Zabieg pulpotomii (amputacji) polegający na usunięciu miazgi komorowej z pozostawieniem i zapatrzeniem miazgi w kanałach, niegdyś często stosowany w endodoncji, obecnie ma ograniczo-ne wskazania. Nie poleca się go w zębach stałych dojrzałych, gdyż standardem stało się wyłuszcze-nie miazgi z kanałów i szczelne ich wypełwyłuszcze-niewyłuszcze-nie. Takie postępowanie daje zdecydowanie lepsze rezultaty i zmniejsza ryzyko powikłań w postaci zakażenia miazgi kanałowej, a w konsekwencji rozszerzenia się stanu zapalnego na tkanki oko-łowierzchołkowe.
W zębach stałych z niezakończonym rozwo-jem korzenia istnieją pewne ograniczone wskaza-nia do wykonawskaza-nia amputacji przyżyciowej. Zabieg
ten bywa często traktowany jako tymczasowy: po dotworzeniu korzenia poleca się klasyczne lecze-nie kanałowe [1].
Obecnie pulpotomia jest wykonywana naj-częściej w mlecznych zębach trzonowych. Moż-na to uzasadnić trudnościami w prawidłowym opracowaniu i wypełnieniu skomplikowanego często systemu kanałów, obawą przed uszkodze-niem zawiązka zęba stałego, a także względnie krótkim okresem przebywania zębów mlecznych w jamie ustnej. Standardem postępowania jest leczenie biologiczne, wymagające wykonania za-biegu w znieczuleniu miejscowym, a wszystkie metody zaopatrzenia miazgi kanałowej mają na celu zachowanie jej żywotności. Jedynie
formo-prace pOglądOWe
Katarzyna Herman, Justyna Składnik-Jankowska, Katarzyna Fita
Obecne poglądy dotyczące leczenia amputacyjnego
chorób miazgi zębów mlecznych
Current View on Pulpotomy in Primary Teeth Pulp Diseases Treatment
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i dziecięcej akademii Medycznej we Wrocławiu
Streszczenie
Na podstawie piśmiennictwa przedstawiono standardy postępowania, wskazania i przeciwwskazania do zabie-gu pulpotomii zębów mlecznych. Opisano różne metody zaopatrzenia miazgi kanałowej i zanalizowano wyniki leczenia. Omówiono także kryteria oceny skuteczności klinicznej i radiologicznej wykonanych zabiegów. Obecnie w metodzie amputacji istnieje wiele środków do zaopatrzenia miazgi zębów mlecznych mogących być alternatywą dla formokrezolu. Skuteczność siarczanu żelaza, aldehydu glutarowego, MTa, amputacji elektrokoagulacyjnej czy laserowej była zbliżona do formokrezolu. Najmniej satysfakcjonujące wyniki uzyskiwano po stosowaniu wodoro-tlenku wapnia. Należy jednak podkreślić, że sukces leczenia zależy w dużej mierze od trafnej diagnozy stanu miazgi, gdyż wyżej wymienione metody są przeznaczone prawie wyłącznie do leczenia biologicznego (Dent. Med. Probl.
2010, 47, 2, 230–235).
Słowa kluczowe: zęby mleczne, leczenie endodontyczne, pulpotomia.
Abstract
The authors present the current approach, indications for and contraindications against primary tooth pulpotomy. They provide descriptions of various methods of pulpotomy and analyze their effects. criteria of clinical and radio-logical effectiveness are taken into account. The review of publications shows that there is a number of methods which can be an alternative to formocresol use. The effectiveness of ferric sulfate, glutaraldehyde, MTa, electro-surgical and laser pulpotomy is similar to that of formocresol. The worst effectiveness is achieved with calcium hydroxide. It should be noted that treatment success is to a large extent dependent on the accurate diagnosis of the state of pulpa as the above mentioned methods are almost exclusively intended for biological treatment (Dent.
Med. Probl. 2010, 47, 2, 230–235).
Key words: primary teeth, endodontic treatment, pulpotomy.
dent. Med. probl. 2010, 47, 2, 230–235
krezol i aldehyd glutarowy częściowo mumifiku-ją tkankę, ale i w tych przypadkach część miazgi pozostaje żywa. W związku z powyższym do za-biegu kwalifikuje się przypadki odwracalnych bezobjawowych zapaleń miazgi wg podziału Ba-rańskiej-gachowskiej, tzn. zęby z próchnicowym lub mechanicznym obnażeniem miazgi bez pato-logicznych objawów klinicznych, takich jak: bóle samoistne, obrzęk, przetoka, nieprawidłowa reak-cja na testy żywotności i opukiwanie, przedłużo-ne krwawienie lub wysięk ropny z miazgi, zmiany w obrazie rTg.
