• Nie Znaleziono Wyników

Dobro czy dobrostan osoby z głęboką niepełnosprawnością sprzężoną?

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Dobro czy dobrostan osoby z głęboką niepełnosprawnością sprzężoną?"

Copied!
6
0
0

Pełen tekst

(1)

GRZEGORZ WIĄCEK1

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Instytut Psychologii

DOBRO CZY DOBROSTAN OSOBY

Z GŁ

ĉBOKĄ NIEPEŁNOSPRAWNOĝCIĄ SPRZĉĩONĄ?

Artykuł odnosi siĊ do problemu dobra osoby, która jest odbiorcą działaĔ zawodowych psychologa, jako naczelnej zasady oceny etycznej takich działaĔ. W tekĞcie akcent jest połoĪony na dwie waĪ-ne kwestie związane z powyĪszym zagadnieniem: adekwatnoĞü pojĊcia odbiorcy czynnoĞci po-dejmowanych przez psychologa oraz porównanie wartoĞci kategorii dobra i dobrostanu w analizie etycznej oddziaływaĔ psychologicznych. W artykule podkreĞlona została wartoĞü pojĊcia odbiorcy działaĔ psychologa, która staje siĊ szczególnie widoczna w odniesieniu do sytuacji pracy na rzecz osób z róĪnymi rodzajami niepełnosprawnoĞci oraz ich rodzin, a takĪe teza wiĊkszej wartoĞci kategorii dobra w analizie etycznej działaĔ zawodowych psychologa.

Słowa kluczowe: etyka zawodowa, odbiorca oddziaływaĔ psychologicznych, psychologia

rehabi-litacji, osoby z niepełnosprawnoĞcią.

ĝwiadomoĞü i refleksja etyczna jest waĪna w kaĪdych okolicznoĞciach uprawiania zawodu zaufania publicznego. Ta niewymagająca skomplikowanych uzasadnieĔ teza moĪe byü wywiedziona z artykułu Katarzyny Sikory, w którym podejmuje ona zagadnienie dobra odbiorcy, okreĞlanego przez róĪne kodeksy etyczne Ğrodowisk psychologicznych. Wspomniany artykuł jest wartoĞciowy z wielu powodów. W niniejszej wypowiedzi chcĊ rozwinąü i zwróciü uwagĊ na wybrane dwa z nich.

Pierwszym jest uĪycie, wraz z uzasadnieniem, terminu „odbiorca” na okre-Ğlenie osoby, która stanowi adresata działaĔ psychologa. MoĪna rozumieü osobĊ GRZEGORZ WIĄCEK – Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: wiacek@kul.lublin.pl

(2)



odbiorcy jako partnera w interakcji, który jest celem działaĔ psychologicznych. Takie rozumienie jest podkreĞlane w przywołanym artykule, gdy Autorka wska-zuje na odniesienie do studentów psychologii czy osób podlegających superwizji jako na przykłady odbiorców czynnoĞci zawodowych psychologa. Jednak słowo „odbiorca” niesie w sobie równieĪ wymiar biernego, bardziej lub całkiem, do-znawania konsekwencji działania specjalisty. W okreĞlonych warunkach odbior-ca moĪe takĪe poĞrednio przyjmowaü skutki aktywnoĞci psychologa. Przykłada-mi takich sytuacji są: wspieranie rozwoju dziecka z wrodzoną niepełnosprawno-Ğcią lub praca w ramach rehabilitacji osoby dorosłej z głĊboką wieloraką niepeł-nosprawnoĞcią. W obu przypadkach psycholog kieruje swoje działania w stronĊ osoby, z którą interakcja moĪe byü w powaĪnym nawet stopniu ograniczona. W skrajnej sytuacji, na przykład w przypadku osoby bĊdącej w tzw. stanie wege-tatywnym, psycholog moĪe skupiaü siĊ na pracy z rodziną i dla rodziny takiej osoby, jednak wciąĪ efekty jego pracy bĊdą dotykaü równieĪ samej osoby w Ğpiączce.

