Rola ławnika sądowego w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości

Krystyna Ziółkowska

Rola ławnika sądowego w polskim

systemie wymiaru sprawiedliwości

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 10/4, 69-75

Rola ławnika sądowego w polskim systemie

wymiaru sprawiedliwości

Słow a kluczow e: ła w n ik sądow y, sąd, w y m ia r spraw iedliw ości, k o n tro la społeczna, roz­

p ra w a sąd o w a

Key words: ju ry court, the P olish court, justice, social control, h earing

Wstęp

Ł aw nik sądowy w Polsce spraw uje funkcję społeczną w w ym iarze sp ra ­ wiedliwości. O k reśla się go rów nież jak o sędziego społecznego, k tó ry m a wpływ n a ostatecznie w ydany wyrok sądowy. In sty tu cja ław nika, określona w K onstytucji RP, znajduje rozwinięcie w ustaw ie - Praw o o u stro ju sądów pow szechnych1. W zak resie o rzek an ia ław nicy są niezaw iśli i podlegają je ­ dynie K onstytucji oraz innym ustaw om . Postrzegani jako niezm iernie ważny elem ent kontroli społecznej, m ają za zadanie czuwać nad tym, aby wyroki były nie tylko w ydaw ane zgodnie z lite rą praw a, ale także spraw iedliw e w odbiorze opinii publicznej2.

Koncepcja ław n ik a sądowego i jego roli w w ym iarze spraw iedliw ości m a swoich przeciwników oraz zwolenników. Pierw sza g ru p a dąży do całkowitego w yelim inow ania ławników z w ym iaru sprawiedliwości, druga popiera ich po­ zostanie, gdyż niew ątpliw ie pełn ią rolę czynnika społecznego oraz stanow ią kontrolę społeczną n ad działalnością sędziów zawodowych.

Kryteria wyboru ławnika

Funkcję ław nika sądowego może pełnić obywatel polski, który spełnia okre­ ślone w ustaw ie k ry teria. Zgodnie z art. 158 ustaw y - Prawo o u stroju sądów powszechnych ław nikiem może być ten, kto:

1) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywa­ telskich,

2) je s t nieskazitelnego ch arak teru , 3) ukończył 30 lat,

1 U staw a z dnia 7 lipca 2001 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070).

2 J. Gowin, w: Ławnik - sędzia społeczny. Informator, Ministerstwo Sprawiedliwości, War­ szawa 2011, s. 5.

70 Krystyna Ziółkowska

4) je s t zatrudniony, prow adzi działalność gospodarczą lub m ieszka w m iej­ scu kandydow ania co najm niej od roku,

5) nie przekroczył 70 lat,

6) je s t zdolny, ze względu n a s ta n zdrowia, do p ełnienia obowiązków ław ­ nika,

7) posiada co najm niej średnie w ykształcenia.

Nowy przepis w prowadzony do ustaw y stanow i, że ław nikiem w spraw ach pracowniczych w in n a być osoba, k tó ra w yróżnia się szczególną znajom ością praw a pracy, co należy udokum entować przy składaniu dokum entów n a ław ni­ k a sądowego. Ponadto k an d y dat powinien cechować się nieskazitelnym charak­ terem , a to n astręcza dużo wątpliwości, bo ja k dokonać oceny pod tym kątem ? Zarówno od podmiotów zgłaszających kan dydata, ja k i organów decydujących o powołaniu danej osoby n a ław nika w ym aga się dokonania rzetelnej i wszech­ stronnej oceny k a n d y d a ta oraz jego zachow ania wobec porządku prawnego. T rzeba jednocześnie podkreślić, że popełnienie czynu zabronionego, a więc wy­ kroczenia lub przestępstw a, w tym skarbowego, je s t przesłan k ą powodującą wygaśnięcie m an d a tu ław n ik a3. W edług orzecznictwa NSA, nieskazitelność to tak ie cechy c h a ra k te ru ja k : prawość, uczciwość, szlachetność4.

T ak ja k przepisy praw ne w skazują n a p rzesłan ki pozytywne, jak ie m usi spełnić k a n d y d a t n a ław n ik a sądowego, ta k w ym ieniają podmioty, które są wykluczone z kandydow ania. Zgodnie z art. 159 u staw y - Praw o o u stroju sądów powszechnych, tak iem u w yłączeniu podlegają:

1) osoby zatrud n ione w sądach powszechnych i innych sądach oraz p roku­ raturze,

2) osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia m ożna żądać skierow ania spraw y n a drogę postępow ania sądowego,

3) funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajm ujące stanow iska zw iązane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń,

4) adwokaci i aplikanci adwokaccy, 5) radcy p raw n i i aplikanci radcowscy, 6) duchowni,

7) żołnierze w czynnej służbie wojskowej, 8) funkcjonariusze Służby W ięziennej, 9) ra d n i gminy, pow iatu i województwa.