Jeżeli planowane jest użycie formokrezolu lub aldehydu glutarowego, dodatkowo można zakwa-lifikować niektóre przypadki zapalenia nieodwra-calnego, mianowicie zęby z żywą miazgą będące przyczyną bólów samoistnych oraz obfite krwa-wienie z obnażonej miazgi komorowej lub kiku-tów miazgi kanałowej. Wysięk ropny, brak lub sła-be krwawienie są przeciwwskazaniem do leczenia amputacyjnego, gdyż przemawiają za ogniskami martwicy [1].
W kwalifikacji zębów do zabiegu należy uwzględnić także etap rozwoju korzenia. Fizjo-logiczna resorpcja nie może przekraczać 2/3 jego długości, gdyż zachodzące w późniejszym okre-sie zmiany degeneracyjne miazgi uniemożliwiają leczenie biologiczne. Ważna jest również ocena możliwości rekonstrukcji twardych tkanek zę-ba. Należy podkreślić, że amputację przyżyciową można wykonać tylko u dzieci ogólnie zdrowych, współpracujących z lekarzem i akceptujących znieczulenie miejscowe.
procedura zabiegu jest jednakowa niezależnie od tego, jaki środek zostanie użyty do zaopatrzenia miazgi. Obejmuje ona: podanie znieczulenia miej-scowego, usunięcie miazgi kanałowej wiertłem diamentowym, różyczkowym lub ekskawatorem, zatamowanie krwawienia sterylnymi kulkami z waty, zaopatrzenie miazgi wybranym sposobem, przykrycie dna komory tlenkiem cynku z euge-nolem i wypełnienie ubytku. Ważne są okresowe kontrole kliniczne i radiologiczne stanu leczonego zęba. Za sukces kliniczny leczenia uważa się brak dolegliwości bólowych, obrzęku, przetoki, brak reakcji na opukiwanie i badanie palpacyjne oraz prawidłową ruchomość zęba. O sukcesie radiolo-gicznym można mówić w przypadku prawidłowe-go obrazu tkanek otaczających ząb oraz niezabu-rzonego procesu resorpcji fizjologicznej korzenia.
Obecnie dyskutuje się nad problemem opty-malnego zaopatrzenia miazgi kanałowej. Ideal-ny środek powinien działać antybakteryjnie, być biokompatybilny, nietoksyczny dla organizmu, korzystnie wpływać na miazgę korzeniową i nie zaburzać procesu resorpcji fizjologicznej korze-nia [2]. Sonmez [2] wyróżkorze-nia trzy rodzaje
dzia-łania preparatów: mummification – mumifikacja (np. formokrezol), preservation – zachowanie ży-wotności (np. siarczan żelaza), regeneration – rege-neracja (np. wodorotlenek wapnia, MTa).
poniżej zostanie przedstawiona charaktery-styka środków stosowanych obecnie do zaopa-trzenia miazgi korzeniowej zębów mlecznych po amputacji.
