, w podstawach program ow ych innych przedm iotów m ożna znaleźć zapisy dotyczące inform acji, k om puterów i technologii informacyjnej, których realizacja wymaga posłużenia się tą technologią.

E d u k a c ja m ed ialn a w n au czan iu elem en tarn y m

Z adaniem szkoły na I etapie kształcenia (czyli poziom ie elem entarnym ) jest m.in.:

1) wspom aganie rozwoju dziecka,

2) uwzględnienie jego indywidualnych potrzeb, troska o zapewnienie mu równych szans, um acnianie wiary we w łasne siły i możliwości osiągania sukcesu, 3) stw arzanie w arunków do rozw ijania sam odzielności, budzenie p ragnienia

osiągania celów,

4) kształtow anie um iejętności obserw acji i rozum ienia zjaw isk zachodzących w dostępnym doświadczeniu dziecka otoczeniu technicznym,

5) rozbudzanie ciekawości poznawczej, zachęcanie do aktywności badawczej oraz 6) rozwijanie wrażliwości estetycznej, tworzenie w arunków do rozwoju w yobraź­

ni, fantazji oraz ekspresji plastycznej i muzycznej.

Treści zw iązane pośrednio z edukacją m edialną i technologią inform acyjną, które szkoła powinna przekazywać uczniom, są następujące:

— form ułow anie wypowiedzi pisemnych na podstawie obserwacji i działania, — sięganie do różnych źródeł i technologii informacji,

— porządkowanie i rejestrowanie danych empirycznych, — podstawowe kształty geometryczne,

— liczby naturalne, działania arytmetyczne i kolejność ich w ykonywania, — poznawanie reguł obowiązujących w grach i zabawach,

— percepcja elem entów akustyki środowiska człow ieka, muzyki i utw orów muzycznych,

— brzm ienie instrumentów muzycznych, dźwięk, rytm, tempo, — urządzenia techniczne w życiu domowym, szkole i miejscowości.

7 0 Nauczyciel i Szkota 2(5) 1 9 9 8

N a pierw szym etapie edukacji szkoła pow inna stw orzyć w arunki do um ie­ jętności i kompetencji związanych pośrednio z poznawaniem technologii medialnej i informacyjnej, takich jak:

— czy ta n ie i pisanie z w ykorzystaniem znajom ości elem entarnych zasad pisowni,

— w ybieranie spośród dostępnych dziecku komunikatów medialnych, — stosowanie podstawowych środków artystycznych z różnych dziedzin sztuki:

plastyki, muzyki, filmu w wyrażaniu własnych myśli i uczuć, — posługiw anie się liczbami i działaniami arytmetycznymi w praktyce, — stosowanie odpowiednich algorytm ów pisemnych,

— matem atyzowanie sytuacji konkretnych,

— dokonyw anie p raktycznych obliczeń zw iązanych także z sam odzielnie wykonywanym i pom iaram i,

— organizowanie własnej pracy,

— rozwiązywanie problemów konstrukcyjnych i technologicznych związanych z otoczeniem dziecka i jego bezpośrednim doświadczeniem,

— bezpieczne korzystanie z urządzeń technicznych.

Wiele szkół unowocześnia swe metody nauczania oraz w p n w a d z a nowe media dydaktyczne, wśród których dominuje komputer w raz z układami multimedialnymi. Ł ączą one wiele różnych sposobów prezentowania informacji, czyli tekstu, grafiki, dźwięku, anim acji i filmu wideo. 'R ",5 Program y m ultimedialne pozw alają łączyć elem enty graficzne (zdjęcia, ilustracje, grafikę, w ykresy), dźw iękow e (nagrania m uzyczne, dialogi, efekty akustyczne etc.) z ruchomymi obrazam i (anim acjam i, sekwencjami filmowymi), co stw arza oszałam iające możliwości dla współczesnej edukacji. G łó w n ą cechą m ultim ediów je st nie tylko to, że n ad ają inform acjom bardzo atrakcyjną i urozm aiconą formę, ale również to, że uczenie staje się bardziej interesujące, zw łaszcza dla pokolenia wychowanego na telewizji. Uczniowie stają się przez to bardziej zaangażowani i aktywni na lekcjach.

C e l e k s z t a ł c e n i a w ram ach edukacj i medialnej m ożna uszeregow ać następująco:

1. Poznawanie wiedzy o rzeczywistości poprzez bezpośredni kontakt z mediami naturalnymi.

2. Poznaw anie wiedzy o rzeczywistości w sposób pośredni poprzez media, zw ła­ szcza techniczne — ciągle poszerzanie pola poznawczego.

3. W ykorzystanie prostych mediów dydaktycznych (takich jak: papier, kredki, pastele olejne, farby, pisaki, puzzle, malowanki) do projektow ania i kojarzenia w spólnych cech rysunków , rozw ijania w yobraźni, um ożliw ienia uczniom

w Juszczyk S., Gruba P. : Elementy infomiatyki dla pedagogów. Śląsk, Katowice 1996. Juszczyk S.: Komunikacja człowieka z mediami. Śląsk, Katowice 1998.