PowyĪsze rozwaĪania pokazują, Īe pojĊcie odbiorcy jest rzeczywiĞcie wła-Ğciwym ujĊciem bardzo zróĪnicowanej grupy osób, których dotykają konse-kwencje działaĔ psychologa. W bliĪszej analizie zróĪnicowanie tej grupy staje siĊ jeszcze wiĊksze, a ona sama – jeszcze bardziej obszerna. Oczywiste jest, Īe wszystkie wspomniane osoby, a takĪe kaĪda inna, która moĪe znaleĨü siĊ w roli odbiorcy działaĔ psychologa, powinny byü objĊte refleksją etyczną nad konse-kwencjami oraz dobrem takich działaĔ.

Przykłady, które podałem powyĪej, pochodzą z bliskiej mi dziedziny psycho-logii rehabilitacji, związanej z wystĊpowaniem niepełnosprawnoĞci u człowieka, oraz z działaniami, które mają na celu wsparcie osoby w takiej sytuacji. Zjawi-sko niepełnosprawnoĞci nie zmienia istoty człowieka ani nie wpływa w sposób drastyczny na prawidłowoĞci dotyczące funkcjonowania lub sposobu Ğwiadcze-nia wobec osoby pomocy psychologicznej. Jednak wymaga uwzglĊdnienia spe-cyfiki przeĪyü, relacji i doĞwiadczeĔ, gromadzonych przez nią w związku z fak-tem ograniczonej sprawnoĞci i jej konsekwencji. W pewnych warunkach wystĊ-powanie ograniczeĔ w funkcjonowaniu moĪe znacznie nasilaü problemy do-Ğwiadczane przez osobĊ. MoĪe takĪe powodowaü koniecznoĞü podejmowania bardzo specyficznych działaĔ ze strony psychologa. Kolejnym skutkiem jest takĪe wyjaskrawienie dylematów etycznych związanych z podejmowanymi in-terwencjami.

Celem wielu działaĔ psychologa jest wpływ na odbiorcĊ. Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa PTP (Polskie Towarzystwo Psychologiczne, 1992, pre-ambuła) ujmuje to w formie mocnego sformułowania – „Rola zawodowa

(3)

psy-

chologa obejmuje ingerencjĊ w sposób istnienia drugiego człowieka jako indy-widualnej i niepowtarzalnej całoĞci, ingerencjĊ, której skutki mogą byü nieod-wracalne”. Nakłada to koniecznoĞü przestrzegania wysokich standardów etycz-nych przez psychologa w róĪnych rolach zawodowych, które podejmuje. Kodek-sy etyczno-zawodowe pKodek-sychologa wyznaczają granice tej ingerencji w odniesie-niu do autonomii osoby odbiorcy. Jednak w Ğwietle wczeĞniejszych rozwaĪaĔ, szeroko zakreĞlających krąg odbiorców czynnoĞci zawodowych psychologa, kryterium autonomii moĪe staü siĊ niejasne i bardzo trudne do zastosowania. W takiej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera odwołanie do dobra odbiorcy, pociągając za sobą potrzebĊ dookreĞlenia, czym owo dobro jest i w jaki sposób naleĪy je odnieĞü do rozstrzygniĊcia dylematów natury etycznej. PrzedstawiĊ poniĪej trzy przykłady róĪnych sytuacji tego rodzaju.

Jedna z nich jest związana z wystĊpowaniem u osoby niepełnosprawnoĞci rozwojowej lub psychicznej. Osoba z autyzmem lub z niepełnosprawnoĞcią umysłową, w zaleĪnoĞci od nasilenia objawów takiego stanu, doĞwiadcza ogra-niczeĔ w funkcjonowaniu, które bezpoĞrednio dotykają zdolnoĞci do autono-micznego podejmowania decyzji i przyjmowania odpowiedzialnoĞci za te decy-zje. W tym kontekĞcie pojawia siĊ pytanie, kto powinien podejmowaü decyzje odnoĞnie do angaĪowania siĊ lub wycofania z róĪnych aktywnoĞci przez taką osobĊ z niepełnosprawnoĞcią – na przykład udziału w terapii uzaleĪnieĔ czy skorzystania z poradnictwa psychologicznego. Innymi słowy, problem, który powstaje w tej sytuacji, odnosi siĊ do pytania, kto jest partnerem dla psychologa w okreĞleniu granic ingerencji psychologicznej w Īycie odbiorcy (por. Friedman, Helm i Marrone, 1999; Wilson, Clegg i Hardy, 2008). Z uwagi na ewentualną zaleĪnoĞü osoby od innych ludzi nie jest łatwe rozsądzenie, w jakim zakresie psycholog powinien opieraü siĊ na decyzji danej osoby, a w jakim – uwzglĊdniaü zdanie jej opiekunów.

