Tadeusz Grabarczyk, Leszek Kajzer
Średniowieczny dwór murowany
biskupów włocławskich w
Ciechocinie nad Drwęcą
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 8, 111-134
A C T A UN1 V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOG1CA 8, 1987
Tadeusz Grabarczyk, Leszek Kajzer
Śr ed n io w iec zn y d w ó r m u r o w a n y
BISKUPÓW WŁOCŁAWSKICH W CIECHOCINIE NAD DRWĘCĄ
I
Badania w Ciechocinie nad Drwęcą, woj. toruńskie, stanowiły ko lejny etap studiów Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego nad budownictwem obronnym Polski północnej w późnym średniowieczu i na początku nowożytności. Wieloletnie prace badawcze, prowadzone w zamku w Raciążku koło Ciechocinka na Kujawach1, wykazały ko nieczność podjęcia szerzej zakrojonych prac, zmierzających do lepsze go poznania fundacji architektonicznych biskupów włocławskich. W ra mach tego problemu, oprócz prowadzonych od 1978 r. badań zamku w Raciążku, w 1982 r. przebadano metodami archeologiczno-architek- tonicznymi obronną rezydencję biskupów włocławskich w miejscowo ści Subkowy, koło Tczewa. Prace w Subkowach przyniosły poznanie dużego murowanego budynku gotyckiego pełniącego od początku XV w. rolę siedziby biskupiej, a zarazem będącego centrum ich dzia
łalności gospodarczej na terenie Pomorza*. * i
1 Z d o ty ch cz as o p u b lik o w a n y c h p rac o b a d a n ia c h zam ku w Raciążku por L. K a j 7. o r. Siady obróbki metali nieżelaznych z XIII— X IV w. na zamku w Racią żku kolo Ciechocinka, „K w artalnik Historii K ultury M a t e ria ln e j" 1979, R. XXVII, nr
3, s. 365—373,- t e n ż e , Zamek w Raciążku na Kujawach w świetle nowszych ba- <lań, „Zapiski Kwjaw sko-Dobrz yńskie" 1980, ser. C, s. 9—24; t e n ż e , W sprawie Importu piwa angielskiego do Polski w XVIII w., „K w artalnik H istorii K ultury M a
te r ia ln e j" 1981, R. XXIX, nr 2, s. 163— 176, K. N a d o l s k a H o r b a c z , L. K a j
-i e r, Zamek w Raciążku. Badania terenowe 1978—1981, |w :| Archeologia i region.
Materiały z sesji naukow ej Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, W łocław ek
1082, s. 17—24, a tak że k o le jn e (od 1979 r.) n um ery Inlormatora Archeologicznego.
* R. B a r n y c z - G u p i e n i e c, T. G r a b a r c z y k , L. K a j z e r , Obronna rezydencja biskupów włocławskich w Subkowach na Pomorzu, „A cta U niv ersitatis
112 T a d e u sz G ra hurezyk, Leszek R ajz e r
Środki finansowe pochodzące z programu „Wisła” umożliwiły prze prowadzenie w roku 1983 badań terenowych w Ciechocinie. Miejsco wość znajduje sią ok. 30 km na wschód od Torunia, na południowym brzegu Drwęcy, która w średniowieczu była granicą między Ziemią Dobrzyńską a Państwem Krzyżackim. W dotychczasowej literaturze dwór biskupi w Ciechocinie odnotowany był bardzo słabo. Najwcześ niejszą informację o budynku zamieścił W. H. Gawarecki w swym zna nym opisie Ziemi Dobrzyńskiej-1. Zanotował on, że we wsi znajduje się „pałac murowany o jednym piętrze, zwany zamek", będący dawniej
siedzibą biskupią. Krótkie dane o dworze zawiera także Słownik geo
graficzny*. Siedziba w Ciechocinie nazywana jest „zamkiem", który powstać miał w XVI w. Ciekawa jest informacja o obecności dwóch tablic fundacyjnych, jednej z herbem Doliwa, drugiej z herbem Jelita. Autorzy oceniają budynek jako „obszerny" który jednak „żadną sic; nie odznacza sztuką". Dwór doczekał się także krótkiej notatki w moc no przestarzałej monografii siedzib biskupów włocławskich pióra S. Chodyńskiego1. Wspomniał on pobyty w Ciechocinie H. Rozrażewskiego (1584 i 1585 r.), W. Gembickiego (1616 r.), F. K. Czartoryskiego (1670 rl i W. A. Czapskiego (1745 r.). Najobszerniejszą wzmiankę o interesu
jącym nas budynku zawiera Katalog zabytków sztuki*. Autorzy podają,
że w średniowieczu w Ciechocinie znajdował się zamek książąt kuja wskich. Opisując dwór, wspominają fakt jego remontu, przeprowadzo nego w 1756 r. (w rzeczywistości w 1757 r.) przez biskupa Antonieqo Sebastiana Dembowskiego, a także notują obecność tablicy fundacyjnej
tegoż biskupa i kolebkowo sklepionych piwnic. W najnowszym Kata
logu zabytków architektury7 dwór w Ciechocinie nie wystęoum, a jako obiekty zabytkowe w tej miejscowości traktowane są kościół i jeno ogrodzenie, pochodzące z XVIII w. W sumie stwierdzić należy, że dwór biskupi w Ciechocinie poznany był bardzo słabo, a sąd ten popiera także brak hasła Ciechocin w archiwach Pracowni Konserwacji Zabyt
ków i Wojewódzkiego Konserwatora 7abytków w Toruniu* * * 5 * 7 8
’ W. H. G a w a r e e k i, O p i s t y p o g r a i i c z n o - h i s t o r y c z n y Z i e m i D o b r z y ń s k i e j , Ptoek, 1821, s. lin. * S ł o w n i k g e o q r a t i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , t. 1, W a r s z a w a 1880, s. 679- 680 5 S. C h o d y ń s k i , Z a m k i , p a l a c e i r e z y d e n c j e b i s k u p ó w w ł o c ł a w s k i c h , [w:] M o n u m e n l a h i s ' . o r i c a D i o e c e s e n s W l a d i s l a v i c n s i s , 1. XXIV, W ło c ł a w e k 1910, s. 88. « K a t a l o g z a b y t k ó w s z t u k i w P o l s c e , t. XI, W o j . b y d g o s k i e , red. T. C h r z a n o w s k i , M. K o r n e c k i , z. 6, P a w . g o l u b s k o - d o b r z y ń s k i , W a r s z a w a 1973, s. 3—6. 7 Z a b y t k i a r c h i t e k u r y i b u d o w n i c t w a w P o l s c e , z. 2, W o j . b y d g o s k i e , opr. M. \ r s z y n s k i, M. R e j ni a n o w ■: k i, W a rs z a w a 1972, s. 36. 8 K w e re n d ę p rz e p r o w a d z o n o w końcu m aja 1983 r.
