Neurotyzm u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym

Postêpy Psychiatrii i Neurologii 2007; 16 (1): 49–52 Praca oryginalna

Original paper

W etiologii nadciœnienia têtniczego wymienia siê czyn-niki psychiczne prowadz¹ce w sytuacjach stresuj¹cych do nadmiernej reaktywnoœci emocjonalnej i nadmiernej reak-tywnoœci ciœnienia têtniczego krwi [1, 2]. Spoœród czynni-ków psychicznych zwi¹zanych z nadciœnieniem wymienia siê najczêœciej obecnoœæ objawów depresyjnych i lêko-wych lub zmienne zwi¹zane z cechami charakteru: jawn¹ lub niejawn¹ wrogoœæ, typ osobowoœci A (charakteryzuj¹-cy siê niecierpliwoœci¹, napiêciem psychicznym oraz sk³on-noœciami do dominacji i rywalizacji), neurotyzm i aleksy-tymiê [3, 4, 5, 6].

Pojêcie neurotyzmu jako cechy osobowoœci zdefiniowa³ H.J. Eysenck. Prowadz¹c badania nad struktur¹ osobowoœci z punktu widzenia teorii behawioralnej wyodrêbni³ wymiar neurotyzmu, dychotomiê introwersji – ekstrawersji, a na-stêpnie do³¹czy³ wymiar psychotycznoœci [7]. Neurotyzm mo¿na okreœliæ inaczej jako niezrównowa¿enie emocjonal-ne, chwiejnoœæ emocjonaln¹, czy nadmiern¹ reaktywnoœæ emocjonaln¹. Osoby neurotyczne ³atwo ulegaj¹ nastrojom, s¹ sk³onne do stanów lêkowych i depresyjnych, czêsto cierpi¹ na bezsennoœæ i nieokreœlone dolegliwoœci pod po-staci¹ somatyczn¹. Nie stwierdzono zwi¹zku neurotyzmu

Neurotyzm u pacjentów z nadciœnieniem têtniczym

Neuroticism in patients with essential hypertension

KRZYSZTOF MA£YSZCZAK1_{, ANGELIKA PYSZEL}2_{, ANDRZEJ SZUBA}2

Z: 1. Katedry i Kliniki Psychiatrii Akademii Medycznej we Wroc³awiu

2. Katedry i Kliniki Chorób Wewnêtrznych, Zawodowych i Nadciœnienia Têtniczego Akademii Medycznej we Wroc³awiu

STRESZCZENIE

Cel. Celem pracy jest porównanie œredniego poziomu neurotyzmu u osób z nadciœnieniem têtniczym i bez nadciœnienia, oraz identyfi-kacja pozycji skali neurotyzmu najsilniej powi¹zanych z rozpoznaniem nadciœnienia têtniczego.

Metoda. Badanie przeprowadzono przy okazji przesiewowej oceny chorób uk³adu kr¹¿enia w miejscowoœci Boguszyce pod Wroc³a-wiem. W badaniu uczestniczy³o 99 osób, tym 70 (71%) kobiet i 29 (29%) mê¿czyzn w wieku od 19 do 73 lat (mediana 53 lata). Nadciœnienie têtnicze rozpoznano u 42 (42%) osób, a nierozpoznano u 57 (57%) osób. Wszystkie osoby wype³ni³y skalê neurotyzmu kwestionariusza osobowoœci Eysencka. Wybrano pozycje skal najsilniej zwi¹zane z rozpoznaniem nadciœnienia têtniczego i utworzono z nich odrêbn¹ podskalê. Przeprowadzono wstêpn¹ analizê rzetelnoœci uzyskanej podskali.