Jednocześnie zastrzeżono, że nie m ożna być ław nikiem sądowym w tej sa ­ mej kadencji w więcej niż jednym sądzie.

Ław nik sądowy je s t w ybierany n a kadencję czteroletnią w sądzie okręgo­ wym bądź rejonowym. U staw a nie ogranicza liczby kadencji. W yboru ławników dokonują rad y gm in w głosowaniu tajnym , których obszar je s t objęty w łaści­ wością tych sądów. Ławników w ybiera się do sądów rejonowych i okręgowych (w nich orzekają w pierwszej instancji). Liczba ławników w tych sądach zależy od potrzeb, czyli od liczby spraw rozpoznawanych przez składy orzekające z ich

3 A. Chmielowiec, w: tamże, s. 27.

udziałem . Prezes sąd u okręgowego inform uje rady gm in o w ym aganej liczbie ławników n a trzydzieści dni przed upływem term in u zgłaszan ia kandydatów , czyli najpóźniej 31 m aja5.

Zgłaszanie kandydatów na ławnika sądowego

Zgłoszenia k a n d y d a ta n a ław nik a sądowego m ogą dokonać określone pod­ mioty. Jednocześnie należy zaznaczyć, że sam k an d y d at nie może siebie zgłosić (mijałoby się to z celem rep rezen tacji społeczeństwa). Zatem zgodnie z art. 162 ustaw y - Praw o o u stro ju sądów powszechnych, kandydatów n a ław ni­ ków m ogą zgłaszać prezesi właściwych sądów, stow arzyszenia lub inne orga­ nizacje społeczne i zawodowe zarejestrow ane n a podstaw ie przepisów praw a, z w yłączeniem p a rtii politycznych, oraz co najm niej pięćdziesięciu obywateli m ających czynne prawo wyborcze, zam ieszkujących stale n a terenie gm iny do­ konującej wyboru, w term inie do dnia 30 czerwca ostatniego roku kadencji.

Zgłaszając k a n d y d a ta n a ław nika sądowego, należy złożyć odpowiednie do­ kum enty przew idziane w ustaw ie (art. 162 § 2-4). Wzór k a rty zgłoszenia jest dostępny w B iuletynie Inform acji Publicznej n a stronie internetow ej M inistra Sprawiedliwości. Podstaw ę p raw n ą stanow i Rozporządzenie M in istra S p ra ­ wiedliwości z dnia 9 czerwca 2011 roku w spraw ie sposobu postępow ania z do­ k u m en tam i złożonymi radom gm in przy zgłaszaniu kandydatów n a ławników oraz wzoru k a rty zgłoszenia6.

Do k a rty zgłoszenia, k a n d y d a t n a ław n ika m usi dołączyć następujące do­ kum enty:

1) inform ację z Krajowego R ejestru Karnego dotyczą zgłaszanej osoby; 2) oświadczenie k an d y d ata, że nie je s t prowadzone przeciwko niem u po­ stępow anie o przestępstw o ścigane z o skarżenia publicznego lub przestępstw o skarbowe;

3) oświadczenie k an d y d ata, że nie je s t lub nie był pozbawiony władzy ro­ dzicielskiej, w ładza rodzicielska nie została m u ograniczona ani zawieszona;

4) zaśw iadczenie lekarskie o stanie zdrowia, wystawione przez lek arza pod­ stawowej opieki zdrowotnej w rozum ieniu przepisów o św iadczeniach opieki zdrowotnej finansow anych ze środków publicznych, stw ierdzające b ra k prze­ ciw w skazań do w ykonyw ania funkcji ław nika;

5) dw a zdjęcia zgodne z wym ogami stosow anym i przy sk ład an iu w niosku o w ydanie dowodu osobistego.