Dwór biskupów włocławskich w Ciechocinie... 113 II
Bieg Drwęcy wytyczał w średniowieczu granicę między Państwem Krzyżackim a ziemiami polskimi. Północny, krzyżacki brzeg rzeki koło Ciechocina jest niski; południowy, polski, wyznacza dolinę rzeczną 0 przewyższeniu rzędu 30 m. Na polskim brzegu Drwęcy stoi intere sujący nas budynek. W centrum wsi, przy nadrzecznej skarpie, znaj duje się kościół pod wezwaniem św. Małgorzaty, posiadający jedno- przestrzenny, prosto zamknięty korpus (bez wyodrębnionego prezbite rium), zmurowany z kamienia i cegły, zapewne pochodzący z XIV w. Od zachodu dostawiono do niego, chyba w końcu XVI lub na początku XVII w., ceglaną wieżę, a od wschodu barokową, prawdopodobnie XVIIl-wieczną zakrystię. Cmentarz kościelny otoczony jest murem, może rzeczywiście z XVIII w., zaś bryła świątyni (szczególnie wieża) noszą na sobie ślady neogotyckich XIX-wiecznych przeróbek. Około 200 m na zachód od kościoła, bezpośrednio na krawędzi wysoczyzny, znajduje się relikt średniowiecznego obiektu obronnego, tzw. gródek stożkowaty. Był on weryfikowany archeologicznie w 1976 r.ł W wyniku prac stwierdzono, że gródek posiadający drewnianą zabudowę powstał
w pocz. XIV w. i został zniszczony pożarem w pocz. XV w. Opisy-* 1
wany obiekt był więc pierwszą siedzibą mieszkalno-obronną w Cie chocinie.
Około 150 m na wschód od kościoła, również na krawędzi wyso czyzny, stromo opadającej ku rzece, znajduje się interesujący nas dwór murowany. Obecnie stanowi on dom mieszkalny Pawła Jagielskiego 1 nosi numer porządkowy Ciechocin 180. Budynek jest parterowy i nie posiada widocznych cech stylowych za wyjątkiem tablicy fundacyjnej wykonanej z żółtawego drobnoziarnistego piaskowca i wmurowanej na osi południowej, szczytowej ściany dworu. Tablica ma wymiary: wysokość 130 cm i szerokość 116 cm i przedstawia kartusz z herbem Jelita ozdobiony insygniami biskupimi. Pod tym przedstawieniem, utrzy manym w późnobarokowej (czy rokokowej) stylistyce znajduje się
ma-* A. K o l a , W. M a t u s z c w s k a - K o l a , G. W i l k e , Sprawozdanie z prac vv'ery//kacy;no-sondażow ych i pomiarów w ysokościow ych metodą geodezyjną grodzisk w miejscow ościach Ciechocin, N ow ogród I O strow ite w woj. toruńskim w 1976 roku, Toruń 1976, m aszynopis w Archiwum Instytutu A rcheologii i Etnografii UMK; w spo mniał o nim także R. J a k i m o w i c z , Spraw ozdanie z działalności Państw. Urzędu
Konserw atorskiego na O kręg W arszaw ski-Pólnocny, „W iadomości A rcheologiczne"
1921, t. VI, s. 155. Identyfikow ać go można z dworem, którego spalenie odnotow ane zostało w aktach procesu polsko-krzyżackiego w 1412 r., a straty w yceniono na 1500 grzyw ien; por. J. P o w i e r s k i, Średniow ieczne Plemięta w św ietle iródel pi
sanych, fw:] Plemięta — średniow ieczny gródek w ziemi chełm ińskiej, red. A. N a*
1 1 4 T ailiiisz G ra barczyk, L.s zck R ajz er
Fol. 1. W id o k o gólny dw oru od połu dnia
juskulny napis: DOM | DOMUM HAEC A DUC1BUS (JUIAVIAE
li'JECIAM | LAPSU 1EMPOR1S CADENTEM | A VARUS LOCI ORDI
NARIES REFECTAM | POSTREMO | ANTON1US SEBEST: A DEMBO- WA GÔRA DEMBOWSKI [ STEMMATIS 1ELITA | EPPUS: VLAD1SL: ET POMER: | RESTAURA VIT | M.DCC.LV11. Na wschód od domu znaj dują siq zabudowania gospodarcze, a za nimi teren obniża siq do na turalnego parowu, przez który obecnie przechodzi droga wiodąca z Ciechocina ku północy, na Elgiszewo i Golub-Dobrzyń.
Celem prac było poznanie budynku dworu i stratygrafii otaczają cego go terenu. Niestety, sytuacja terenowa znacznie ograniczyła pla nowany zakres badań. W mokrym 1980 r. dom zaczął siq rysować, prawdopodobnie na skutek wzmożonego spływu wód gruntowych ku dolinie rzecznej i właściciel otoczył jego fundamenty betonowym lar- luchem-opaską o znacznej szerokości i głqbokości siqgającej „na chło pa". Uniemożliwiło to odkrycie i zbadanie fundamentów. Także loko wanie wykopów było bardzo utrudnione, gdyż podwórze gospodarstwa, przy budynku dworu, wylane jest bolonem. W sumie wiqc prace ogra niczono do: wyeksplorowania 2 wykopów badawczych ulokowanych na przedłużeniu południowej ściany budynku oraz zbadania piwnic, w których mimo licznych warstw pobiał i pewnych przeróbek widoczne są do dziś lica gotyckich ścian.
O
l
Dwór biskupów włocław skich w Ciechocinie...
Rys. 1. P la n sy tu a c y jn o -w a rs tw ic ó w y o k o li c d w o ru
116 T ad eu sz G rab arczy k , Leszek Kajzor
Wykop I o wymiarach 2,0X3,0 zlokalizowano 1,6 m na zachód od dworu, na osi południowej ściany. Celem jego było stwierdzenie, czy obecna ściana zachodnia budynku jest pierwotna i czy od zachodu dwór otaczały inne dobudówki. Wykop posadowiony na gł. niw. 99,35—99,67 (wartości te podawane są w odniesieniu do wysokości n.p.m., wg planu sytuacyjno-warstwicowego 1 : 250 wykonanego przez placówką geode zyjno-kartograficzną w Golubiu-Dobrzyniu) eksplorowano do gł. niw. 98,10. W wykopie nie stwierdzono reliktów murów. Stratygrafia jego nie była skomplikowana, a zabytki gromadziły sią w przypowierzchnio wej warstwie gliniastej próchnicy kulturowej, nasyconej ułamkami ce gieł, zaprawy i wągla drzewnego. Poniżej warstwy przypowierzchnio wej o miąższości 40—60 cm rejestrowano w wykopie nowożytne wkopy, a następnie żółty gliniasty calec.