Wyniki. Œredni poziom neurotyzmu w grupie z nadciœnieniem (14,8) by³ wiêkszy ni¿ w grupie kontrolnej (12,2). Ró¿nica by³a staty-stycznie istotna (p = 0,02), jednak po uwzglêdnieniu wp³ywu wieku, ró¿nica ta nie by³a statystaty-stycznie istotna (p = 0,074). Utworzona podskala zawiera³a 7 pozycji skali neurotyzmu. Œrednia liczba punktów podskali w grupie z nadciœnieniem têtniczym (4,73) by³a wy¿sza od œredniej wartoœci (3,24) w grupie bez nadciœnienia (p = 0,000068). Wspó³czynnik spójnoœci wewnêtrznej " Cronbacha wynosi³ 0,67. Ró¿nica œrednich wartoœci podskali pomiêdzy grupami, po uwzglêdnieniu wp³ywu wieku i wykszta³cenia, pozosta³a statystycznie istotna (p = 0,0015).

Wnioski. Wartoœci wyodrêbnionej podskali neurotyzmu, bêd¹cej czêœci¹ skali neurotyzmu kwestionariusza EPQ-R by³y w sposób statystycznie istotny ró¿ne w grupie osób z nadciœnieniem i grupie kontrolnej, niezale¿nie od wp³ywu wieku i wykszta³cenia.

SUMMARY

Objectives. The aims of the paper were to compare persons with essential hypertension with those with no hypertension for mean neuro-ticism level, and to identify the neuroneuro-ticism scale items most markedly associated with the presence of arterial hypertension.

Method. The study was conducted in Boguszyce, a little town near Wroc³aw, as a part of local residents’ screening for cardiovascular diseases. Among 99 participants of the screening (71% women, 29% men, aged 19 to 73, median age 53 years) 42 persons (42%) were diagnosed with essential hypertension. All the screening participants were examined using the neuroticism scale of the Eysenck Personality Questionnaire (EPQ-R). The items most markedly associated with the presence of arterial hypertension were identified and included in a separate subscale.

Results. The mean neuroticism score was significantly higher in the hypertension group than in the non-hypertensive respondents (14.8 and 12.2, respectively, p = 0.02). However, significance of the difference disappeared when age was controlled for (p = 0.074). The developed subscale consisted of 7 items from the neuroticism scale. The essential hypertension group scored on this subscale significantly higher than did non-hypertensive respondents (mean scores 4.73 and 3.24, respectively, p<0.000068).The Cronbach " coefficient of internal consistency was 0.67. The difference between mean scores of the two groups was statistically significant also when age and education level were control-led for (p = 0.0015).

Conclusions. The subscale developed from the EPQ-R neuroticism scale items differentiated statistically significantly between respond-ents with hypertension and non-hypertensive controls, irrespective of their age and education.

S³owa kluczowe: neurotyzm / nadciœnienie têtnicze / kwestionariusz osobowoœci Eysencka Key words: neuroticism / essential hypertension / Eysenck Personality Questionnaire

50 Krzysztof Ma³yszczak, Angelika Pyszel, Andrzej Szuba z konkretnymi patologiami osobowoœci. Jego poziom jest

podwy¿szony u osób cierpi¹cych na ró¿ne zaburzenia psy-chiczne: zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowoœci, nastroju, a nawet zaburzenia psychotyczne, jednak nie do-tyczy to wszystkich takich osób. Wysoki poziom neurotyz-mu sprzyja negatywnym emocjom pojawiaj¹cym siê pod wp³ywem stresu, mog¹ one przyjmowaæ formê zaburzeñ lêkowych lub depresyjnych. Neurotyzm, jak wykazano w badaniach eksperymentalnych i epidemiologicznych, jest wskaŸnikiem podatnoœci na depresjê zale¿n¹ od czynników psychogennych, to znaczy tak¹, która rozwija siê pod wp³y-wem zdarzeñ stresuj¹cych [8, 9, 10, 11].