Formokrezol wprowadzony przez Buckleya w 1904 r. jest najstarszym, klasycznym lekiem używanym w pulpotomii i do niego porównu-je się skuteczność innych środków. W porównu-jego skład wchodzą: formaldehyd (19%), trójkrezol (35%), gliceryna (15%), woda (31%). Obecnie zaleca się rozcieńczanie preparatu w stosunku 1:5. Ma on silne właściwości bakteriobójcze i mumifikujące. Utrwalenie tkanki najsilniejsze jest w warstwie okołokoronowej, pod nią występuje obszar prze-wlekłego zapalenia, a w okolicy okołowierzchoł-kowej miazga pozostaje żywa i zdrowa [1, 3]. pre-parat ten może być stosowany w leczeniu odwra-calnych bezobjawowych zapaleń miazgi (metoda jednoseansowa: watka nasączona formokrezolem pozostaje w komorze przez 5 minut), jak również niektórych postaci zapaleń nieodwracalnych omó-wionych powyżej (metoda dwuseansowa: formo-krezol pozostaje w komorze przez 5–7 dni w celu głębszej mumifikacji i odkażenia tkanki). Sku-teczność metody dwuseansowej jest mniejsza ze względu na bardziej zaawansowane stany zapalne w miazdze. Zaletą formokrezolu jest dowiedzio-na w licznych badaniach bardzo duża skutecz-ność kliniczna: powyżej 90% nawet po kilkunastu miesiącach obserwacji [4–6]. Kontrowersje budzą natomiast jego właściwości mutagenne, rakotwór-cze i alergizujące. dotychczas nie udowodniono jednoznacznie szkodliwego ogólnoustrojowego oddziaływania formokrezolu stosowanego w le-czeniu zębów mlecznych. Zarzar et al. [7] oceniali jego wpływ na limfocyty w krwi pobranej od dzie-ci leczonych metodą formokrezolową. Nie stwier-dzili wprawdzie statystycznie istotnych zmian mutacyjnych w badanych komórkach, ale sugerują przeprowadzenie dalszych badań w tym kierunku, gdyż w jednym przypadku zaobserwowali aber-racje chromosomów po aplikacji formokrezolu. Uznanie w 2004 r. przez WHO formaldehydu za środek rakotwórczy jest dodatkowym impulsem do zachowania ostrożności w stosowaniu tego preparatu u młodocianych pacjentów i wybierania alternatywnych metod leczenia.
Jedną z nich może być zastosowanie 2–4% aldehydu glutarowego. Jego działanie jest analo-giczne do formokrezolu, z tym że mumifikacja tkanki jest bardziej intensywna, ale następuje na mniejszej głębokości. W minimalnym stopniu przenika do tkanek okołowierzchołkowych, stąd
toksyczność jest niewielka. Skuteczność kliniczna obu omawianych preparatów jest porównywalna [1, 8–10]. Wskazania do zastosowania oraz sposób przeprowadzenia zabiegu z wykorzystaniem alde-hydu glutarowego jest taki sam jak w przypadku formokrezolu.
Wodorotlenek wapnia – ca(OH)2 jest
środ-kiem stosowanym od wielu lat w leczeniu biolo-gicznym ze względu na właściwości przeciwbakte-ryjne i odontotropowe. W terapii zębów mlecznych zaobserwowano jednak gorsze wyniki leczenia niż w przypadku zębów stałych, zwłaszcza z nie-zakończonym rozwojem korzenia [1]. częstym powikłaniem jest resorpcja wewnętrzna korzenia [2, 6, 11]. przyczyną może być zbyt wysokie pH preparatów nietwardniejących. Stąd niektórzy po-lecają stosowanie twardniejących past jako mniej drażniących miazgę zębów mlecznych [1]. Istotne jest również dokładne usunięcie skrzepów krwi po amputacji, gdyż mogą być przyczyną stanu zapal-nego. Uniemożliwiają one także bezpośredni kon-takt wodorotlenku wapnia z miazgą, co jak wia-domo jest warunkiem koniecznym skutecznego działania tego leku [2]. Z badań Huth et al. wynika istotny statystycznie niższy odsetek pozytywnych
wyników leczenia wodorotlenkiem wapnia w po-równaniu z formokrezolem po 24 miesiącach ob-serwacji [6].
dane uzyskane przez innych autorów są po-dobne, choć w większości różnice między skutecz-nością formokrezolu a wodorotlenku wapnia nie były statystycznie istotne [2, 11–13 ] (tab. 1).
alternatywą dla wodorotlenku wapnia jest preparat proroot MTa® firmy dentsply. Jest to
konglomerat mineralnych trójtlenków o wysokim pH rzędu 12,5. podobnie jak ca(OH)2 ma
właści-wości odontotropowe i przeciwbakteryjne, jest bio-kompatybilny i nieresorbowalny [14, 15]. Tworzy szczelne opatrunki, zapobiegając mikroprzecieko-wi bakteryjnemu. po jego stosowaniu rzadziej ob-serwowano resorbcję wewnętrzną [12, 16]. Salako et al. w badaniach histopatologicznych stwierdzili najlepszą reakcję miazgi na MTa (wytworzenie mostu zębinowego, niewielki odczyn zapalny) w porównaniu z formokrezolem, siarczanem żela-za i bioaktywnym szkłem [14].