W wykopie znaleziono 130 fragmentów ceramiki, 3 przedmioty że lazne, 3 destrukty kości zwierzęcych, 7 małych ułamków szkła i cegłę kształtkę, pochodzącą z żebra sklepiennego (lub tworzącą laskę okien ną). „Suchy" profil tego ułamka „profilówki" datować można na 11 połowę XIV i XV w.
Wykop II o wymiarach 2,0X3,0 m ulokowano na wschód od dworu, na linii jego południowej ściany, w odległości 3,9 m od lica ściany wschodniej. Inna lokalizacja wykopu nie była możliwa. Wykop miał dostarczyć informacji o reliktach murowanych ulokowanych na wschód od wschodniej ściany domu. Wykop posadowiony na gł. niw. 100.02— 100.10 eksplorowano do gł. niw. 98.70. W jego północnej partii na qł. niw. 99,79 znaleziono koronę muru, biegnącego po osi wschód—zachód, wykonanego z dużych kamieni eratycznych i cegły gotyckiej, łączo nych słabą zaprawą wapienną z gliniastymi wkładkami. Murowanie jest bardzo niestaranne, a grubość odkrytego reliktu wynosi 50—55 cm. Mur jest cofnięty o ok. 20 cm w stosunku do lica ściany południowej dworu. Wobec stwierdzenia w północno-wschodnim skraju wykopu wewnętrznego narożnika, wykop poszerzono, znajdując narożnik ze wnętrzny opisanego muru i lico ściany wschodniej, odchodzącej ku pół nocy. Na południe od muru w środkowej partii wykopu, na gł. niw. 99,85 stwierdzono bruk kamienny, wykonany z eratyków, którego po łudniowa granica znajdowała się w odległości 30 cm od południowej krawędzi wykopu. Poniżej bruku stwierdzono jeszcze dwie warstwy, przedzielone na gł. niw. 99,50 warstewką glinianej polepy i kamienia mi, pochodzącymi z rozebranego starszego bruku. Warstwa górna (ciem niejsza) zawierała więcej ułamków cegły i zaprawy; dolna (jaśniejsza) więcej w'ęgli drzewnych. Stopę opisywanego muru stwierdzono na gł. niw. 98,85—90. Jego konstrukcja wyklucza średniowieczną metrykę.
Dwór biskupów w ło cła w skich w Ciechocinie... 117
W wykopie II znaleziono: 24 fragmenty ceramiki naczyniowej, 1 de- slrukt kości zwierzęcej, 5 przedmiotów żelaznych, 1 mały ułamek biało -kobaltowego fajansu, 4 ułamki szkła, 1 fragment płytki posadzkowej i 5 ułamków płytowych kafli piecowych.
Przystępując do opisu badań analitycznych murów dworu wspomnieć wypada, że i ich zakres był znacznie ograniczony zastanymi okolicz nosciami. Parter pełniący funkcje mieszkalne nie był dostępny do ba dań, które siłą rzeczy ograniczono do: wykonania pomiarów cegłv w piwnicach dworu, sporządzenia rzutu piwnic wraz z elewacjami ścian i ogólnej analizy szwów i przewiązań w pomieszczeniach piwnicznych. Obserwacje poddasza wykazały bezsporne obniżenie domu, zapewne o jedną kondygnację. Ze znacznym trudem zebrano, wiarygodną sta tystycznie, grupę cegieł („x" z 40 pomiarów, a „y" i „z" z 20 pomia rów), która wykazała, że średnie wymiary cegieł użytych przy wyko naniu piwnic wynoszą: 8,4X14,2X30,1 cm. Wyniki analizy murów moż na ująć w 3 punkty:
1. Analiza dostępnych obecnie piwnic, a także przekazy pisane, skła niają do twierdzenia, że pierwotny budynek posiadał w dolnej kondygna cji cztery piwnice. Obecnie używane są trzy, czwarta (północno-wschod nia) jest niedostępna i zapewne zagruzowana. Mury magistralne dworu wykonane z cegły, ze sporymi partiami z kamienia eratycznego na mocnej, białawej zaprawie wapiennej, posiadają grubość ok. 60 cm; są więc one — jak na mury gotyckie — wyjątkowo cienkie. Poziom użytkowy piwnic znajduje się obecnie ok. 3 m poniżej poziomu gruntu. Piwnica oznaczona numerem I (z piecem CO) jest dostępna przez ze wnętrzną szyję z 24 schodami o skoku ok. 14 cm. Jest to kwadratowe pomieszczenie o wym. 5,35X5,35, sklepione ceglaną kolebką o wyso kości ok. 3 m. Drzwi w ścianie zachodniej piwnicy I wiodą do piwnicy II („ziemniaczanej") o wym. 5,0X5,65 i wysokości 3,0 m, także skle pionej ceqlaną kolebką. W zachodniej części północnej ściany piwnicy U znajdują się drzwi do piwnicy III („owocowej"), o wymiarach 3,0X5,35. Nie posiada ona innych otworów komunikacyjnych z czego wynika, że czwarta zagruzowana piwnica posiadała wymiary nieco powyżej 6X7 m i była dostępna przez zewnętrzne wejście umieszczone w ścianie wschodniej dworu.
2. Wszystkie omawiane piwnice zachowały swój gotycki charakter, podkreślony obecnością licznych blend. Szczególnie ciekawa jest piw nica „owocowa" z dwiema dużymi i szerokimi blendami na ścianach dłuższych (wschodniej i zachodniej), przedzielonymi odcinkiem ściany tworzącym rodzaj przyściennego filarka. Podobnie symetrycznie ukształ towana jest ściana północna z dwiema małymi blendami i umieszczo nym na osi ściany okienkiem, ulokowanym bezpośrednio w strzałce łuku
118 Tadeusz Grabdrczyk, Laszek Kujzer
kolebki. Ścianę południową piwnicy „owocowej" prują tylko drzwi do piwnicy „ziemniaczanej”. W tej ostatniej ciekawa jest ściana za chodnia, ozdobiona dwiema, symetrycznie umieszczonymi dużymi blen dami, z których północna posiada w górnej partii małe (zapewne wtór nie wykute) okienko, umieszczone skośnie w przebitej szyi. Pierwsza piwnica jest najmocniej przemurowana, choć i ona nie pozostawia wątpliwości przy określeniach stylistyczno-chronologicznych.
