Tadeusz Janusz Horbacz
Fragment późnośredniowiecznej
akwamanili z Bobrownik, woj.
włocławskie
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 4, 123-129
1983
F O L I A A R C H A E O L O G I C A 4 , 1 9 8 3
Tadeusz J. Horbacz
FRAGMENT PÓŹNOŚREDNIOWIECZNEJ AKWAMANILI Z BOBROWNIK, W OJ. WŁOCŁAWSKIE
Podczas prac archeologiczno-arcbitektonicznych, prowadzonych w 1978 r. przez Katedrą Archeologii UŁ na zamku w Bobrownikach, gm. loco, woj. Włocławek (powstałym w końcu XIV w. i funkcjo nującym do XVIII stulecia)1, znaleziono niewielki fragment glinianego naczynia zoomorficznego, tzw. akwamanili (nalewki). Unikatowy w ska l i Polski charakter wytworu powoduje konieczność szybkiego udostęp
nienia go szerszemu gronu badaczy.
Przedmiot niniejszych zainteresowań — oznaczony n r inw. 88/78 — odkryto na terenie międzymurza północnego, w wykopie n r 2a, po zewnętrznej stronie muru zachodniego tzw. szyi, łączącego prostopadle wieżę bramną z zewnętrznym murem obwodowym. Omawiany fragment naczynia znaleziono w warstwie gruzu, około 10 cm poniżej górnej krawędzi odsadzki fundamentowej, kamiennej partii wspomnianego mu ru (głębokość niwelacyjna 46,88). Całkowicie przemieszane wypełnisko wykopu nr 2a nie daje absolutnie żadnych podstaw do podejmowania prób ustaleń stratygraficznych, a tym bardziej — uściśleń chronolo gicznych. Stąd też zabytek ten należy traktować wyłącznie w kate goriach znaleziska luźnego.
Z naczynia zachowała się niestety tylko stylizowana głowa z czę ściowo obtłuczonymi uszami oraz fragmentem szyi, być może psa (?). Długość ocalałego ułamka wynosi około 5,3 cm. Na przedłużeniu przed niej krawędzi 'uszu, około 4 mm poniżej ich nasady, zaznaczone są niewielkie oczy (średnicy 2 mm). Rozwarty pysk zwierzęcia, stanowią cy zarazem wylew naczynia w kształcie zbliżonym do elipsy, posiada wymiary około 1,3 x 0,8 cm. Grubość ścianek tego fragmentu waha
1 P o r . : B o b r o w n i k i , g m . S z p e t a l G ó r n y , w o j . w ł o c ł a w s k i e , ( w : ] I n t o r m a t o r a r c h e o l o g i c z n y . B a d a n i a 1 9 7 6 , W a r s z a w a 1 9 7 7 , s . 2 5 8 ; o m ó w i e n i e n a s t ę p n y c h s e z o n ó w b a d a w c z y c h w k o l e j n y c h t o m a c h I n f o r m a t o r a .
124 Tadeusz J. Horbacz
się od 0,4 do 0,9 cm. Jego powierzchnia jest całkowicie pozbawiona motywów ornamentacyjnych. Naczynie wykonano z gliny tłustej z do mieszką drobnoziarnistego piasku. Nie można także wykluczyć, wo bec braku analizy petrograficznej zachowanego fragmentu, iż obecno,1'; domieszki (bardziej czytelnej w przełomie niż w-szlifie) może być konsekwencją zastosowania do produkcji naczynia surowca ilastego, charakteryzującego się dość dużą zawartością naturalnej domieszk' drobnoziarnistej. Trudno, na podstawie małego fragmentu, wnioskować o technice wykonania całego przedmiotu. Ocalały ułamek wykonano całkowicie ręcznie. Naczynie zostało wypalone w atmosferze redukcyj nej, na co wskazuje jego ciemnoszara barwa. Na grzbietowej partii szyi zwierzęcia widoczne są wyraźnie ślady czernienia i silnego wygła dzania (wyświecania) powierzchni. Efekt czernienia nie został uzyskany, naszym zdaniem, w wyniku użycia grafitu. Pozostałe partie omawiane go fragmentu są lekko chropowate (rys. 1).