Konsekwencj¹ d³ugotrwa³ej obecnoœci negatywnych emo-cji jest pobudzenie uk³adu podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowego oraz uk³adu immunologicznego, co sprzyja wzrostowi ciœnienia têtniczego krwi [12]. Badania na temat poziomu neurotyzmu u osób z nadciœnieniem têtniczym i jego wartoœci prognostycznej nie przynios³y jednoznacz-nych wyników. Coelho i wsp. wykazali wiêksze wartoœci neurotyzmu, lêku, depresji i cierpienia psychicznego (ge-neral psychological distress) w grupie 165 pacjentów leka-rza rodzinnego z rozpoznaniem nadciœnienia w porównaniu do grupy 152 pacjentów bez tego rozpoznania [13]. Irvine i wsp. badali poziom neurotyzmu u osób z nadciœnieniem, które by³y œwiadome choroby i osób, które nie by³y œwia-dome. Osoby œwiadome charakteryzowa³y siê wiêksz¹ œred-ni¹ wartoœci¹ neurotyzmu ni¿ osoby nieœwiadome, które nie ró¿ni³y siê od osób zdrowych pod tym wzglêdem [14]. Santonastaso i wsp. porównywali poziom neurotyzmu u osób choruj¹cych krótko, d³ugo i osób zdrowych. Po odjêciu wp³ywu wieku okaza³o siê, ¿e osoby krótko choruj¹ce na nadciœnienie têtnicze charakteryzuj¹ siê ni¿szymi wartoœ-ciami ni¿ osoby zdrowe. Nie by³o natomiast statystycznie znacz¹cej ró¿nicy pomiêdzy osobami d³ugo choruj¹cymi a grup¹ kontroln¹ [15]. Badano tak¿e statystyczny zwi¹zek neurotyzmu z wartoœciami ciœnienia têtniczego u osób niechoruj¹cych na nadciœnienie. Brak zwi¹zku wykazali Hozawa i wsp. badaj¹c 999 osób z populacji ogólnej, oraz Kohler i wsp. badaj¹c 624 dawców krwi [16, 17]. Pija-nowska i wsp. wykazali natomiast taki zwi¹zek w grupie 121 zdrowych dzieci [18].

CEL

Celem pracy jest ocena poziomu neurotyzmu w grupie pacjentów z rozpoznaniem nadciœnienia têtniczego w po-równaniu z grup¹ kontroln¹ i okreœlenie, które pozycje skali neurotyzmu s¹ najbardziej zwi¹zane z rozpoznaniem nad-ciœnienia.

OSOBY BADANE I METODA

Badanie przeprowadzono przy okazji przesiewowej oce-ny chorób uk³adu kr¹¿enia we wsi Boguszyce pod Wroc³a-wiem. Ze wszystkimi osobami przeprowadzono szczegó³o-wy szczegó³o-wywiad w zakresie chorób wewnêtrznych, szczegó³o-wykonano pomiar ciœnienia têtniczego krwi, badanie USG serca oraz badanie parametrów laboratoryjnych krwi (poziom trójgli-cerydów, cholesterolu, lipoprotein HDL i LDL). Osoby

ba-dane wype³ni³y tak¿e skale neurotyzmu i k³amstwa kwe-stionariusza osobowoœci Eysencka [7].

Nadciœnienie têtnicze rozpoznawano, je¿eli w momencie badania ciœnienie têtnicze krwi przekracza³o 140/100 mm Hg, lub je¿eli badani zg³aszali rozpoznanie nadciœnienia têtni-czego i przyjmowali leki nadciœnieniowe.

Porównania wartoœci poszczególnych pozycji skal oraz œrednich dokonano za pomoc¹ testu t-Studenta. Wydzielo-no pozycje skali, których wartoœæ ró¿ni³a siê pomiêdzy gru-pami w sposób statystycznie zauwa¿alny (p<0,01) i utwo-rzono z nich oddzieln¹ skalê. Nastêpnie oceniono jej spójnoœæ wewnêtrzn¹ za pomoc¹ wspó³czynnika " Cronba-cha, odrzucaj¹c pozycje, które zmniejsza³y wartoœæ tego wspó³czynnika. W obliczeniach statystycznych zastosowa-no równie¿ analizê kowariancji ANCOVA w celu usuniêcia wp³ywu wieku i wykszta³cenia, oraz nieparametryczny test chi2 _{dla porównania proporcji p³ci.}