Dwór biskupów włod.iwskich w Ciechocinie... 119
□ )
bl
Rys. 3. Wnętrzu piwnicy I (południowo-wschodniej). Elcw.icjn a — południowa i z.i- chodnid, b — pólnocmi i wschodnia
3. Obserwacja dolnych partii narożników wszystkich pomieszczeń
piwnicznych wskazuje na ich przewiązanie i chronologiczną współ czesność. Mimo zastosowania w piwnicach I i II wątków częściowo kamiennych widać, że wszystkie pomieszczenia powstały w wyniku jednej akcji budowlanej, której autorzy stosowali dobre zasady gotyc kiego muratorstwa. W świetle tego stwierdzenia razi niekonsekwentne i nieporządne używanie wątków. W płaszczyznach blend przeważa wątek wozówkowy, w ścianach występuje tak wendyjski, jak i polski, jednakże w sporych partiach murów trudno jest mówić o konsekwent nym ich stosowaniu. Natomiast fuga opracowana jest starannie i po siada dość jednolitą grubość (ok. 15 mm).
Badania dostarczyły skromnej ilości ruchomego materiału zabyt kowego. Na 154 ułamki wyróżniono 124 fragmenty ceramiki wypalonej v; atmosferze redukcyjnej, pochodzącej głównie z garnków „kuchen nych” (w znacznej części niedoredukowanych i posiadających dwu- barwne przełomy). Ułamki mis, talerzy, dzbanów są nieliczne. Łącznie ceramika redukcyjna w Ciechocinie stanowi 80,5% fragmentów naczyń
to O R y s. 4. W n ę tr z e p iw n ic y II (p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j) p o łu d n ie — z a c h ó d — p ó łn o c — w sc h ó d
Tadeusz Grabarczyk, Liszek Kajzer
Rys . 5. W n ę tr z e p iw n ic y III (p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j) p o łu d n ie — z a c h ó d — p ó łn o c — w sc h ó d
121
Dwór biskupów włocławskich w Ciechocinie...
T a b l i c a l
Zabytki ruchomo
1—7 — kraw ęd zie naczyń wypalony« h w atmosferze re d uk c y jn e j, 8—9 — ułamki po kry w ek w y p jln - . y h w atmosferze redulceyjnej, 10 — ucho dzbana w yp alone go w atmosferze re dukcy jne j, zdob ione go ornamentem palcowym, 11 — cegła k szt ał tka z profilem Zebra sk tep iennego, 12 — ułamek n a
12 2 Tadeusz Grabarczyk, Leszek Kajzer
glinianych. Pozostałe 19,5% to naczynia wypalone w atmosferze utle niającej (łącznie 30 ułamków), przy czym 9 fragmentów to ułamki po kryte polewą, a 1 fragment jest malowany czerwonymi pasami. Prze waga materiału redukcyjnego jest typowa dla tej części Polski. Wśród 8 przedmiotów żelaznych ..wymienić można 3 gwoździe kowalskie i I skobel. Znaleziono także 11 ułamków szkła (naczyniowego i okien nego), 4 destrukty kości zwierzęcych, 1 fragment polewanej płytki po sadzkowej i 5 fragmentów płytowych kafli piecowych. W sumie ten nieliczny mąteriał zabytkowy pochodzi z XV—XVIII w., choć począ tek jego widzieć można także w końcu XIV w. Ilościowo przeważa materiał z XVI—XVIII w. Najciekawszym, choć-, bardzo zniszczonym i fragmentarycznie zachowanym zabytkiem jest ułamek cegły kształt ki, pochodzącej z .żebra sklepiennego, który może być datowany na II połowę XIV i XV w.
m
Dzieje omawianej miejscowości sięgają połowy XIII w. Znany i obszernie omawiany dokument Kazimierza Konradowica z 1250 r. wymienia bowiem Ciechocin, wraz z innymi wsiami biskupstwo wło cławskiego, Silnem i Złotorią, na terenie późniejszej Ziemi Dobrzyń skiej-0. Z kolei metryka parafii sięga 1293 r. kiedy to, lub znacznie wcześniej — jak sądzi J. Powierski — należała do niej wieś Elgisze- wo, położona na przeciwko Ciechocina, na północnym brzegu Drwę- cy;i. Sugestie tego badacza wskazują jednak na starszą metrykę wsi. Należała ona do skupiska osadniczego, lokującego się nad dolną Drwę cą, w skład którego wchodziło także: osadnictwo okolic Postolska (późniejszy Toruń), Złotorii i Nowogrodu, a także nieco oddalone Go- lubia i Ostrowitego12. Z obszarem tym wiąże on skupisko grodzisk, wśród których wymienia obiekty w Ciechocinie, Młyńcu i Zębowie, a także w Bierzgle, Nowogrodzie i Rudawie1*. Omawiany teren po za łożeniu biskupstwa płockiego w II połowie XI w. wszedł w jego gra nice, a po powstaniu w latach dwudziestych XII w. biskupstwa
włoc-10 J. M i t k o w s k i, Kancelaria Kazimierza Konradowica księcia Kujawsko-Łę-czyckiego (1233— 1267), W ro cław — W arszaw a—K raków 1968, s. 87, nr 20. Problem
om aw ia o b szern ie J. P o w i e r s k i , Dobra ostrowicko-golubskie biskupstwa włocław skiego na tle stosunków polsko-krzyżackich w latach 1235 1308, G dańsk 1977, s.
60 i n.
11 P o w i e r s k i , op. c if., s. 110. 11 Ibidem, s. 34.
” Z. G u 1 d o n, J. P o w i e r s k i , Podziały administracyjne Kujaw i Ziemi Do brzyńskiej w XIII— XI V wieku. W arszaw a Poznań 1974. s. 138.