Stanisław Juszczyk — Podstawy p ro gra m ow e ed ukacji m e dialn ej i inform atycznej... 71

obcow ania ze sztuką, kształtow ania poczucia estetyki, ćw iczenia zdolności manualnych i koordynacji wzrokowo-ruchowej.

4. Poznawanie tekstów w różnej formie prezentacyjnej.

5. W szechstronne aktywizowanie uczących się z pomocą mediów, prow adzące do w zrostu efektywności kształcenia.

6. Przekazywanie różnorodnych informacji (obrazowych, słownych, dźwiękowych i działaniowych) w celu ich przetworzenia w umysłach uczniów.

7. Rozwijanie procesów percepcyjnych, intelektualnych i wykonawczych. 8. Poznawanie możliwości prezentacyjnych telewizji, nagrań wideo, magnetofono­

wych i program ów multimedialnych do przekazu treści zawartych w program ie kształcenia elementarnego.

9. Początki selekcjonowania i strukturyzowania prostych informacji.

10. K ształtow anie pojęć, w eryfikowanie wyobrażeń, a przez to spostrzeżeniowe i myślowe aktywizowanie ucaiiów.

11. Kształtow anie pozytywnych doznań emocjonalnych w kształceniu literackim, muzycznym i plastycznym.

12. W yw oływ anie w zruszeń, przeżyć em ocjonalno-ekspresyjnych, a p rzez to rozbudzanie zaangażow ania, zaciekaw ienia i zainteresow ania m ateriałem nauczania, prow adzące do uruchomienia procesów motywacyjnych.

13. Stopniowe kształtowanie systemu wartości, przekonań i postaw. 14. U trwalanie uprzednio opracowanych zagadnień programowych. 15. W szechstronne kształtowanie osobowości ucznia.

T r e ś c i k s z t a ł c e n i a przekazyw ane w realizacji edukacji m edialnej powinny być następujące:

1. Codzienny kontakt z mediami naturalnym i (np. okazami przyrody i techniki), w yszukiw anie ich w otoczeniu ucznia: w domu, szkole, na ulicy, sklepie, na wycieczce itp. Postrzeganie obiektów, procesów i zjawisk w sposób możliwie wierny, w ich autentycznym otoczeniu, w ruchu, w kolorze.

2. Poznaw anie własności wizualnych, dźwiękowych, dotykowych, a nawet sm a­ kowych mediów prostych i złożonych (np. modeli, naturalnych okazów, prepa­ rató w suchych i m okrych, telew izora, m agnetow idu, m agnetofonu, radia, grafoskopu lub komputera).

3. P ercep cja zdarzeń rzeczyw istych lub cech obiektu w um ow nie przyjętych form ach graficzno-w erbalnych, takich jak: modele, globusy, m alow idła lub rysunki czy wycinanki.

4. Poaiaw anie form pracy z mediami prostymi, takimi jak: papier, kredki, pastele olejne, farby, pisaki, puzzle, malowanki itp.

5. Poznaw anie i tworzenie tekstów w formie wizualnej (m ateriały drukow ane, p isane lub dokum enty elektroniczne) o raz dźw iękow ej (audialne n ag ran ia magnetofonowe, płyty klasycaie lub kompaktowe).

72 N auczyciel i Szkoła 2(5) ] 9 9 8

6. W ykorzystanie zróżnicowanych mediów dydaktycznych w edukacji lingwis­ tycznej, muzycznej i plastycznej, a przede wszystkim k o m p u tera z d ydak­ tycznym oprogramow aniem edukacyjnym.

7. Poznaw anie obiektów, rzeczy, procesów odległych w czasie i w przestrzeni, takich np. jak: w ybuch wulkanu, widok z samolotu, zaćm ienie Słońca, św iat głębin morskich, życie na Antarktydzie itp.

8. W ykorzystanie mediów prostych i złożonych w sposób naturalny do w spom a­ gania edukacji elementarnej.

9. W ykorzystanie anim acji kom puterow ych do dynam izow ania m odeli lub rysunków.

10. P oznaw anie edukacyjnych program ów telew izyjnych, film ów, fonografii, fotografii i grafiki; wykorzystywanie dram aturgii mediów.

11. Stopniowe oswajanie uczniów ze zróżnicowanym zespołem środków w yrazo­ wych: pięknem obrazu i słowa, harm onijną kompozycją, bogactw em różno­ rodnych efektów akustycznych i muzycznych — nauka umiejętnego obcow ania ze sztuką.