WYNIKI

W badaniu uczestniczy³o 99 osób, w tym 70 (71%) ko-biet i 29 (29%) mê¿czyzn w wieku od 19 do 73 lat (media-na 53 lata). Nadciœnienie têtnicze rozpoz(media-nano u 42 (42%) osób, a nierozpoznano u 57 (57%) osób. Grupy nie ró¿ni³y siê znacz¹co proporcj¹ p³ci (chi2_{= 0,1, p = 0,76), ró¿ni³y siê}

natomiast wiekiem (test t, t = –5,1, p<0,001) i liczb¹ lat nauki (test t, t = 2,03, p<0,044). Œredni wiek w grupie osób z nadciœnieniem têtniczym (56,2 lat) by³ wiêkszy ni¿ w gru-pie bez nadciœnienia (45,7 lat), œrednia liczba lat nauki w grupie osób z nadciœnieniem têtniczym (10,7 lat) by³a mniejsza ni¿ w grupie bez nadciœnienia (12,1 lat). Œredni poziom neurotyzmu i wyniki porównañ statystycznych przedstawiono w tabl. 1.

Dla ka¿dej z 24 pozycji skali neurotyzmu przeprowa-dzono oddzielne porównanie testem t-Studenta. Wybrano 7 z nich, charakteryzuj¹cych siê wartoœci¹ prawdopodobieñ-stwa uzyskanego za pomoc¹ tego testu poni¿ej 0,1. Wspó³-czynnik spójnoœci wewnêtrznej " Cronbacha dla uzyskanej w ten sposób podskali wynosi³ 0,67. Wszystkie pozycje

Wyniki testu t-Studenta

œrednie t p

neurotyzm 12,21 14,80 –2,35 0,021

N7 3,24 4,74 –4,17 0,000068

Wyniki testu ANCOVA

œrednie skorygowane F p Kowariant – wiek

neurotyzm 12,21 14,80 3,27 0,074

N7 3,24 4,74 10,65 0,0015

Kowariant – liczba lat nauki

neurotyzm 12,21 14,80 3,26 0,074

N7 3,24 4,74 12,25 0,001

Tablica 1. Œrednie wartoœci skali neurotyzmu i podskali N7 kwestio-nariusza EPQ-R oraz wyniki porównañ statystycznych pomiêdzy grupami

Skala _kontrolnaGrupa z nadciœ-Grupa nieniem Wartoœæ statystyki Wartoœæ prawdo-podobieñstwa

51 Neurotyzm u pacjentów z nadciœnieniem têtniczym

zwiêksza³y wspó³czynnik Cronbacha, wiêc ¿adnej nie usu-niêto. Wartoœci wszystkich korelacji pomiêdzy pozycjami testowymi a ca³kowitym wynikiem testu by³y wy¿sze od 0,2 uznawanej za wartoœæ graniczn¹ przy ocenie homo-genicznoœci testu. Utworzon¹ w ten sposób podskalê neuro-tyzmu N7 umieszczono w aneksie.

Poniewa¿ grupy ró¿ni³y siê pod wzglêdem wieku i licz-by lat nauki, przeprowadzono analizê wp³ywu tych zmien-nych z wykorzystaniem analizy kowariancji ANCOVA (tabl. 1). Po uwzglêdnieniu wp³ywu wieku, ró¿nica war-toœci neurotyzmu nie by³a statystycznie istotna, natomiast ró¿nica pomiêdzy œrednimi wartoœciami skali N7 pozosta³a statystycznie istotna. Wp³yw liczby lat nauki by³ analogicz-ny. Wiek i liczba lat nauki by³y skorelowane w niewielkim stopniu (r = –0,28).