Dwór biskupów w ło cła w skich w Ciechocinie... 123
lawskiego mógł znaleźć się w obrębie nowo erygowanego biskupstwa. W dotychczasowej literaturze sądzi się jednak, że pozyskanie przez biskupstwo włocławskie klucza raciąskiego, a także okolic Ciechocina, Zlotorii i Ostrowitego wiązać należy z nadaniem grodu słońskiego z 1185 r. dla diecezji włocławskiej14. J. Powierski jest jednak zwolen nikiem wcześniejszej metryki przejęcia tego terenu przez biskupów włocławskich, co mogło się stać w latach pięćdziesiątych XII w.15 W sumie już w okresie przedkrzyżackiin Ciechocin należał do bisku pów włocławskich. Po osadzeniu się na tym terenie Krzyżaków dobra biskupów włocławskich: ciechocińskie, nowogrodzkie, zlotoryjskie i ra- ciąskie stały się terenem „buforowym" między Państwem Krzyżackim, ziemiami młodszych synów Kazimierza (obejmującymi łęczyckie i do brzyńskie) oraz własnością Siemomysła Konradowica. księcia inowro cławskiego, trzymającego także kasztelanię słońską ®. W wyodrębnie niu się ciechocińskiego klucza majątków biskupich, a także w położe niu miejscowości przy przewozie przez Drwęcę, związanym ze szlakiem prowadzącym z Ziemi Chełmińskiej przez Ciechocin i Słońsk do Wło cławka, widzieć można przyczyny fundowania tu przez biskupów pierw szej obronnej siedziby drewnianej, a także interesującego nas muro wanego dworu. Obraz funkcjonowania klucza ciechocińskiego w śred niowieczu przekracza ramy niniejszego opracowania, choć sporo da nych na ten temat zbiera P. Kriedke, nie wspominający jednak o sie dzibach biskupich w Ciechocinie17.
Pierwsza pewna wzmianka o murowanym dworze pochodzi z 1410 r. Związana jest ona z działalnością Mikołaja Ryńskiego, chorążego cheł mińskiego i uczestnika bitwy pod Grunwaldem, którego ucieczka z po la walki była wyraźnym działaniem na niekorzyść Zakonu. Gdy w paź dzierniku 1410 r. Krzyżacy zajmują Ryńsk, Mikołaj ucieka chroniąc się w dworze biskupim (hof) w Ciechocinie, który jest także określo ny jako „gemurte hiise"18. Notatka ta przesuwa datowanie interesu jącego nas obiektu na wiek XIV lub przełom XIV—XV w. Przesłanki dla dokładniejszego datowania obiektu są słabe. Najstarsze materiały archeologiczne datować można, jak już wspomniano, na koniec XIV i m XV w., choć określenie to ze względu na fragmentaryczność znale zisk nie jest pewne. Z kolei analiza formy architektonicznej budynku
11 ibidem, s. 130 i n.; P o w i o r s k i, op. ci'., s. 36. 15 P o w i i T s k i , op. cii., s. 37 i n.
'« Ibidem, s. 118.
17 P. K r i r il k e, Die Herrschall der Bischöfe von W łocławek in Pommerelien, Göttingi ii 1974, s. 175, 280, 336.
18 M. B a r t k o w i a k , Towarzystwo Jaszczurcze w lalach 1397— 1437, „Roczniki TNT" 1948, R LI, z. 2, s 22—23
124 T•iticirsz Gr,il),irc/.yk, Lcszi'k Kiijzrr
także nie pomaga w uściśleniu chronologii, gdyż zwarte, wieżowe bu dowle są powszechne dla całego europejskiego średniowiecza. Co praw da w Polsce północnej w XIV i XV w. liczniej spotykamy długie do my, fundowane na rzutach wydłużonych prostokątów (np. Subkowy), lecz wieże i dwory wieżowe mieszczą się także w krajobrazie architek tonicznym tego regionu. Gotycki dwór w Ciechocinie miał wymiary 12,3X13,7 m, a jego ściany dłuższe wyznaczają (z odchyłem 6°) kieru nek północ—południe. Rekonstrukcję wyglądu fazy gotyckiej podjąć można w oparciu o obserwacje zachowanych piwnic, a także najstarszy opis budynku, pochodzący z lat 1616—16221#. Notuje on, że ,,pod tąż kamienicą są piwnice cztery" oraz „pod kamienicą są dolne mieszkania, w których jest naprzód sionka z podwórza |...l z tej sionki są dwie izdebce |...] sklep ciemny dla schowania rzeczy", a także „komnata" oświetlona dwoma oknami. Ponieważ „na wschód wszedłszy drzwi na kamienicę na zawiasach" widzimy, że zasadniczą kondygnację tego bu dynku stanowił poziom pierwszego (obecnie nieistniejącego) piętra; opisany parter traktowany był jako „dolne mieszkania”, a na poziomie piwnic mieściły się cztery sklepy-izby. Opis ten potwierdza więc ob serwowany stan piwnic, przy czym największa izba piwniczna (może posiadająca orientacyjne wymiary 6X7 m) jest obecnie zagruzowana i niedostępna. Także opisywany w inwentarzu podział parteru przypo mina obecne mieszkanie użytkownika budynku; sytuacja obserwowana w trakcie badań uniemożliwiła jednak wykonywanie odkrywek i do kładniejszą analizę tej kondygnacji. Dwór gotycki posiadał więc na poziomie piwnic układ krzyżowy z czterema półtraktowymi izbami i podobny był rzut parteru, gdzie jednak oprócz dwóch izdebek, sklepu 1 komnaty mieściła się sionka. Zbliżony, także ze względów konstruk cyjnych, był podział piętra, na którym znajdowały się: „sionka", „ka pliczka", „pokój biskupi", „kownata" i „izdebka"20. Znalezienie na wtórnym złożu w wykopie 1 małego ułamka cegły kształtki z częścio wo zachowanym profilem żebra świadczy, że na parterze, lub raczej na piętrze mieściły się izby (?) przekryte sklepieniami, może krzyżo- wo-żebrowymi. Suchy, ostry profil żebra datować należy na koniec XIV w. lub ok. 1400 r. Możliwe jednak, że sklepienie takie miała tylko kaplica. Wróćmy jednak do problemu datowania opisywanego dworu. Mimo wspomnianej już niestaranności w stosowaniu wątków cegła użyta do zmurowania piwnic dworu wykazuje znaczną jednolitość i po siada średnie wymiary 8,4X14,2X30,1 cm. Porównać ją można z cegłą użytą do zmurowania dworu w Subkowach koło Tczewa (8,7Xl5,2X
'* I n w e n t a r z e d ó b r s t o ł o w y c h b i s k u p s t w a w ł o c ł a w s k i e g o z X V I I w . , wyd. L 2 y t k o w i c z, „Fonte s TN T" 1957, nr 38, s. 136 i n
Ry s. 6. P ro fi le p ó łn o c n y i w sc h o d n i w y k o p u I 1 — p ró c h n ic a g li n ia s ta w s p ó łc z e s n a . 2 — b ru n a tn a g li n a z c e g łą i m a te ri a łe m k u lt u ro w y m o ra z w ę g la m i, 3 — w k o p z u ła m k a m i c e g ły i z a p ra w y , 4 — w k o p n a s y c o n y g li n ia s tą p ró c h n ic ą , 5 — c a le c , ż ó łt a , z w a ło w a g li n a (О Сл
126 Tadeusz Grabarczyk, Liczek Kajzer
X32,0 cm), z cegłą z prezbiterium kościoła tamże (9,4X14,8X30,7 cm) i z nawy tegoż (8,6X 15,1 X33,1 )21.