W świetle wielu doniesień MTa wydaje się najlepszym obecnie preparatem do zaopatrzenia miazgi [2, 4, 5, 11, 14, 16–18]. Wyniki leczenia są zbliżone do formokrezolu, a niejednokrotnie
na-Tabela 2. Skuteczność amputacji przyżyciowej z użyciem MTa w porównaniu z formokrezolem Table 2. effectiveness of MTavs. formocresol in vital pulpotomy
autor – rok
(author – year) czas obserwacji – miesiące (Observation time – months)
Sukces kliniczny – %
(clinical success – %) (radiographic success – %)Sukces radiologiczny – %
MTa formokrezol MTa formokrezol
Sonmez et al. (2008) [2] 24 87 77 67 77 eidelmann et al. (2001) [4] 6–30 100 93 100 93 Noorollahian (2008) [5] 24 100 100 94 100 Farsi (2005) [18] 24 100 99 100 87 Moretti et al. (2008) [11] 3–24 100 100 100 100 p < 0,05. p < 0.05.
Tabela 1. Skuteczność amputacji przyżyciowej z użyciem (caOH)2 w porównaniu z formokrezolem
Table 1. effectiveness of ca(OH)2 vs. formocresol in vital pulpotomy
autor – rok
(author – year) czas obserwacji – miesiące (Observation time – months)
Sukces kliniczny – %
(clinical success – %) (radiographic success – %)Sukces radiologiczny – % ca(OH)2 formokrezol ca(OH)2 formokrezol
Sonmez et al. (2008) [2] 24 69 77 46 77 Huth et al. (2005) [6] 24 87 96 53 85 Markovic et al. (2005) [12] 18 82 91 76 85 Waterhouse et al. (2000) [13] 22 77 84 77 84 Moretti et al. (2008) [11] 3–24 64 100 64 100 p < 0,05. p < 0.05.
wet lepsze (tab. 2). Wadą MTa jest wysoka cena oraz konieczność leczenia dwuetapowego (czas wiązania wynosi 4–6 godzin i dopiero po tym cza-sie jest możliwe wypełnienie ostateczne).
Tańszym od MTa środkiem polecanym obec-nie w leczeniu amputacyjnym jest siarczan żela-za. W przeciwieństwie do wodorotlenku wapnia i MTa nie ma właściwości odontotropowych ani odkażających. Wykazuje działanie hemostatyczne: w kontakcie z krwią tworzy kompleksy białkowo- -siarczanowe zamykające ujścia naczyń krwionoś-nych. Jego zaletą jest szybka i łatwa aplikacja: pre-parat wciera się przez 10–15 s w kikuty miazgi; po wypłukaniu skrzepów krwi wodą dno komory przykrywa się tlenkiem cynku z eugenolem i za-kłada wypełnienie ostateczne. W badaniach kli-nicznych nie wykazano istotnych różnic w wyni-kach leczenia siarczanem żelaza i formokrezolem [2, 6, 19] [tab. 3].
Oprócz omówionych powyżej sposobów za-opatrywania miazgi kanałowej, stosuje się obecnie metody niefarmakologiczne, wśród których moż-na wyróżnić amputację elektrokoagulacyjną oraz laserową.
W przypadku elektrokoagulacji, podobnie jak podczas stosowania siarczanu żelaza, rezultatem zabiegu jest wyłącznie dobra hemostaza bez dzia-łania odontotropowego czy odkażającego. Zaletą tej metody jest łatwość wykonania, wadami na-tomiast – niebezpieczeństwo przegrzania tkanek
i konieczność posiadania odpowiedniej aparatury. aby uniknąć przegrzania, poleca się wprowadze-nie elektrody ok. 1–2 mm nad powierzchnię kiku-ta i uaktywnienie na 1 s, a następnie odczekanie 10–15 s. po ochłodzeniu tkanek można przystąpić do koagulacji następnego kikuta. Jeżeli krwawie-nie krwawie-nie zostało zatamowane, zabieg można po-wtórzyć maksymalnie trzy razy, pamiętając o kil-kunastosekundowych przerwach [20]. W świetle dostępnych danych skuteczność tej metody jest zbliżona do amputacji formokrezolowej [20, 21] (tab. 4).