OMÓWIENIE

Doniesienia na temat wartoœci neurotyzmu u osób z nad-ciœnieniem têtniczym s¹ wieloznaczne. Przewa¿aj¹ publi-kacje wykazuj¹ce brak statystycznej zale¿noœci pomiêdzy neurotyzmem a rozpoznaniem nadciœnienia i pomiêdzy neurotyzmem a wartoœci¹ ciœnienia krwi. Irvine i wsp. oraz Santonastaso i wsp. wykazali, ¿e wykazywana ró¿nica mo¿e zale¿eæ od zmiennych zak³ócaj¹cych [14, 15]. Taka sytuacja mia³a miejsce w naszym badaniu. Uwzglêdnienie wp³ywu wieku spowodowa³o, ¿e ró¿nica œrednich wartoœci skali neurotyzmu przesta³a byæ statystycznie istotna. Drug¹ zmien-n¹ zak³ócaj¹c¹, jak wykaza³ Irvine i wsp., mo¿e byæ œwia-domoœæ choroby, która wp³ywa na zwiêkszenie nasilenia objawów lêkowych (zw³aszcza lêku uogólnionego) i depre-syjnych, oraz zwiêksza rozpowszechnienie zaburzeñ lêko-wych i depresyjnych [19, 20]. Osoby leczone z powodu nadciœnienia têtniczego mog¹ byæ zaabsorbowane chorob¹ i martwiæ siê z tego powodu, co wp³ywa dodatnio na po-ziom neurotyzmu. D³ugotrwa³e stany depresyjne i lêkowe mog¹ go zwiêkszyæ nawet o 20% [9]. Przeszukuj¹c pi-œmiennictwo, nie znaleŸliœmy publikacji œwiadcz¹cych o prognostycznym znaczeniu neurotyzmu dla rozpoznania nadciœnienia têtniczego. S¹ natomiast doniesienia o zwi¹zku stresu psychicznego z wartoœciami ciœnienia têtniczego krwi i rozpoznaniem nadciœnienia [21, 22, 23]. Przeprowadzono tak¿e badania eksperymentalne na szczurach, u których wywo³ywano nadciœnienie za pomoc¹ spo³ecznych sytuacji stresuj¹cych [24]. Stres spo³eczny jest zarazem czynnikiem sprzyjaj¹cym zaburzeniom lêkowym i depresji [9, 10]. Cier-pienie psychiczne i nadciœnienie têtnicze pojawiaj¹ siê jako konsekwencje obecnoœci czynników stresuj¹cych, bez wzglê-du na to, czy istniej¹ miêdzy nimi powi¹zania patogene-tyczne, czy nie. Zatem s¹ zwi¹zane w sposób statystyczny. Wniosek ten znalaz³ potwierdzenie w badaniach epidemio-logicznych. Räikkönen i wsp. oraz Yan i wsp. w d³ugotrwa-³ych, prognostycznych badaniach kohortowych wykazali zwi¹zek pomiêdzy d³ugoterminowym nasileniem objawów depresyjnych a rozpoznaniem nadciœnienia têtniczego [3, 4]. Neurotyzm jest czynnikiem prognostycznym depresji. Rozpowszechnienie depresji i nasilenie objawów depresyj-nych jest proporcjonalne do ciê¿koœci zdarzeñ stresuj¹cych oraz do wartoœci neurotyzmu [9, 10]. Skoro osoby z wyso-kimi wartoœciami neurotyzmu maj¹ sk³onnoœæ do

dekom-pensacji depresyjnych pod wp³ywem stresu, a nie maj¹ sk³onnoœci do rozwoju nadciœnienia têtniczego, to mo¿na wnioskowaæ, ¿e patomechanizm powstawania depresji i nadciœnienia jest odmienny. Statystyczny zwi¹zek prze-wlek³ych objawów depresyjnych i nadciœnienia wynika³by wtedy z le¿¹cej u ich pod³o¿a obecnoœci czynników stre-suj¹cych. Nie jest to jednak pewne, poniewa¿ wykazano biologiczny zwi¹zek pobudzenia osi podwzgórzowo-przy-sadkowo-nadnerczowej (HPA) z reaktywnoœci¹ uk³adu ser-cowo-naczyniowego [12]. Neurotyzm, œwiadcz¹cy o wiêk-szej reaktywnoœci emocjonalnej sprzyja pobudzeniu osi HPA. Z teoretycznego punktu widzenia, neurotyzm i nad-ciœnienie têtnicze mog³yby byæ ze sob¹ patogenetycznie powi¹zane. Brak doœwiadczalnych wyników potwierdzaj¹-cych to powi¹zanie mo¿e byæ konsekwencj¹ dwóch czyn-ników. Po pierwsze, brakuje d³ugoterminowych badañ pro-spektywnych, które mog³yby taki zwi¹zek potwierdziæ, podobnych do tych, które przeprowadzono w celu oceny w³asnoœci prognostycznych cech osobowoœci typu A, lub wrogoœci [3]. Po drugie, cechy osobowoœci sprzyjaj¹ce sta-nom depresyjnym i nadciœnieniu têtniczemu mog³yby byæ podobne, ale nie dok³adnie takie same.