Przypomnieć tu wypada, że dwór w Subkowach datowano na trze cią i początek czwartej ćwierci XIV w., prezbiterium kościoła na po łową XIV w., a jego nawą na koniec XIV lub przełom XIV—XV w. J-k zawodne są jednak próby datowania oparte tylko na podstawie analizy metrycznej cegły wskazywać może przykład głównego domu zamkowego w Raciążku, który choć wznoszony od połowy XIV do końca XV w., zachował jednolity rozmiar cegły wynoszący 8,4X]2,6X X26,7 cm. Pewną wskazówką przy datowaniu obiektu może być dosko nałość techniczna murarki, omówiony profil żebra sklepiennego, a tak że liczne stosowanie blend, podobnie często występujących w dolnych kondygnacjach „kamienicy wielkiej” w zamku w Raciążku. W sumie nie mając wątpliwości, że dwór powstał w II połowie XIV w., autorzy nie potrafią jednak uściślić swego wnioskowania. Lata 1323—1383, czy li okres zasiadania na stolcu biskupim Macieja i Zbiluta z Gołańczy, są okresem ożywionej akcji inwestycyjnej. Szczególnie ważą tu lata po najeździe krzyżackim i odzyskaniu Kujaw, w których Maciej z Go łańczy rozpoczyna nie tylko odbudowę katedry, lecz i budowę licznych zamków i rezydencji biskupich. Po rezygnacji z urzędu (1364) akcję budowlaną kontynuował jego bratanek Zbilut (t 1383)22. Tak więc, choć brak na to bezpośrednich danych analitycznych i źródłowych (dla przy pomnienia informację o budowie dworu w Subkowach koło Tczewa przez Zbiluta podał Janko z Czarnkowa), budowę murowanego dworu biskupów włocławskich w Ciechocinie łączyć można z Maciejem, lub
raczej Zbilutem z Gołańczy.
Liczne są przekazy dotyczące klucza ciechocińskiego pochodzące z wieku XVI i czasów późniejszych. Inwentarz z 1534 r. nie zawiera opisu budynków, relacjonuje jednak szczegółowo obraz gospodarczy Ciechocina i innych 16 wsi wchodzących w skład tego klucza23. Kolej ny inwentarz pochodzi z 1582 r.24 Nie zawiera on także opisu budyn ków, lecz dane gospodarcze i rachunki. Najciekawsza jest bez wątpie
nia informacja o zakupie 1 tys. sztuk cegły, łasztu wapna i dachówki, 81 * 83 84
81 B a r n y c z - G u p i e n i o c, G r i i h i i r c z y k , K a j z p r, op. cii.
81 N a jo b sz e r n ie jsz y biogram działaln ości i fundacji M acieja z G ołańczy daje .1. B i e n i u k, Maciej z Gołańczy herbu Paluka, |w:] Polski słownik biagraliczny,
t. XIX, W ro c ł a w — W a r s z a w a —K r a k ó w —G dańsk 1974, s. 15 i n. O działalności fun d a c y jn e j Zbiluta pisze J a n k o z C z arn k o w a pod 1383 r. (por. Monumentu Poloniac Historica, 1. II, W a rs z a w a 1960).
83 Inwentarz dóbr i dochodów biskupstwa włocławskiego z roku 1534, wyd. B. U I a n o w s k i, „A rchiw um Koinisyi H i s t o r y c z n e j ', t. X, K ra k ó w 1916, s. 38 — 46. 84 Inwentarz dóbr biskupstwa włocławskiego z roku 1592, wyd. L. Ż y t k o w i c z, „F onte s TNT" 1953, nr 37, s. 244 i n.
I * \ . Rys. 7. P ro fil e w sc h o d n i i p o łu d n io w y w y k o p u II 1 — w s p ó łc z e s n y h u m u s , 2 — p ia s e k n a s y p o w y . 3 p o z io m g li n y z ru m o sz e m , 4 — g li n a z w ę g la m i. 5 — “ b ru n a tn a g li n a z c e g ł^ i n ie li c z n y m i g la m i, 6 — p o z io m p rz e p a lo n e j g li n y — k le p is k a (? ), 7 — ja s n o b n in a tn a g li n a z w ę g la m i i d ro b n y m i c e g ła m i, 8 — c a le c , ż ó łt a , z w a ło w a g li n a w ę -to 'О
T ad eu sz G ra barczyk, Leszek K ajzrr
gdyż można mieć wątpliwości, czy materiał ten zużyto do budowy stajni, stawianej w 1582 r. przez cieślę za 1 złoty i 13 groszy2,1.
Wzmian-Rys. 8 Rzut wykopu II z zaznaczonym brukiem i fundamentem dobudówki biskupa Hieronima Rozrażewskiego
kę tę połączyć należy z zaczerpniętymi od S. Chodyńskiego pobytami Hieronima Rozrażewskiego w Ciechocinie w latach 1584 i 1585, infor
macją Słownika geograficznego o istnieniu we dworze w końcu XIX w.