W przypadku stosowania laserów wysokoener-getycznych oczekuje się nie tylko szybkiej hemo-stazy (jak podczas elektrokoagulacji), ale również wyjałowienia i stymulacji odnowy tkanki miazgo-wej [1, 22–24]. Toomarian et al. [22] w badaniach histologicznych udowodnili znamiennie lepszą reakcję miazgi na energię laserową w porównaniu z formokrezolem. Niektórzy autorzy obserwowali wytworzenie mostów zębinowych po stosowaniu lasera [23], jednak nie znalazło to potwierdzenia w innych pracach [24, 25]. Obecnie próbuje się wykorzystać różne rodzaje laserów wysokoener-getycznych (cO2, er:Yag, Nd:Yag, argonowy).
Sku-tecznosć kliniczna amputacji laserowej jest wyso-ka i zbliżona do wyników uzyskiwanych podczas stosowania formokrezolu [6, 25, 26] (tab. 5). liu [26] uzyskał nawet istotnie lepsze rezultaty lecze-nia za pomocą lasera Nd:Yag.
Tabela 3. Skuteczność amputacji przyżyciowej z użyciem siarczanu żelaza w porównaniu do formokrezolu Table 3. effectiveness of ferric sulfatevs. formocresol in vital pulpotomy
autor – rok
(author – year) czas obserwacji – miesiące (Observation time – months)
Sukces kliniczny – %
(clinical success – %) (radiographic success – %)Sukces radiologiczny – % siarczan żelaza formokrezol siarczan żelaza formokrezol
Sonmez et al. (2008) [2] 24 73 77 73 77
Huth et al. (2005) [6] 24 100 96 86 85
Fuks et al. (1997) [19] 6–34 93 84 75 73
Brak istotności statystycznej na poziomie p < 0,05. lack of statistical significance on level p < 0.05.
Tabela 4. Skuteczność amputacji elektrokoagulacyjnej w porównaniu do formokrezolu Table 4. effectiveness of electrosurgicalvs. formocresol pulpotomy
autor – rok
(author – year) czas obserwacji – miesiące (Observation time – months)
Sukces kliniczny – %
(clinical success – %) (radiographic success – %)Sukces radiologiczny – % elektroko-
agulacja formokrezol elektroko- agulacja formokrezol
Bahrololoomi et al. (2008) [20] 9 96 100 84 97
dean et al. (2002) [21] 5 96 100 84 92
Brak istotności statystycznej na poziomie p < 0,05. lach of statistical significance on level p < 0.05.
Oprócz wyżej wymienionych metod, bada się również skuteczność wielu innych preparatów. Są to między innymi: białka morfogenetyczne ko-ści [27], białka osteogeniczne [28], białka matrycy szkliwa [29], bioaktywne szkło [14] oraz fosforan trójwapniowy [3]. duże nadzieje wiąże się z zasto-sowaniem białek matrycy szkliwa (eMd – Enamel
Matrix Derivative). Są to substancje wytwarzane
tylko w życiu płodowym niezbędne do rozwoju za-wiązków zębów. Sabbarini et al. stwierdzili istotnie lepsze wyniki leczenia amputacyjnego prepartem eMd w porównaniu z formokrezolem [29].
Ważnym problemem poruszanym przez auto-rów zajmujących się pulpotomią w zębach mlecz-nych są zmiany w obrazie radiologicznym po zastosowanym leczeniu. często obserwowanym zjawiskiem jest kalcyfikacja miazgi. Może ona wystąpić w każdym przypadku, ale szczególnie po leczeniu z użyciem MTa [2, 4]. Większość auto-rów nie uznaje tych zmian za patologię, gdyż nie zaburzają one procesu fizjologicznej resorpcji ko-rzenia i nie dają powikłań ze strony tkanek oko-łowierzchołkowych [2, 4, 19]. problemem może
być natomiast patologiczna resorpcja wewnętrzna i zewnętrzna korzenia. W wyniku tych procesów może bowiem dojść do przedwczesnej utraty zę-bów mlecznych [30, 31].
podsumowując, można stwierdzić, że obecnie jest wiele metod zaopatrzenia miazgi korzeniowej po zabiegu pulpotomii w zębach mlecznych. W licz-nych badaniach wykazano porównywalną z formo-krezolem skuteczność aldehydu glutarowego, MTa, siarczanu żelaza, elektrokoagulacji czy amputacji laserowej. Za najmniej skuteczny środek uważa się wodorotlenek wapnia, choć i w tym wypadku, mimo względnie gorszych wyników, w większości prac nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic między ca(OH)2 a formokrezolem.