Utworzona podskala neurotyzmu jest znacznie silniej zwi¹zana z rozpoznaniem nadciœnienia ni¿ ca³a skala neuro-tyzmu. Jej pytania odnosz¹ siê do nadmiernej wra¿liwoœci, sk³onnoœci do zamartwiania siê i napiêcia oraz sk³onnoœci do depresyjnych za³amañ i myœli rezygnacyjnych. Podskala N7 zawiera pytania reprezentatywne dla skróconej wersji kwestionariusza Eysencka z 12 pozycjami („Czy ³atwo zra-niæ twoje uczucia?”, „Czy uwa¿asz siê za osobê „spiêt¹” lub przewra¿liwion¹?”, „Czy masz sk³onnoœæ do zamar-twiania siê?”). Pozytywne odpowiedzi na te pytania œwiad-cz¹ o sk³onnoœci do nadmiernej reakcji na stres przejawia-j¹cej siê objawami lêku uogólnionego i depresji [10, 25]. Pozytywnie mog¹ odpowiadaæ tak¿e osoby prze¿ywaj¹ce czêst¹ lub uporczyw¹ z³oœæ w relacjach interpersonalnych. Z rozpoznaniem nadciœnienia têtniczego zwi¹zane s¹ zatem te same pozycje kwestionariusza neurotyzmu Eysencka, które œwiadcz¹ o podatnoœci na depresjê zale¿n¹ od stresu. Nie wiadomo jednak, czy ta zale¿noœæ powtórzy siê w ba-daniach na innych populacjach.

WNIOSKI

Wartoœci uzyskanej podskali neurotyzmu, bêd¹cej czêœ-ci¹ skali neurotyzmu kwestionariusza EPQ-R by³y w spo-sób statystycznie istotny ró¿ne w grupie ospo-sób z nadciœnie-niem i grupie kontrolnej niezale¿nie od wp³ywu wieku. PIŒMIENNICTWO

1. Lovallo WR, Gerin W. Psychophysiological reactivity: mecha-nisms and pathways to cardiovascular disease. Psychosom Med 2003; 65: 36–45.

2. Matthews KA, Katholi CR, McCreath H, Whooley MA, Wil-liams DR, Zhu S, Markovitz JH. Blood pressure reactivity to psychological stress predicts hypertension in the CARDIA stu-dy. Circulation 2004; 110: 74–8.

3. Yan LL, Liu KL, Matthews KA, Daviglus ML, Ferguson TF, Kiefe CI. Psychosocial factors and risk of hypertension. The

52 Krzysztof Ma³yszczak, Angelika Pyszel, Andrzej Szuba Coronary Artery Risk Development in Young Adults (CARDIA)

Study. JAMA 2003; 22/29: 2138–48.

4. Räikkönen K, Matthews KA, Kuller LH. Trajectory of psycho-logical risk and incident hypertension in middle-aged women. Hypertension 2001; 38: 798–802.

5. Jula A, Salminen JK, Saarijärvi S. Alexithymia a facet of essen-tial hypertension. Hypertension 1999; 33: 1057–61.

6. Wiliams RB, Barefoot JC, Schneiderman N. Psychosocial risk factors for cardiovascular disease; more than one culprit at work. JAMA 2003; 22/29: 2190–2.

7. Brzozowski P, Drwal £. Kwestionariusz Osobowoœci Eysencka. Polska adaptacja EPQ-R. Warszawa: Pracownie Testów Psy-chologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; 1995. 8. Ormel J, Rosmalen J, Farmer A. Neuroticism: a non-informative marker of vulnerability to psychopathology. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2004; 39: 906–12.

9. Ormel J, Oldehinkel AJ, Vollebergh W. Vulnerability before, during, and after a major depressive episode: A 3-wave popu-lation – based study. Arch Gen Psychiatry 2004; 61: 990–6. 10. Kendler KS, Kuhn J, Prescott CA. The interrelationship of

neu-roticism, sex, and stressful life events in the prediction of epi-sodes of major depression. Am J Psychiatry 2004; 61: 631–6. 11. Claridge G, Davis C. What’s the use of neuroticism? Person

Individ Diff 2001; 31: 383–400.