Dwór biskupów w ło cła w skich w Ciechocinie... 129
tablicy fundacyjnej z herbem Doliwa Rozrażewskich, opisem pocho dzącym z lat 1616—1622, a także wynikami odkryć w wykopie II. Re likt fundamentu odkrytego w tymże wykopie, wraz z narożnikiem i murem biegnącym ku północy (a więc równoległych do wschodniej ściany dworu) wydaje się wskazywać, że za czasów H. Rozrażewskie- go do murowanego dworu doklejono od wschodu drewnianą, dwukon- dygnacjową dobudówkę opisywaną w inwentarzu z lat 1616—1622. Odkryte w wykopie relikty murów traktować można jako jej funda mentowanie. Choć znana jest tylko szerokość dobudówki, wynosząca 6,1 m, sądzić można, że długość jej odpowiadała w zasadzie długości dworu murowanego i wynosiła ponad 13 m. Doklejenie jej do starsze go murowanego trzonu spowodowało, że po tej rozbudowie dwór osią gnął wymiary 13,7X18,1 m. Na piętrze dobudówki mieścił się „ganek", a także „L.l sala, drzwi do niej na zawiasach pobielanych z wrzecią
dżem. W tej sali okien dziesięć o sześci kwaterach, z herbami takimiż, jakie w pokoju [Stefana Batorego i Hieronima Rozrażewskiego — przyp. autorów] [...]", na parterze dobudówki, pod gankiem mieściło się 6 komór, a pod „salą”: izba, komora, komórka sekretna i piwnica2® (może wkopana niżej). W sumie przytoczone opisy niedwuznacznie wskazują, że inwestorem rozbudowy dworu był Hieronim Rozrażew- ski. Herby swoje umieścił nie tylko w oknach, lecz także wmurował w budynek tablicę z Doliwą, oglądaną jeszcze w końcu XIX w. Cel rozbudowy był jasny. M=»ła powierzchnia użytkowa średniowiecznego dworu wieżoweqo nie pozwalała na pomieszczenie w jego bryle parad nej „izby pańskiej", nieodzownego elementu programu użytkowego XVI-wiecznej rezydencji. Rozbudowę dworu ciechocińskiego datować można na początkowy okres panowania H. Rozrażewskiego i zamknąć w latach 1582—1584, czyli przed, poświadczonymi przez S. Chodyńskie- go, pobytami tego biskupa. Kolejny opis klucza z 1598 r. także nie przy nosi opisu budynków i jest poświęcony problemom gospodarczym27. Najobszerniejszy i wielokrotnie już przytaczany jest inwentarz z lat 1616—1622, czyli z okresu rządów biskupa Pawła Wołuckiego. Nazwa ny jest on „rewizją zamku ciechocińskiego", choć w dalszym ciąqu opisu budynek określany jest jako „kamienica biskupia"28. Ciekawy i dotychczas nie publikowany jest opis klucza i budynków z 1759 r.,
in I n w e n t a r z e d ó b r s t o ł o w y c h . . . z X V I I w . , s. 136— 137.
*7 I n w e n t a r z d ó b r s t o ł o w y c h b i s k u p s t w a ' w ł o c ł a w s k i e g o ( l a d a a . 1 5 9 8 ) , wyd. L. Z y t k o w i c z, „Fonte s T N T ” 1950, nr 36, s. 44 i n.
1 3 0 T a d e u sz G ra barczyk, Leszek Kajzor
powtórzony z nielicznymi zmianami w inwentarzu dóbr z 1760 r.89 Interesujący nas budynek nazywany jest w nim pałacem: „Pałac w Cie chocinie. Wjeżdżając do niego brama z fortką bez wrót w oparkowa- niu nowym w bale tarte. Ex opposito pałac stary, niegdyś przez Illu- strissimum Fozdrażewski reformowany, przed dwiema laty z gruntu jak nowo reperowany. Suffity, podłogi, drzwi, piece, schody, dach, wszystko nowe i dla wygody niektórych przeformowane. Na górze po kojów 4, na dole 3, schowanie i skarbiec. Officyna z szachulcu pod gontami, przed lat sześcią postawiona nowa, w niej rezydencyi dla dworskich 6, z trzema piecami, kuchennych trzy, z dwiema piecami, spiżarnią, kuchnia, piekarńianych pieców dwa, trzeci dla cukiernika, okien w rezydencyach w ołów 16, okiennic 8, drzwi 22. Studnia
znacz-Rys. 0. Tablica fu n d acy jn a b i s k u p i A nto nie go S b.isliana D em bow skie go w poi i li nio w ej ele w a c ji dworu
rym sumptem wykopana, nowo w górze ocembrowana i pokryta, z ko łami i łańcuchem i wiadrami okulomi i rynną do kuchni. Między pa łacem i kościołem ogród niewielki w kwatery nowo oparkaniony
21 A rchiw um D ie cezjaln e we W ło cław k u , 1. 2:1 (stary nr 150), s. 89—92 spisany 24 listopada 1759 r. ora z I. 2<* F r v i s i o b o n a r u m z 1700 r., s. 214—242. Por. także 1. 14 (stary nr 148), gdzie opis „k imienicy m u r o w a n e j" z 1720 r. I. 33—39 v.
Dwór biskupów włocławskich w Ciechocinie... 131
i osztachetowany l...]"30. Przytoczony opis potwierdza podaną uprzed nio atrybucję łączącą rozbudową dworu z H. Rozrażewskim, a także informuje o nowym remoncie „pałacu", przeprowadzonym „przed dwiema laty", czyli w 1757 r. Wiadomość ta potwierdzona jest treścią przytoczonego już napisu na zachowanej tablicy fundacyjnej, która określa także jej autora, biskupa Antoniego Sebastiana Dembowskie go, administrującego diecezją włocławską w latach 1752—1763. Nieste ty, prace budowlane A. S. Dembowskiego nie były możliwe do identy fikacji. Przypuszczalnie jednak dotyczyły one przede wszystkim wnę trza dworu, choć informacja o 4 pokojach na piętrze i 3 na parterze, pozwala sądzić, że A. S. Dembowski rozebrał drewnianą, fundamento waną dobudówkę, zbudowaną przez H. Rozrażewskiego. Opisywana przebudowa była ostatnią próbą adaptacji budynku do wymogów mieszkalnych. Po sekularyzacji dóbr biskupich Ciechocin stał się wsią „rządową", a oglądający go przed 1825 r. W. H. Gawarecki widział jeszcze budynek posiadający piętro. Informacja o dwóch tablicach fun
dacyjnych zamieszczona w Słowniku geogralicznym pozwala sądzić, że
w końcu XIX w. dwór posiadał jeszcze piętro, które wobec tego roze brano na przełomie XIX—XX lub dopiero w XX w. (może w okresie użytkowania obiektu jako spichlerz, przez rodziny Ramlau i Kuligow- skich, ostatnich właścicieli Ciechocina). Dwór zamieszkały obecnie przez rodzinę P. Jagielskiego jest użytkowany zgodnie z pierwotnym prze znaczeniem, a drastyczna (z punktu widzenia konserwatorskiego) in terwencja polegająca na oblaniu jego fundamentów betonem być mo że nie przyspieszy destrukcji budynku.