Należy podkreślić, że w przypadku zgłoszenia k a n d y d a ta n a ław nika sądo­ wego przez obywateli k a n d y d a t zobowiązany je s t do dołączenia listy osób po­ pierających. W sytuacji, gdy takiego zgłoszenia dokonuje organizacja społeczna lub zawodowa, należy dołączyć ak tu aln y odpis z Krajowego R ejestru Sądowego

5 A. Chmielowiec, dz. cyt., s. 29. 6 Dz.U. Nr 121, poz. 693.

72 Krystyna Ziółkowska

albo odpis lub zaśw iadczenie potw ierdzające wpis do innego właściwego reje­ s tru lub ewidencji.

J a k zostało już wcześniej w spom niane, ra d a gm iny danego obszaru doko­ nuje w yboru ław ników sądowych. Po zakończeniu tajnego głosow ania lista nowo w ybranych ław ników zostaje p rze k a z an a prezesom sądów: okręgowe­ go lub rejonowego. P rzek azan ie powinno być uczynione najpóźniej do dnia 31 października roku poprzedzającego pierw szy rok kadencji. N astępnie p re ­ zes sąd u rejonowego bądź okręgowego (w zależności, do którego sąd u został w ybrany dany ław nik) wysyła zaw iadom ienia o wyborze oraz dniu, w którym odbędzie się odebranie ślubow ania, w pisanie n a listę ławników sądowych oraz odebranie legitymacji. Ław nik sądowy za prezesem sąd u pow tarza słowa roty ustalonej dla sędziów (z odpowiednią zm ianą): Ślubuję uroczyście ja k o ław nik

sądu powszechnego służyć wiernie Rzeczypospolitej Polskiej, stać na straży praw a, obowiązki ław n ika wypełniać sum iennie, sprawiedliwość wym ierzać zgodnie z przepisam i praw a, bezstronnie w edług mego sum ienia, dochować tajem nicy praw nie chronionej, a w postępow aniu kierować się zasadam i god­ ności i uczciwości. Ław nik sądowy składający ślubow anie może z w łasnej woli

dodać zwrot: T a k m i dopomóż Bóg.

Rola ławnika w składzie orzekającym

Ław nicy z zak resie o rzek an ia są niezaw iśli i - ja k sędziowie zawodowi - podlegają tylko K onstytucji oraz ustaw om . Przy rozstrzyganiu spraw m ają równe praw a z sędziami. W odróżnieniu od sędziów ław nik nie może jed n ak przewodniczyć rozpraw ie i n arad zie, ja k również (w zasadzie) wykonywać czynności poza rozpraw ą7.

P rzepisy p raw n e w sk azu ją k o n k retn ie, w jak ic h postępow aniach oraz w jak ich kategoriach spraw może być powoływany ław nik sądowy. W postę­ pow aniu cywilnym sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje w pierwszej instan cji sprawy:

1) z zakresu praw a pracy: o u stalenie istnienia, naw iązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy; uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy; przy­ wrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich w arunków pracy lub płacy oraz dochodzenie łącznie z nim i roszczenia i odszkodowanie w przypadku nieuzasad­ nionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozw iązania stosunku pracy, n a ru sz e n ia zasad równego tra k to w a n ia z za tru d n ie n iu i o roszczenia z tym związane, odszkodowanie lub zadośćuczynienie za mobbing;

2) ze stosunków rodzinnych o: rozwód, separację, ustalenie bezskuteczności u zn an ia ojcostwa, rozw iązanie przysposobienia; w postępow aniu nieproceso­ wym sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ław ników rozpoznaje spraw y o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej oraz przysposobienie.

W postępow aniu k arn y m sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników w spraw ach o zbrodnie, n a to m ia st w spraw ach o p rzestęp stw a z a ­ grożone k a rą dożywotniego pozbawienia wolności sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ław ników8.

Podczas rozpraw y ław nik sądowy n a k ła d a togę w ta k im sam ym kolorze, ja k in n i sędziowie (czarna toga wykończona żabotem w kolorze fioletowym) - je s t to oznaka spraw ow ania funkcji sędziego społecznego. Sędzia przew odni­ czący dodatkowo n a k ła d a łańcuch z w izerunkiem orła. N a ław nik a sądowego nałożone są również obowiązki, a jednym z nich je s t zaznajom ienie się z dany­ m i spraw am i w niesionym i do sąd u poprzez biuro podawcze. Ław nik podczas czytania a k t spraw y może sporządzać n otatk i, przygotowywać ew en tualnie p y tan ia itp. W iedza z z a k re su konkretnej sprawy, w której bierze udział, lep­ sze zaznajom ienie się z danym stan em faktycznym daje możliwość czynnego uczestniczenia w rozprawie, zadaw ania pytań stronom, świadkom czy biegłym. Głosu ław nikow i sądow em u podczas trw ającej rozpraw y może tylko udzielić sędzia przewodniczący. Trzeba podkreślić, że wyznaczony ław nik posiada takie sam e praw a ja k sędzia zawodowy.