Inna sytuacja trudna dla psychologa w aspekcie etycznym odnosi siĊ do za-gadnienia rehabilitacji dziecka z głĊbokim uszkodzeniem słuchu. Psycholog mo-Īe byü zaangaĪowany w taką sytuacjĊ jako jeden z członków zespołu rehabilita-cyjnego, podejmując działania wspierające rodziców oraz dziecko w radzeniu sobie z konsekwencjami niepełnosprawnoĞci. W okreĞlonych okolicznoĞciach rodzice mogą podjąü decyzjĊ o powstrzymaniu siĊ od zastosowania implantu słuchowego u swojego dziecka nie ze wzglĊdów medycznych czy rehabilitacyj-nych, ale z uwagi na przynaleĪnoĞü do ruchu Kultury Głuchych, który jest wyra-zem ich dumy z bycia osobą Głuchą (por. Weinberg, 2005). MoĪe to budziü wąt-pliwoĞci natury etycznej u psychologa, Ğwiadomego korzyĞci, jakie daje wyko-rzystanie implantu w rehabilitacji i rozwoju dziecka z uszkodzeniem słuchu.

(4)



Podobne wątpliwoĞci powstawaü mogą w odniesieniu do wykorzystywania metod diagnostyki genetycznej skojarzonych z metodą zapłodnienia in vitro w celu takiej selekcji embrionów, aby urodziü dziecko niesłyszące (Dennis, 2004). Zasadne jest pytanie o potrzebĊ i cele pomocy psychologicznej w takich przypadkach.

Trzeci przykład odnosi siĊ do szeregu okolicznoĞci związanych z innymi dylematami w zakresie bioetyki. Kuschel i Kent (2011) opisują kilka sytuacji róĪnego rodzaju zaburzeĔ w przebiegu ciąĪy, które skutkują bardzo przedwcze-snym porodem. Podnoszą przy tym dylemat decyzji o wdroĪeniu bądĨ wycofaniu intensywnej opieki neonatologicznej wobec dziecka. Rola wspierająca psycholo-ga wobec rodziców jest w takiej sytuacji bezdyskusyjna. Szczególnie w obliczu coraz czĊstszego ich udziału w podejmowaniu decyzji o postĊpowaniu medycz-nym wobec dziecka. Ryzyko wystąpienia u dziecka niepełnosprawnoĞci, czasem głĊbokiej, oraz niepewnoĞü odnoĞnie do długoĞci jego Īycia wystĊpują tu jako czynniki podejmowania decyzji o działaniu medycznym, które moĪe wpłynąü na przeĪycie dziecka w ogóle. Stwarza to sytuacjĊ szczególnego obciąĪenia psychicznego rodziców oraz potrzeby pomocy psychologicznej. W Ğwietle wczeĞniejszych rozwaĪaĔ, które wyraĨnie pokazują, Īe dziecko w opisywanej sytuacji wystĊpuje takĪe w roli odbiorcy (poĞredniego) działaĔ psychologa, ponownie moĪna postawiü pytanie o właĞciwe cele i formy Ğwiadczonej przez niego pomocy.

W kaĪdym z powyĪszych przykładów psycholog staje przed dylematem na-tury etycznej. Pojawia siĊ tutaj waĪne pytanie o podstawowe kryterium podej-mowania decyzji w takich i zbliĪonych sytuacjach. Katarzyna Sikora wskazuje w swoim artykule, Īe kodeksy etyczne odwołują siĊ do dobra odbiorcy, jednak wydaje siĊ, Īe Autorka nie jest do koĔca konsekwentna. W dalszej analizie pod-kreĞla bowiem, Īe w wielu kodeksach „dobro” jest okreĞlane właĞciwie jako „korzyĞü” lub „dobrostan psychiczny” osoby, natomiast sama pozostaje przy terminie „dobro odbiorcy”. PrzyjĊta przez K. SikorĊ konwencja terminologiczna odpowiada treĞci Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa (PTP, 1992), w którym „dobro drugiego człowieka” jest wyraĨnie podane jako naczelna war-toĞü, a wiĊc i zasada działania psychologa. RównieĪ w innych Ĩródłach w naszej literaturze psychologicznej podstawowe kryterium orzekania etycznego stanowi dobro osoby – odbiorcy czynnoĞci zawodowych psychologa (np. BrzeziĔski, Zakrzewska, 2008). W tym kontekĞcie moĪna postawiü pytanie: które z poda-nych wyĪej okreĞleĔ lepiej słuĪy jako podstawa budowania psychologicznych kodeksów etycznych – dobro czy teĪ dobrostan? K. Sikora w swoim przeglądzie róĪnych krajowych kodeksów podkreĞla brak definicji pojĊcia „dobro odbiorcy”

