Nowe stanowiska interglacjalne w rejonie dolin Wilgi i Okrzejki
na WysoczyŸnie ¯elechowskiej (Polska po³udniowo-wschodnia)
Marcin ¯arski*, Ma³gorzata Nita**, Hanna Winter*
New interglacial sites in the region of the Wilga and Okrzejka river val-leys at the ¯elechów Upland (SE Poland). Prz. Geol., 52: 137–144. S u m m a r y. Lake sediments of the Mazovian Interglacial were found in boreholes Kasyldów and Wola Okrzejska 48, and deposits of the Eemian Interglacial were discovered in Wola Okrzejska 49 and Szczepaniec bore-holes. The pollen succession recorded in the lacustrine sediments in the pro-files Kasyldów and Wola Okrzejska 48 is characteristic for the Mazovian Interglacial, and those from the profiles Wola Okrzejska 49 and Szczepaniec typical for the Eemian Interglacial. The biogenic sediments in the Kasyldów and Wola Okrzejska (48) were accumulated in lakes, formed after meltdown of the Sanian 2 (Wilgian) ice-sheet. These sites are located within the Mazovian Lakeland, in the south-east of the ¯elechów Upland. The glacial horizon of the Sanian 2 (Wilgian) Glaciation occurs under Mazovian sediments. The fluvioglacial deposits of the Wartanian Glaciation cover the lacustrine sediments. The Eemian sites at Wola Okrzejska 49 and Szczepaniec are located in the Okrzejka River valley, which was formed after the Wartanian Glaciation. The silts of the Wartanian Glaciation occur below Eemian deposits. The sands of the Vistulian Glaciation and peats of the Holocene cover the lacustine deposits of the Eemian Interglacial. These sites are important for stratigraphy of sediments, which fill the Okrzejka, Wilga and Ma³a Bystrzyca valleys.
Key words: Mazovian Interglacial, Eemian Interglacial, stratigraphy, palynostratigraphy, ¯elechówPlateau
Nowe stanowiska interglacjalne w Kasyldowie, Woli Okrzejskiej i Szczepañcu znajduj¹ siê w obrêbie po³udnio-wej-wschodniej czêœci Wysoczyzny ¯elechowskiej (Kon-dracki, 1998), nale¿¹cej do Niziny Mazowieckiej. W trakcie wykonywania Szczegó³owej mapy geologicznej Polski ark. Okrzeja (¯arski, 2003) zosta³y nawiercone w kilku profilach osady biogeniczne, które zosta³y poddane badaniom pale-obotanicznym. Wyniki tych badañ s¹ przedstawione w niniejszym artykule. W badanym rejonie zosta³y udokumen-towane liczne stanowiska z okresu interglacja³u mazowiec-kiego, eemsmazowiec-kiego, a tak¿e ferdynandowskiego (ryc. 1).
Powierzchnia opisywanego terenu jest pokryta roz-leg³ymi równinami sandrowymi, które s¹ nadbudowane wydmami (ryc. 2). Powierzchnia sandrowa wznosi siê od 170 do 190 m n.p.m i jest po³o¿ona o kilkanaœcie metrów wy¿ej ni¿ otaczaj¹ce j¹ wysoczyzny polodowcowe. Bada-ny rejon znajduje siê w strefie zasiêgu zlodowacenia warty. W strefach brze¿nych sandru maj¹ Ÿród³a rzeki Okrzejka, Ma³a Bystrzyca, Wilga, Grabówka, Czarna i Œwinka. Sze-rokie doliny tych rzek ukszta³towa³y siê po recesji l¹dolodu warty. Stratygrafia osadów czwartorzêdowych tego rejonu zosta³a opisana w Objaœnieniach do Szczegó³owej mapy
geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Okrzeja (¯arski, 2003) Stanowiska interglacjalne
Stanowisko Kasyldów jest po³o¿one na wysokoœci
179 m n.p.m, ok. 20 m powy¿ej dna doliny Wilgi (ryc. 2). Wilga i Ma³a Bystrzyca ko³o Kasyldowa maj¹ strefê Ÿródli-skow¹ i zachodzi tu zjawisko bifurkacji. Na zachód od Kasyldowa p³ynie Wilga, a na wschód Ma³a Bystrzyca. Powierzchnia terenu jest pokryta piaskami i ¿wirami
wod-nolodowcowymi zlodowacenia warty (¯arski, 2003). Osa-dy biogeniczne zosta³y nawiercone sond¹ mechaniczn¹ WH-1 (ryc. 3, 4).
Mi¹¿szoœæ serii interglacjalnej wynosi 1,8 m. Sk³adaj¹ siê na ni¹ osady piaszczyste reprezentuj¹ce facjê korytow¹ i mu³ki organiczne o mi¹¿szoœci 1,1 m facji pozakorytowej. Mu³ki by³y akumulowane prawdopodobnie w starorzeczu. Próbki do badañ paleobotanicznych pobrano z mu³ku organicznego.