Mimo, z konieczności, niewielkiego zakresu badań terenowych prze prowadzonych w 1983 r. wzbogacenie ich wyników analizą przekazów pisanych pozwoliło na poznanie historii dworu i jego formy, a także zasadniczych przekształceń. Choć kolejne przebudowy zatarły jego wy raźne oblicze stylistyczne, traktować go musimy jako jeden z niewielu znanych w północnej Polsce średniowiecznych dworów „wieżowych" i już przez to samo podlegać powinien ściślejszej niż dotychczas opie ce konserwatorskiej. Na zakończenie jeszcze dwie uwagi. Podczas ba dań terenowych dworu dokonano także wstępnej analizy bryły stoją cego obok kościoła. Ubytki tynku w północnej ścianie wieży pozwoliły dokonać pomiarów cegieł, z których została zmurowana. Cegła o wy miarach 7,2 X 13,0 X 26,0 cm, a także elementy wątku kowadełkowe go i zapłaszczanie — malowanej pierwotnie na czerwono — fugi wska zują, że powstała ona najwcześniej w XVI w. Cegła ta jest co prawda nieco większa od użytej przez H. Rozrażewskiego w kościele w
R y s. 1 0 . P ró b a re k o n s tr u k c ji w y n ik ó w b a d a ń a — d w ó r X IV -w ie c z n y , b — h ip o te ty c z n y z a s ię g d w o ru H ie ro n im a R o z ra ż e w sk ie g o , c — w y k o p y a rc h e o lo g ic z n e
Dwór biskupów w ło cła w skich w Ciechocinie... 1 3 3
żk,u (7,0 X 12,6 X 25,1 cm), wydaje się jednak, że i wieża kościoła w Ciechocinie może być hipotetycznie łączona z działalnością budow laną tego biskupa. Dwór w Ciechocinie stanowi trzecią siedzibę bisku pów włocławskich (po Raciążku i Subkowach) badaną przez pracowni ków Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Prace te rozpoczęte w 1978 r. pozwalają już w ogólnych zarysach określić „recepty" bu dowlane stosowane w XIV w. przez Macieja i Zbiluta z Gołańczy, a w XVI w. przez Hieronima Rozrażewskiego. Z drugiej strony badania te potwierdzają brak jednolitości planów i programów architektonicz nych wznoszonych budowli, co w oczywisty sposób wytycza przyszłe kierunki badań nad analogiami warsztatowymi. Studia nad budownict wem obronnym i obronno-rezydencjonalnym biskupów włocławskich mamy zamiar kontynuować w latach następnych.
K ated ra Archeolo gii U n iw ersy tetu Łódzkiego
T a d e u s z G r a b a r c z y k , L e s z e k K a j z e r
MITTELALTERLICHER GEMAUERTER HOF
DER WLOCLAWEK-BISCHÖFE IN CIECHOCIN AN DRWĘCA
Cie chocin a n Drwęca, W oiw odschaft Toruń, liegt auf dem Gebiet d e r Ziemia D obrz yńsk a, im M itte la lte r w a r es ein G rc nzdorl zw isch en Polen und dem Kreuz- r i lt e r s t a a t. Di|e( G esch ich te des O rte s reich t bis XIII. J a h r h u n d e r t u nd sch o n in d i e s e r Zeit w a r der O rt im Besitz d e r Bischöfe. Die F o rs c h u n g e n in Cie chocin h a tt e n zum Ziel, den g e m a u e r te n Hof der W lo claw ek-B ischöie ke n n e n z u lo rn e n u nd w a r e n e r g ä n z e n d im V e rh ä ltn is zu den la n g w ie r ig e n U n te rs u c h u n g e n des Lehr stuhls lü r A rch äo lo g ie d e r U niversität Łódź, die im Schloss in Raciąż bei C ie c h o cinek, W oiw odschaft W ło c ł a w e k geführt w o rd e n w are n. Der Hof w a r in der bishe rig e n L iteratu r w enig notiert.
Im Resu ltat d e r T e r r a i n u n te r s u c h u n g e n u n d d e r A n a ly s e ä l t e r e r Bearbeitu ngen w u rd e festg estellt, dass d e r u ns in t e re s s ie r e n d e g e m a u e r te Hol der zw eite Bischofs sitz auf dem Getyot v o n C ie chocin war. Der e rs te w a r ein e k lein e Burg v on der H olz -E rdekonstruklio n, die am h o h e n Ufer des Flusses D rw ęca lokalis ie rt war. Das O b je k t w u rd e am Anfa ng des XV J a h r h u n d e r t s zers tö rt. Der g e m a u e r te Hof in Ciech oci n, d e r die Rollo des Z entrum s ein es b e d e u te n d e n B ischofsgüte rkom plexes erfüllte (er z äh lte 16 Dörfer), e n t s t a n d in d e r II. H älfte des XIV. J a h r h u n d e rts . Er w u r d e aus Ste in u n d Ziegel auf dem kurzen, re c h t e c k ig e n G rundriss v on d e n A u s m a s se n 12,30X13,70 m. gebaut. Die lä n g e r e n W ä n d e des Hofes b estim m ten a n g e n ä h e rt die Richtung O s te n — W e ste n . In den K ellern w a r e n 4 S tu b e n mit T o n n e n gew ölb e; die W ä n d e w a r e n mit zahlreichen B le nden-F üllu ngen verziert. Zur Zeit sind 3 S tu b e n zugä nglich, eine nord -östlic he ist mit S c h o tt e r bed eckt. Erdgeschos s- un d S to c k w e r k a n o r d n u n g w a r im Prinzip so, w ie der Kellor, obw ohl dies e M einung
134 Tadeusz Grabarczyk, Liszek Kajzer
nur auf dio Beschreibung des Hofes vom Anfang des XVII. Jahrhunderts gestützt ist, weil der O berteil vom Gebäude nicht erhalten w orden ist. Die gotische Hoi in Cie chocin w urde vom Bischof M aciej aus Gołańcza (er residerte auf dem Bischhofsitz bis 13i>4) oder eher von seinem N achiolger Zilbut aus Gołańcza (f!383) geistetct Am Ende des XVI. Jahrhunderts (m öglicherweise in den Jah ren 1582—1584) w urde de: Hof vom Bischof Hieronim Rozrażewski erw eitert. An seine O stw and w urde der hölzerne, ein Stockw erk hohe Fundam entanbau angebaut. Unten w aren darin W irt schaftsstuben, im Stockw erk eine Laube und eine grosse „H erenstube". N ach dieser Erweitoru,ng erreich te der Hof die Ausmasse 13,7X18,1 m. Im Jahre 1757 w urde der Hof vom Bischof A ntoni Sebastian Dembowski um gebaut und renoviert, was an einer bis heute erhaltenen, in die Südwand eingem auerten Stifttalei notiert wurde. Am Ende des XIX. oder am A nlang des XX. Jahrhunderts wurde das G ebäüde um ein Stockw erk gesenkt und erfüllt bis beute die Rolle eines W ohnhauses.
Das besprochene O bjekt Ist eine der wenigen in N ordpolen erhaltenen (wenn schon teilweise) m ittelalterlichen gem auerten Residenzen vom Turm charakter und ist deshalb bem erkensw ert.