R y s . 1. F r a g m e n t p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e j ( p o ł o w a X V w . ? , a k w a m a n i l i . B o b r o w n i k i — z a m e k , g m . l o c o , w o j . W ł o c ł a w e k
Naczynia figuralne zajmują wśród znalezisk wytworów, kultury ma terialnej średniowiecza miejsce szczególne, zwłaszcza z ziem Polski. Stosunkowo najlepiej znane są 2 egzemplarze wykonane z brązu, odkry
te w Koniuszy, woj. Kraków2 3 i Krudhowie, woj. Bydgoszcz5 6. Oba na czynia, z których pierwsze datowane jest na XII w.4, a drugie — na 1 połowę XIII w.s, wyobrażają stylizowanego lwa. Jedynym, publiko wanym do tej pory, znaleziskiem glinianej akwamamli jest egzemplarz z Mogilna (w kształcie konia)0, którego chronologię autorka opracowa nia ustala na XII w.7 Dokonana ostatnio przez L. Kajzera korekta tego ustalenia — prowadząca w efekcie do datowania akwamanili mogileń skiej na 2 połowę XIII—XIII/XIV w. — wydaje się być przekony w ająca8.
Znalezisko z Bobrownik różni się jednak wyraźnie od wyżej w y mienionych akwaimanili z terenu Polski. Analogii należy zatem poszu kiwać na obszar a eh ościennych.
Ten rodzaj naczyń, którego idea powstała na zachodzie Europy, na obszarze środkowoeuropejskim znany był głównie z form wykony wanych z brązu, miedzi i cyny9. Egzemplarze gliniane publikowane są sporadycznie10 *. Opracowany ostatnio przez E. Kastena11 zbiór 140 gli nianych naczyń figuralnych (całych bądź fragmentów) z terenów Czech,
8 A . B o c h n a k , .1. P a g a c z e w s k i , P o l s k i e r z e m i o s ł o a r t y s t y c z n e w i e k ó w ś r e d n i c h , K r a k ó w 1 9 5 9 , s . 4 4 ; K a t a l o g z a b y t k ó w s z t u k i w P o l s c e , t . 4 , c z . 1 , M i a s t o K r a k ó w . W a w e l , r e d . J . S z a b ł o w s k i , W a r s z a w a 1 9 6 5 , s . 1 1 6 , r y s . 7 6 5 ; o s t a t n i o ; S z t u k a p o l s k a p r z e d r o m a ń s k a i r o m a ń s k a d o s c h y ł k u X I I I w i e k u , r e d . M . W a l i c k i , W a r s z a w a 1 9 7 1 , is. 7 0 4 , r y s . 1 1 9 8 , s . 6 5 8 . 3 K . L. Wol i cki , O p i s a n i e w y k o p a l i s k a o d k r y t e g o 9 k w i e t n i a 1852 r. w e w s i K r u c h o w i e p o d T r z e m e s z n e m , „ B i b l i o t e k a W a r s z a w s k a " 1 8 5 2 , t . 4 6 , s . 5 1 9 — 5 2 2 ; B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , o p . c it ., s . 4 4 ; S z t u k a p o l s k a . . . , s. 7 2 3 , r y s . 1 1 9 7 , s . 6 5 8 . * K a t a l o g z a b y t k ó w . . . , s. 1 1 6 ; w S z t u c e p o l s k i e j . . . , w p a r t i i t e k s t o w e j p o d a n o d a t o w a n i e a k w a m a n i l i z K o n i u s z y n a X I I w . ( s . 7 0 4 ) , a w p o d p i s i e p o d i l u s t r a c j ą ( s . 6 5 6 ) c h r o n o l o g i ę b ł ę d n i e ( ? ) o k r e ś l o n o n a 1 p o ł o w ę X T I I w . 8 S z t u k a p o l s k a . . . , s. 6 5 8 , 7 2 3 . 6 J . C h u d z i a k o w a , A k w a m a n i i a z M o g i l n a , „ A r c h e o l o g i a P o l s k i " 1 9 7 7 , t . 2 2 . z . 1 , s . 1 7 1 — 1 7 8 . 7 I b i d e m , s . 1 7 7 . 