(5)



oraz czĊste odniesienie do kategorii dobrostanu. Wydaje siĊ jednak, Īe subiekty-wizacja kategorii dobra, poprzez sprowadzenie go do dobrostanu, nie zapewnia poradzenia sobie z problemem definiowania. Autorka zwraca uwagĊ na związek dobrostanu z filozoficznym pojĊciem szczĊĞcia, co powoduje kolejny poziom potrzebnych rozstrzygniĊü – szczĊĞcie naleĪy rozumieü hedonistycznie (według zasady maksymalizacji przyjemnoĞci) czy eudajmonicznie (w odwołaniu do po-zostałych szkół eudajmonizmu, które akcentowały inne wartoĞci, na przykład intelekt, cnotĊ).

Ponadto oparcie siĊ na kategorii dobrostanu moĪe naraĪaü psychologów na oddalenie siĊ od uwspólnienia podstawowych zasad etycznych zawodu. Odwoła-nie siĊ do godnoĞci człowieka w miĊdzynarodowej Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists (International Union of Psychological Scien-ce, 2008) oraz europejskim Meta-Code of Ethics (European Federation of Psy-chologists’ Asssociations, 2005) stanowi wyraz poszukiwania tej wspólnej płasz-czyzny, która pozwoli na uzgodnienie zasad etycznych w psychologii, przynaj-mniej na pewnym poziomie ogólnoĞci. Samo przywołanie pojĊcia godnoĞci ludzkiej nie jest jednak wystarczające. Powoduje to potrzebĊ zdefiniowania tym razem pojĊcia godnoĞci, które – podobnie jak dobro – wykracza poza dziedzinĊ psychologii i moĪe byü właĞciwie okreĞlone w ramach dyskursu filozoficznego. Konkludując, w moim przekonaniu właĞnie refleksja filozoficzna, a dokładnie antropologiczna, która pozwala na dookreĞlenie przyjmowanej koncepcji czło-wieka, jest właĞciwą podstawą budowania kodeksu etycznego psychologów. Pozwala bowiem na zdefiniowanie dobra odbiorcy, ewentualnie godnoĞci osoby ludzkiej, które to pojĊcia słuĪą jako jedno z najwaĪniejszych kryteriów oceny moralnej działaĔ psychologicznych.

LITERATURA CYTOWANA

BrzeziĔski, Z. i Zakrzewska, M. (2008). Etyczne problemy działalnoĞci praktycznej, edukacyjnej i naukowej psychologa. W: J. Strelau i D. DoliĔski (red.), Psychologia. PodrĊcznik akademic-ki (t. 1, s. 137-174). GdaĔsk: GdaĔskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Dennis, C. (2004). Deaf by design. Nature, 431, 894-896.

European Federation of Psychologists’ Asssociations (2005). Meta-Code of Ethics. Brussels, Bel-gium: EFPA.

Friedman, S. L., Helm, D. T. i Marrone, J. (1999). Caring, control, and clinicians’ influence: Ethi-cal dilemmas in developmental disabilities. Ethics & Behavior, 9(4), 349-364.

International Union of Psychological Science (2008). Universal declaration of ethical principles for psychologists, http://iupsys.net/index.php/ethics/declaration (30.11.2013).

Kuschel,C. A. i Kent, A. (2011). Improved neonatal survival and outcomes at borderline viability brings increasing ethical dilemmas. Journal of Paediatrics and Child Health, 47, 585-589.

(6)



Polskie Towarzystwo Psychologiczne (1992). Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa. Warszawa: PTP.

Weinberg A. (2005). Pediatric cochlear implants: The great debate. Penn Bioethics Journal, 1(1), 1-4.

Wilson, N., Clegg, J. i Hardy, G. (2008). What informs and shapes ethical practice in Intellectual Disability services? Journal of Intellectual Disability Research, 52(7), 608-617.

Cytaty

Powiązane dokumenty