12. Nyklicek I, Bosch JA, Amerongen AV. A generalized physiolo-gical hyperreactivity to acute stressors in hypertensives. Biol Psychol 2005; 70: 44–51.

13. Coelho R, Hughes AM, da Fonseca AF, Bond MR. Essential hypertension: the relationship of psychological factors to the severity of hypertension. J Psychosom Res 1989; 33: 187–96. 14. Irvine MJ, Garner DM, Olmsted MP, Logan AG. Personality

differences between hypertensive and normotensive individu-als: influence of knowledge of hypertension status. Psychosom Med 1989; 51: 537–49.

15. Santonastaso P, Canton G, Ambrosio GB, Zamboni S. Hyper-tension and neuroticism. Psychother Psychosom 1984; 41: 7–11.

16. Hozawa A, Ohkubo T, Tsuji I, Kikuya M, Matsubara M, Suzuki T, Nagai K, Kitaoka H, Arai Y, Hosokawa T, Satoh H, Hisamichi S, Imai Y. Relationship between personality and self-measured blood pressure value at home: the Ohasama study. Clin Exp Hypertens 2002; 24: 115–23.

17. Kohler T, Scherbaum N, Richter R, Bottcher S. The relation-ship between neuroticism and blood pressure reexamined. An investigation of a nonclinical sample of military conscripts. Psychother Psychosom 1993; 60: 100–5.

18. Pijanowska M, Zajaczkowska M, Pijanowski Z. A compa-rison of blood pressure load in groups of children with high and low levels of neuroticism. Pol Merkuriusz Lek 2001; 10: 274–6.

19. Alexander PJ, Dinesh N, Vidyasagar MS. Psychiatric morbi-dity among cancer patients and its relationship with awareness of illness and expectations about treatment outcome. Acta Oncol 1993; 32: 623–6.

20. Atesci FC, Baltalarli B, Oguzhanoglu NK, Karadag F, Ozdel O, Karagoz N. Psychiatric morbidity among cancer patients and awareness of illness. Support Care Cancer 2004; 12: 161–7.

21. Flaa A, Mundal HH, Eide I, Kjeldsen S, Rostrup M. Sympathe-tic activity and cardiovascular risk factors in young men in the low, normal, and high blood pressure ranges. Hypertension 2006; 47: 331–3.

22. Lucini D, Di Fede G, Parati G, Pagani M. Impact of chronic psychosocial stress on autonomic cardiovascular regulation in otherwise healthy subjects. Hypertension 2005; 46: 1201–6. 23. Osti RM, Trombini G, Magnani B. Stress and distress in

essen-tial hypertension. Psychother Psychosom 1980; 33: 193–7. 24. Alkadhi KA, Alzoubi KH, Aleisa AM, Tanner FL, Nimer AS.

Psychosocial stress-induced hypertension results from in vivo expression of long-term potentiation in rat sympathetic ganglia. Neurobiol Dis 2005; 20: 849–57.

25. Eysenck SBG, Eysenck HJ, Barret P. A revised version of the psychoticism scale. Pers Individ Dif 1985; 6: 21–9.

1. Czy ³atwo zraniæ Twoje uczucia?

2. Czy czêsto czujesz, ¿e masz „wszystkiego doœæ”? 3. Czy masz sk³onnoœæ do zamartwiania siê?

4. Czy uwa¿asz siê za osobê „spiêt¹” lub przewra¿liwion¹?

Adres: Dr Krzysztof Ma³yszczak, Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej, ul. Pasteura 10, 50-367 Wroc³aw, tel. (71) 3280040, e-mail: durlikk@wp.pl

ANEKS

Podskala neurotyzmu N7:

5. Czy cierpisz na bezsennoϾ?

6. Czy kiedykolwiek pragn¹³eœ (pragnê³aœ) nie ¿yæ? 7. Czy cierpisz na „nerwy”?