8 L . K a j z e r , C z y a k w a m a n i i a m o g i l e ń s k a p o c h o d z i z X I I w i e k u I , „ K w a r t a l n i k H i s t o r i i K u l t u r y M a t e r i a l n e j " 1 9 8 1 , R . 2 9 , n r 1 , s. 7 9 — 8 1 . 8 P o r . n p . : Z . L o v a g , M i t t e l a l t e r l i c h e B r o n z e k u n s t i n U n g a r n , B u d a p e s t 1 9 7 9 , s . 2 6 — 3 6 , r y s . 2 3 — 3 4 ; A . R u 1 1 k a y , S t r e d o v e k i u m e l e c k ś r e m e s i o , B r a t i s l a v a 1 9 7 9 , s . 6 5 — 6 7 . 10 N p . : U . S c h o k n e c h t , K u r z e F u n d b e r i c h t e . Q u i t z e n o w , K r. T e t e r o w , , , B o d e n -d e n k m a l p i l e g e i n M e c k l e n b u r g " 1 9 5 9 ( 1 9 6 1 ) , s . 2 6 5 , r y s , 1 3 1 e , s . 2 6 7 ; t e n ż e , U n t e r s u c h u n g e n a m T u r m h ü g e l b e i W e i t i n , K r . N e u b r a n d e n b u r g , „ A u s g r a b u n g e n u n d F u n d e " 1 9 7 9 , t . 2 4 , z . 3 , s . 1 5 3 , r y s . 3 a , s . 1 5 2 ; R u 1 1 k a y , o p . c it . , s . 9 4 . 11 E . K a s t e n , T ö n e r n e l i g ü r l l c h e G l e s s g e l ä s s e d e s M i t t e l a l t e r s i n M i t t e l e u r o p a , „ A r b e i t s - u n d F o r s c h u n g s b e r i c h t e z u r S ä c h s i s c h e n B o d e n d e n k m a l p f l e g e " 1 9 7 6 , t . 2 0 / 2 1 , s . 3 8 7 — 5 5 8 .
126 Tadeusz J. Horbacz
NRD, RFN, Austrii, Francji, Szwajcarii i Jugosławii wskazuje, iż glina jako surowiec do wyrobu akwamanili była używana równie często.
E. Kaisiten, analizując formę naczyń, wyróżnił 3 podstawowe grupy akwamanili ceramicznych: 1) o tematyce rycerskiej '(jeździec na koniu, koń z siodłem, koń z uchwytem — rączką na grzbiecie); 2) o kształtach stworów fantaistyczno-demonicznych; 3) o formach zoomorficznych12. Chronologia ich występowania, podobnie jak zdecydowanej większości wyrobów metalowych, zamyka się w granioaclji od XII w. poczynając po przełom XV i XVI stulecia1*.
Rys. 2. Fragmenty późnośredniowiecznych akwamanili zoomorficznych z terenu NRD
a — W ełtin, Kr. Neubrandenburg, XIV w.j b — Qultzenow. Kr. Teterów, koniec XIII—XIV w. (wg U. S c h o k n e c h t a , Kurze Fundberłchte. Ouitzenow, Kr. Teterów,
•tDode&denkmalpfleg« in Mecklerabutg" 1959 (1961)
W świetle podziału E. Kastę na fragment akwamanili bobrowniokiej należy zaliczyć do grupy trzeciej, w której autor zebiał egzemplarze o kształtach m.in. konia, lwa i psa z formami pokrewnymi, jelenia, sa rny, koguta i innych ptaków itd.M Okaz z Bobrownik nie posiada
'* Ibidem, s, 390—391.
Jł Ibidem, katalog materiałów (s. 442—549). »« Ibidem, s. 391.
w zgromadzonym materiale ścisłej analogii. W ydaje saą, mimo daleko posuniętej schematyczńości przedstawienia i oszczędności formy (np. brak ornamentu rytego czy innych rodzajów zdobień plastycznych) — określanej na podstawie tylko zachowanego fragmentu — iż reprezen
tuje jednak zbliżony kierunek stylistyczny (por. rys. 2 i 3). Można w y sunąć tezę, że omawiany egzemplarz nie odbiegał zapewne od sfilm o wanych konwencji artystycznych przyjętych dla tego typu naczyń późnośredniowiecznych z obszaru Europy środkowej.