Po zakończeniu spraw y następu je n arad a, której przewodniczy sędzia. N a­ ra d a to niejaw na dyskusja polegająca n a w ym ianie argum entów odnoszących się do s ta n u faktycznego i praw nego spraw y oraz orzeczenia, które m a zapaść, ja k również do zasadniczych powodów rozstrzygnięcia, prow adząca do spisa­ n ia sentencji w yroku (tj. samej jego treści, bez uzasadnienia). Podczas n arad y sędzia przewodniczący m a obowiązek wyjaśnić ław nikom sta n praw ny spraw y oraz wziąć pod rozwagę w szystkie w ysuw ane przez nich wątpliwości9. Podczas głosow ania wyrok z ap ad a większością głosów. O dm ienne zdanie sędziego lub ław n ik a sądowego odnotowuje się w sentencji, jednakże ciąży n a nim obowią­ zek podpisania zapadłego orzeczenia. W arto podkreślić, że n a ra d a oraz głoso­ w anie są objęte k lau z u lą tajności. Po u sta le n iu sentencji w yroku prosi się n a salę rozpraw zainteresow ane strony, po czym n astępu je odczytanie sentencji przez sędziego przewodniczącego. Oprócz składu sędziowskiego wszyscy, łącz­ nie z protokolantem (protokolantką), w stają n a m om ent odczytyw ania w yroku w im ieniu Rzeczypospolitej Polskiej.

Ław nik sądowy to swoisty łącznik m iędzy sądem a społeczeństwem. Zgod­ nie z ideą powołania osoby n a to stanowisko, m a on za zadanie reprezentow ać społeczeństwo. W ażna je s t również dobra kom unikacja pomiędzy w ym iarem spraw iedliw ości a m ediam i, gdyż zd arzają się problem y n a tej linii, co prow a­ dzi do nieporozum ień informacyjnych. Sędziowie n arz e k a ją n a słabo wyeduko­ w anych dziennikarzy, przedstaw iciele mediów zaś n a trudności z uzyskaniem inform acji dotyczącej określonej sprawy. Społeczeństwo m a praw o do szybkiej i rzetelnej inform acji n a te m a t działan ia w ym iaru sprawiedliwości. Częstym z a rz u te m kierow anym w sto su n k u do d ziennikarzy je s t nieum iejętność po­ sługiw ania się językiem prawniczym . T rzeba jed n a k wziąć pod uw agę fakt,

8 Tamże, s. 20-21. 9 Tamże, s. 23.

74 Krystyna Ziółkowska

iż m ają oni obowiązek przedstaw ić informacje w sposób jasn y i zrozum iały dla każdego obyw atela nieposiadającego w ykształcenia prawniczego. N ależy pod­ kreślić, że obie strony, zarówno m edia, ja k i sędziowie, zachowując wszelkie wymogi proceduralne, m uszą dostrzec wzajem ne potrzeby oraz ograniczenia. D obra w spółpraca przyniesie pozytywne efekty dla obu stron.

Podsumowanie

W obecnych czasach coraz częściej mówi się o zbędnej roli ławników są ­ dowych w polskim wym iarze sprawiedliwości. Nie do końca wydaje się to być uzasadnione. Ławnicy, będąc pełnopraw nym i członkami składów orzekających, zbliżają sądy do społeczeństw a oraz zw iększają zaufanie i poparcie dla ich działalności. Uczestnicząc razem z sędzią zawodowym w rozpoznaniu sprawy, a następnie n a równych praw ach decydując z nim o treści orzeczenia, zwięk­ szają poczucie odpowiedzialności całego składu za jego treść, a tym samym w ia­ rygodność i słuszność tego orzeczenia w społecznym odczuciu. Jako że ławnicy wywodzą się z różnych środowisk społecznych, w ykonują różne zawody oraz w ypełniają rozliczne funkcje społeczne, wnoszą do sądów znajomość realiów życia społecznego, gospodarczego i rodzinnego. Są łącznikiem między wymiarem sprawiedliwości a społeczeństwem (tzw. czynnikiem społecznym)10. Sprawy roz­ poznawane wraz z ław nikam i sądowymi są i ta k już coraz bardziej ograniczane przez ustawodawcę. Gdyby jed n ak doszło do zupełnego usunięcia funkcji ław ­ n ik a sądowego z w ym iaru sprawiedliwości, należałby zmienić Konstytucję RP. Rola ław nika sądowego, czyli sędziego społecznego, je s t niezm iernie ważna, przybliża obywatelom funkcjonowanie oraz organizację sądów powszechnych, je s t pewnym czynnikiem kontrolującym działalność sędziów oraz ich niezaw i­

słość.