E dukacja inform atyczna w nauczania elementarnym

Dzięki w spom agającym program om narzędziowym , w yjaśniającym bieżące w ątpliw ości ucznia, poprzez odwoływanie się do łatwiejszych ćwiczeń, staw ianie pytań pomocniczych, w skazujących drogę do rozwiązania, wiedza i umiejętności ucznia zostają w sposób atrakcyjny uzupełnione i poszerzone. K om unikując się z dobrze opracow anym program em dydaktycznym uczniowie m ają szansę rozwoju własnej twórczej aktywności i przedsiębiorczości oraz wygodną platform ę zrozu­ m ienia poszczególnych przedmiotów. Staje się to możliwe dzięki interaktyw nym cechom oprogramowania, które pozwala na zrozumiałą komunikację z kom puterem i dokonywanie zmian podczas realizacji programu. Taka kom unikacja oddziałuje na różne rodzaje aktywności ucznia: sensoryczną, werbalną, emocjonalną i motoryczną. Poprzez pobudzanie aktywności ucznia można doskonalić jego dyspozycje pozna­ wcze, zdolności celowego, twórczego myślenia i działania.

W trakcie nauki szkolnej obserwujemy u uczniów dynamiczny rozwój procesów poznaw czych, mowy i myślenia, wrażeń słuchowych i wzrokowych. W ybierając program y edukacyjne do konkretnych zajęć dydaktycznych należy wziąć pod uwagę wiek i poziom rozwoju osobowości uczniów. Inne program y m ożna w ykorzystać w klasach starszych, a inne w nauczaniu początkowym . N auczyciel prow adząc analizę tem atu zajęć powinien rozważyć, który rodzaj mediów (nie tylko technicz­ nych) będzie najbardziej odpowiedni w danym procesie nauczania. Musi m ieć na uwadze cel zajęć dydaktycznych, uwzględniając ich specyfikę oraz siłę em ocjonal­ nego oddziaływania poszczególnych mediów.

Stanisław Juszczyk— Podstawy p ro gra m ow e edukacji m e dialn ej i inform atyczn ej... 7 3

Szkoła może wykorzystać istniejące, nawet stosunkowo ubogie w treści i proste komputerowe program y dydaktyczne, wiążące przekazywane uczniowi nowe w iado­ mości z jego aktualnymi i poprzednimi postępami, na bieżąco ocenianymi i analizo­ w anym i przez komputer. Nauczyciel stosując inteligentną pomoc i korektę może inspirow ać adaptacyjny i efektywny dialog ucznia z komputerem. Problem em staje się zaprojektowanie indywidualnej pracy ucznia z komputerem, właściwe wykorzys­ tanie komputera, co może zaowocować lepszymi, bardziej wartościowymi efektami dydaktycznym i. Szkoła powinna posiadać sprzęt w ilości wystarczającej dla indy­ w idualnej kom unikacji u cznia z kom puterem oraz dobrym oprogram ow aniem dydaktycznym, pozwalającym na wielokierunkową interakcję w triadzie: nauczyciel, uczeń, komputer.

Według R. Tadeusiewicza'16 wprowadzanie nowoczesnych mediów technicaiych do procesu nauczania może zwiększyć stromość w ykładniczego n arastania p a ra ­ m etrów charakteryzujących wiedzę ucaiia. Jednak istnieją indywidualne uw arun­ kow ania zw iązane z zakresem i tem pem przekazyw ania wiedzy poszczególnym uczniom, związane z ich indywidualnymi predyspozycjami psychicznymi i intelek­ tualnym i. Zdolność przyswajania i zapam iętywania nowych wiadomości m a okre­ ślone różne granice u różnych osób. N ieustanny w zrost tem pa nauczania m oże d oprow adzić do załam an ia psychicznego i całkow itego zniechęcenia uczniów'. Dlatego kom puter jako nowoczesne medium dydaktyczne powinien przynosić także pozytyw ne wyniki jakościow e. Jeżeli program kom puterow y zostanie w łaściw ie skonstruowany i pozwoli na interaktywną pracę z nim uczniowi i nauczycielowi, to m ożna m ówić o nowym, jakościowym elemencie program u nauczania. K om puter uzyskuje w tym procesie np. odpowiedzi ucznia na stawiane przez siebie pytania testowe oraz przekazuje podpowiedzi i sugestie nauczycielowi, a wreszcie sporządza ra p o rt o osiągnięciach poszczególnych uczniów. Interakcja pom iędzy uczniem a komputerem polega także na tym, że po przekazaniu kolejnych informacji kom pu­ ter może na bieżąco kontrolować poziom ich przysw ajania poprzez krótkie testy i diagnostycaie sprawdziany. Jeżeli poziom przyswojenia treści merytorycznych jest niski, program kom puterow y powinien pow tórnie zaprezentow ać te sam e treści nauczania, ale ju ż w innej formie. Jeżeli uczeń będzie mial trudności ze zrozum ie­ niem prezentowanych treści, to zmianie powinna ulec nie tylko form a prezentacji, ale rów nież pow inny zm niejszyć się jej porcje, przy częstszych pow tórkach, prostszych i bardziej przejrzystych wyjaśnieniach. Przekaz wiedz)- staje się wtedy bardziej zindyw idualizow any, stym ulując intensyw ny rozwój ucznia zdolnego i pom agając słabszemu.

46 Tadeusiewicz R.: C ybernetyczny m odel kom puteryzacji procesu nauczania dla celów

kształcenia ustawicznego, [w: ] Strykowski W., Zając A. (red.): Media w kulturze, nauce i oświacie.