Należy jednak pamiętać o konieczności wni-kliwej analizy stanu zęba przed rozpoczęciem le-czenia, gdyż objęcie procesem zapalnym miazgi korzeniowej jest przeciwwskazaniem do leczenia biologicznego. W takim wypadku jest polecane ewentualne dwuseansowe leczenie amputacyjne za pomocą formokrezolu lub aldehydu glutarowe-go albo wyłuszczenie miazgi.
Tabela 5. Skuteczność amputacji przyżyciowej z użyciem lasera w porównaniu z formokrezolem Table 5. effectiveness of laservs. formocresol pulpotomy
autor – rok; rodzaj lasera
(author – year; type of laser) czas obserwacji – miesiące (Observation time – months)
Sukces kliniczny – %
(clinical success – %) (radiographic success – %)Sukces radiologiczny – % laser formokrezol laser formokrezol
Huth et al. (2005); er:Yag [6] 24 93 96 78 85
Odabaş et al. (2007); Nd:Yag [25] 12 86 90 71 90
liu (2006); Nd:Yag [26] 6–64 97 86 94 78
p < 0,05. p < 0.05.
Piśmiennictwo
[1] Barańska-gachowska M.: endodoncja wieku rozwojowego i dojrzałego. czelej, lublin 2004.
[2] Sonmez d., Sari S., cetinbaş T.: a comparison of four pulpotomy techniques in primary molars: a long-term follow-up. J. endod. 2008, 34, 950–955.
[3] Shayegan a., petein M., abbeele a.: Beta Tricalcium phosphate, white mineral trioxide aggregate, white portland cement, ferric sulfate and formocresol used as pulpotomy agents in primary pig teeth. Oral Surg. Oral Med. Oral pathol. Oral radiol. endod. 2008, 105, 4, 536–542.
[4] eidelman e., Holan g., Fuks a.: Mineral trioxide aggregate vs. formocresol in pulpotomized primary molars: a preliminary report. pediatr. dent. 2001, 23, 1, 15–19.
[5] Noorollahian H.: comparison of mineral trioxide aggregate and formocresol as pulp medicaments for pulpoto-mies in primary molars. Br. dent. J. 2008, 204, 11, 20–24.
[6] Huth K.c., paschos e., Hajek-al-Khatar N., Hollweck r., crispin a., Hickel r., Folwaczny M.: effectiveness of 4 pulpotomy techniques-randomized controlled trial. J. dent. res. 2005, 84, 12, 1144–1148. [7] Zarzar p.a., rosenblatt a.,Takahashi c.S., Takeuchi p.l., costa Jũnior l.a.: Formocresol mutagenicity
following primary tooth pulp therapy: an in vivo study. J. dent. 2003, 31, 7, 479–485.
[8] Tsai T.p., Su H.l., Tseng l.H.: glutaraldehyde preparations and pulpotomy in primary molars. Oral Surg. Oral Med. Oral pathol. 1993, 76, 3, 346–350.
[9] araujo F.B., ely l.B., pergo a.M., pesce H.F.: a clinical evaluation of 2% buffered glutaraldehyde in pulpoto-mies of human diciduous teeth: a 24-month study. Braz. dent. J. 1995, 6, 1, 41–44.
[10] prakash c., chandra S., Jaiswal J.N.: Formocresol and glutaraldehyde pulpotomies in primary teeth. J. pedod. 1989, 13, 4, 314–322.
[11] Moretti a.B., Sakai V.T., Oliveira T.M., Fornetti a.p., Santos c.F., Machado M.a., abdo r.c.: The effec-tiveness of mineral trioxide aggregate, calcium hydroxide and formocresol for pulpotomies in primary teeth. Int. endod. J. 2008, 41, 7, 457–455.
[12] Markovic d., Zibojinovic V., Bucetic M.: evaluation of three pulpotomy medicaments in primary teeth. eur. J. paediatr. dent. 2005, 6, 133–138.
[13] Waterhouse p.J., Nunn J.H., Whitworth J.N.: an investigation of the relative efficacy of Buckley’s formocresol and calcium hydroxide in primary molars vital pulp therapy. Br. dent. J. 2000, 188, 32–36.
[14] Salako N., Joseph B., ritwik p.,Salonen J., John p., Junaid T.a.: comparison of bioactive glass, mineral trioxide aggregate, ferric sulfate and formocresol as pulpotomy agents in rat molar. dent. Traumatol. 2003, 19, 314–320. [15] de Mezenez J.V., Takamori e.r., Bijella M.F., granjeiro J.M.: In vitro toxicity of MTa compared with other
primary teeth pulpotomy agents. J. clin. pediatr. dent. 2009, 33, 3, 217–221.