B i b l i o g r a f i a

Chmielowiec A., Od wyborów do zakończenia kadencji (r. III), w: Ław nik - sędzia społeczny. Inform ator, Ministerstwo Sprawiedliwości 2011.

Gowin J., Ławnik - sędzia społeczny. Informator, Ministerstwo Sprawiedliwości 2011.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 czerwca 2011 roku w sprawie sposobu postępo­ wania z dokumentami złożonymi radom gmin przy zgłaszaniu kandydatów na ławników oraz wzoru karty zgłoszenia (Dz. U. Nr 121, poz. 693).

Sadowski K., Od wyborów do zakończenia kadencji (r. II), w: Ławnik - sędzia społeczny. Informa­ tor, Ministerstwo Sprawiedliwości 2011.

Turek J., Ławnik - sędzia -przysięgły, „Monitor Prawa Pracy” 2009, nr 24 [online] <http://www. legalis.net.pl>, dostęp: 7.05.2012.

U staw a z dnia 7 lipca 2001 roku - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070).

Wyrok NSA w Warszawie z 18 czerwca 2001 roku (sygn. II SA 1610/00).

10 J. Turek, Ławnik - sędzia - przysięgły, „Monitor Prawa Pracy” 2009, nr 24 [online] <http:// www.legalis.net.pl>, dostęp: 7.05.2012.

S t r e s z c z e n i e

Ł a w n ik są d o w y sto i n a s tr a ż y p ra w a , s p e łn ia ją c je d n o c z e ś n ie fu n k cję k o n tr o ln ą w sto s u n k u do są d u . R ep rezen tu je sp o łe c z e ń stw o przed są d a m i k a rn y m i, ro d zin n y m i czy p racy i u b e z p ie c z e ń sp o łeczn y ch . W sy s te m ie p o lsk ieg o w y m ia r u sp r a w ie d liw o śc i rola ta z o sta ła u sta n o w io n a p rz e p isa m i k o n sty tu c y jn y m i i do d z iś je s t w y p e łn ia n a po­ p rzez ła w n ik ó w są d o w y ch w y b ie r a n y c h zg o d n ie z u s t a w ą . W p r a k ty c e p o ja w ia ją się g ło s y n e g a ty w n e d o ty czą ce in s ty tu c ji ła w n ik a są d o w eg o , d ą żą ce do jej elim in a cji z ż y ­ cia sp o łeczn eg o . N ie je s t to sta n o w isk o do k o ń ca w ła śc iw e , gd yż ła w n ic y p op rzez swój u d z ia ł w rozp raw ie sądow ej zb liża ją s ą d y do sp o łe c z e ń stw a oraz z w ię k sz a ją z a u fa n ie i p oparcie d la ich d z ia ła ln o śc i.

S u m m a r y

The role o f the la y judge in the P olish justice system

T h e la y ju d g e u p h o ld s th e la w w h ile fu lfillin g a c o n tro llin g role in r e la tio n to th e co u rt. H is v o ic e in th e co u rt h e a r in g p la y s a n im p o r ta n t ro le in th e P o lis h ju s tic e sy s te m . H e r e p r e se n ts th e v o ice o f th e p u b lic in fron t o f crim in a l, fa m ily or la b o u r and so cia l se c u r ity co u rts. T h is role h a s b e e n e s ta b lis h e d b y c o n stitu tio n a l p ro v isio n s an d h a s b e e n fu lfille d b y la y ju d g e s e le c te d a ccord in g to la w u n til to d a y . In p ractice, th ere a re n e g a tiv e v o te s on t h e fu n c tio n in g o f th e in s t it u t io n o f t h e la y ju d g e , w h ic h are a im e d a t it s e lim in a tio n from so cia l life. T h is is n o t a fu lly ap p ro p ria te p o sitio n , a s la y ju d g e s serv e a s a lin k b e tw e e n th e cou rts a n d th e p u b lic a n d in c r e a se con fid en ce in and