R y s . 3 . F r a g m e n t y p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n y c h a k w a m a n i l i z o o m o r f i c z n y c h
a — Camburg/Saale, Kr. Jena, XIII—XIV w.i b — OrlemUnde, Kr. Jena (NRD), XIII—XIV w.i c — Osterburg bei Bischofsheim'Rhön, Kr. Neustadt (RFN), połowa XIII w.,- d — Rudelsburg,
Kr. Naumburg (NRD), XIII—XIV w. (wg E. K a s t e n a, Tönerne tigürllche Glenagetüsao des
M ittelalters ln M itteleuropa, ..Arbeits* und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege"
1976, t. 20/21, >. 367—558
Pozostaje jeszcze istotna kwestia chronologii zabytku. Ponieważ nie można wykorzystać danych stratygraficznych, o czym wspomniano
wiy-128 Tadeusz J. Horbacz
żej, czynnikiem decydującym winna być analiza formy i technologii wykonania. Analiza formy wskazuje, iż datowanie zabytku jest mo żliwe w przedziale koniec XIII — przełom XV i XVI w. Względy tech nologiczne sugerują uściślenie tego ustalenia. Skłonni jesteśm y chro nologię fragmentu akwainianili z Bobrownik określić na wiek XV, i to raczej około połowy lego stulecia. Zdajemy sobie doskonale sprawę, ze stopień poznania późnośredniowiecznego materiału ceramicznego jest wysoce niewystarczający. Stąd też podane ustalenie nie rości so bie pretensji do .rozstrzygnięcia definitywnego i w toku dalszych prac wykopaliskowych, połączonych z lepszym niż do tej pory rozpozna niem ceramiki z zamku w Bobrownikach, może ulec korekcie;
W aspekcie proweniencji wyrobu akwamanilę z Bobrownik skłonni jesteśmy traktować jako produkt miejscowego warsztatu rzemieślni czego15, będący może nić tyle naśladownictwem form metalowych tego rodzaju naczyń, co powieleniem idei późnośredniowiecznych figural nych wyrobów ceramicznych. Sądzimy, iż w rozwoju tej specyficznej formy naczyń, jaką są akwamanilę, mamy do czynienia przynajmniej z dwoma nurtami. Naczynia metalowe, wiążące się jeszcze z kręgiem kultury stylu romańskiego, o przeznaczeniu liturgicznym, stanowiły niewątpliwie inspirację dla ich naśladownictw w glinie (vide akwama- nila z Mogilna). Przypuszczamy, że z czasem, szczególnie w XIV i XV stuleciu, liturgiczna idea, przynajmniej w odniesieniu do części figu ralnych wyrobów glinianych, uległa zatarciu. Stają się one świeckim przedmiotem użytku codziennego. Egzemplarz boibrownicki byłby za tem lokalnym naśladownictwem glinianych form akwamaniM, powsta łym w wyniku kontaktów, najprawdopodobniej z kręgiem kultury nie mieckiej;
Jesteśmy przekonani, że dokładne przejrzenie bogatych zbiorów ceramiki uzyskanych w trakcie badań wykopaliskowych na innych sta nowiiskach późnośredniowiecznych z ziem Polski może dostarczyć no wych danych do analizy interesującego niewątpliwie aspektu rozwoju garncarstwa późnośredniowiecznego, jakim jest wytwarzanie glinia nych naczyń figuralnych.
1B S t r u k t u r ą u ż y t e g o s u r o w c a , w y p a ł e m i i n n y m i c e c h a m i f o r m a l n y m i a n a l i z o w a n y f r a g m e n t n i e o d b i e g a o d r e s z t y u z y s k a n e g o z z a m k u w B o b r o w n i k a c h p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e g o m a t e r i a ł u c e r a m i c z n e g o .
T a d e u s z J. H o t b a c z A F R A G M E N T O F L A T E - M E D I A E V A L A Q U A M A N 1 L L A F R O M B O B R O W N I K I ( P R O V I N C E O F W Ł O C Ł A W E K ) T h e a u t h o r p r e s e n t s i n t h i s a r t i c l e a f r a g m e n t o f t h e c l a y z o o m o r p h i c a q u a m a n i l - l a d i s c o v e r e d i n t h e c a s t l e a t B o b r o w n i k i ( p r o v i n c e o f W ł o c ł a w e k ) i n 1 9 7 8 . T h i s r e l i c , b e i n g s t y l i s t i c a l l y c o n n e c t e d w i t h t h e t h i r d g r o u p o f c l a y f i g u r a l v e s s e l s t o b e f o u n d i n t h e a r e a o f C e n t r a l E u r o p e a n d a n a l y z e d r e c e n t l y b y E . H a s t e n , t h e a u t h o r d a t e s b a c k t o m i d - 1 5 t h c e n t u r y a n d t r e a t s a s a p r o d u c t f r o m a l o c a l c r a f t s m a n ' s s h o i p . T h e a q u a m a n i l l a f r o m B o b r o w n i k i i s — i n t h e a u t h o r ' s o p i n i o n — a d u p l i c a t i o n o f t h e L a t e - M e d i a e v a l c l a y v e s s e l s t h e c r e a t i o n o f w h i c h i s m o s t p r o b a b l y d u e t o c o n t a c t s w i t h t h e G e r m a n c u l t u r e c i r c l e .