[16] aeinecchi M., dadvand S., Fayazi S., Bayad-Movahed S.: randomized controlled trial of mineral trioxide aggregate and formocresol for pulpotomy in primary molar teeth. Int. endod. J. 2007, 40, 4, 261–267.
[17] peng l., Ye l., Tan H., Zhou X.: evaluation of formocresol versus mineral trioxide aggregate primary molar pulpotomy: a meta-analysis. Oral Surg. Oral Med. Oral pathol. Oral radiol. endod. 2006, 102, 6, 40–44.
[18] Farsi N., alamoudi N., Balto K., Mushayt a.: Success of mineral trioxide aggregate in pulpotomized primary molars. J. clin. pediatr. dent. 2005, 29, 4, 307–311.
[19] Fuks a., Holan g., davis J.M., eidelman e.: Ferric sulfate versus dilute formocresol in pulpotomized primary molars: long-term follow up. pediatr. dent. 1997, 19, 5, 327–330.
[20] Bahrololoomi Z., Moeintaghavi a., emtiazi M., Hosseini g.: clinical and radiographic comparison of pri-mary molars after formocresol and electrosurgical pulpotomy: a randomized clinical trial. Indian J. dent. res. 2008, 19, 3, 219–223.
[21] dean J.a., Mack r.B., Fulkerson B.T., Sanders B.J.: comparison of electrosurgical and formocresol pulpotomy in children. Int. J. paediatr. dent. 2002, 12, 3, 177–182.
[22] Toomarian l., Fekrazard r., Sharifi d., Baghaei M., rahimi H., eslami B.: Histopathological evaluation of pulpotomy with er, cr:YSgg laser vs formocresol. lasers Med. Sci. 2008, 23, 4, 443–445.
[23] Wilkerson M.K., Hill S.d., arcoria c.J.: effects of the argon laser on primary tooth pulpotomies in swine. J. clin. laser Med. Surg. 1996, 14, 1, 37–42.
[24] Jukić S., anić I., Koba K., Najzar-Flegel d., Matsumoto K.: The effect of pulpoptomy using cO2 and Nd:Yag
lasers on dental pulp tissue. Int. endod. J. 1997, 30, 3, 175–180.
[25] Odabaş M.e., Bodur H., Bariş e., demir c.: clinical, radiographic and histopathologic evaluation of Nd:Yag laser pulpotomy on human primary teeth. J. endod. 2007, 33, 4, 415–421.
[26] liu J.F.: effects of Nd:Yag laser pulpotomy on human primary molars. J. endod. 2006, 32, 5, 404–407.
[27] Nakashima M.: Induction of dentine formation on canine amputated pulp by recombinant human bone morpho-genetic proteins (BMp)-2 and 4. J. dent. res. 1994, 73, 1515–1522.
[28] rutherford r.B., Wahle J.,Tucker M., roger d., charette M.: Induction of reparative dentine formation in monkeys by recombinant human osteogenic protein-1. arch. Oral. Biol. 1993, 38, 571–576.
[29] Sabbarini J., Mohamed a., Wahba N., el-Meligy O., dean J.: comparison of enamel matrix derivative versus formocresol as pulpotomy agents in the primary dentition. J. endod. 2008, 34, 3, 284–287.
[30] Vargas K.g., packham B.: radiographic success of ferric sulfate and formocresol pulpotomies in relation to early exfoliation. pediatr. dent. 2005, 27, 3, 233–237.
[32] Jurczak a., Kwapińska H., Kołodziej I.: Zastosowanie siarczanu żelaza w leczeniu amputacyjnym stanów zapal-nych miazgi zębów mleczzapal-nych. poradnik Stomatol. 2006, 6, 11–12, 39–43.
Adres do korespondencji:
Katarzyna Heman
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i dziecięcej aM ul. Krakowska 26
50-450 Wrocław tel. +48 071 784 03 62 faks: +48 071 344 29 81 e-mail: ksherman@wp.pl
praca wpłynęła do redakcji: 26.02.2010 r. po recenzji: 17.03.2010 r.
Zaakceptowano do druku: 13.04.2010 r. received: 26.02.2010
revised: 17.03.2010 accepted: 13.04.2010