Badania paleobotaniczne. Metod¹ analizy py³kowej
zosta³y opracowane 2 próbki z g³êb. 9,5 i 9,6 m (Winter, 2001). Spektra py³kowe charakteryzuje znacz¹cy udzia³ py³ku Abies (21,9–29,0%) i Carpinus (16,4–19,1%), Alnus (18,6–20,4%) oraz obecnoœæ Taxus (0,6–2,0%). Quercus osi¹ga niezbyt wysokie wartoœci (6,4–14,2%). Py³ek pozo-sta³ych drzew ciep³olubnych: Ulmus, Fraxinus, Tilia
cor-data t., Celtis, Pterocarya wystêpuje nielicznie. Obecne s¹
taksony o wy¿szych wymaganiach klimatycznych: Buxus,
Vitis, Viscum i Hedera helix, a tak¿e Azolla filiculoides.
Spektra py³kowe z osadów z sondy Kasyldów maj¹ cechy charakterystyczne dla interglacja³u mazowieckiego. Nale¿¹ do nich wspó³wystêpowanie py³ku Abies i
Carpi-nus z wartoœciami powy¿ej 29% i 19% oraz obecnoœæ Taxus. Dla sukcesji mazowieckiej jest znamienne
pojawia-nie siê takich taksonów ciep³olubnych, jak: Pterocarya,
Celtis, Parrotia (Biñka i in., 2003) i Azolla filiculoides.
Py³ek Pterocarya oraz mikrosporangia paproci wodnej
Azolla filiculoides jest rejestrowany równie¿ w osadach z
sondy Kasyldów.
Interpretacja stratygraficzna. Na podstawie
otrzyma-nych wyników badañ palinologiczotrzyma-nych mo¿na wysun¹æ
wniosek, ¿e seria organiczna reprezentuje interglacja³
mazowiecki. W podobnej sytuacji geologicznej wystêpuj¹ osady interglacja³u mazowieckiego w stanowisku Stanin (Ma³ek, 2003). Poni¿ej osadów organicznych wystêpuje glina zwa³owa, która zosta³a zaliczona do zlodowacenia sanu 2/wilgi (ryc. 3, 4). W nieodleg³ym (ok. 1,5 km na po³udnie od Kasyldowa) wierceniu kartograficznym w *Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
00-975 Warszawa
**Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; nita@us.edu.pl
Feliksinie (ryc. 2) pod osadami wodnolodowcowymi o mi¹¿szoœci blisko 20 m wystêpuje poziom gliny zwa³owej, który zosta³ skorelowany ze zlodowaceniem sanu 2/wilgi, (¯arski, 2003). Glina z Feliksina charakteryzuje siê nastê-puj¹cymi wspó³czynnikami petrograficznymi: O/K = 1,30, K/W = 0,81 A/B = 1,20.
Ponad piaskami z humusem w Kasyldowie, stanowi¹cymi górne ogniwo serii interglacjalnej znajduje siê 1,8 metrowy poziom mu³ków zastoiskowych, które korelowane s¹ ze zlodowaceniem warty (ryc. 3, 4). Ponad osadami zasto-iskowymi znajduj¹ siê piaski i ¿wiry wodnolodowcowe o mi¹¿szoœci 7,8 m zlodowacenia warty. Piaski i ¿wiry wod-nolodowcowe zosta³y nawiercone i zbadane w wierceniu w Feliksinie. Wysortowanie osadu w Feliksinie jest œrednie, miejscami s³abe. Do 4 m g³êbokoœci osady fluwioglacjalne s¹ odwapnione. W czêœci sp¹gowej zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi 7,7%. Obtoczenie ziaren kwarcu jest s³abe, miejscami œrednie. Wspó³czynnik obtoczenia ziaren kwar-cu wynosi R = 0,89–1,06. Sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej jest zmienny. Dominuj¹cym minera³em jest granat
(26,6–64,3%), nastêpnie amfibol (7,8–32,1%). Zawartoœæ staurolitu i dystenu siêga 7–6%. Minera³y z grupy mik (chloryty, biotyt) stanowi¹ ok. 4% ca³oœci. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe akumulowane by³y przez wody w czasie regresji l¹dolodu warty. W pierwszym etapie, wody z top-niej¹cego l¹dolodu zerodowa³y starsze utwory zlodowaceñ œrodkowopolskich. Poza obszarem sandrowym, powierzch-nia terenu jest pokryta glinami zwa³owymi zlodowacepowierzch-nia warty (ryc. 2).
Dolinê Wilgi i Ma³ej Bystrzycy wype³niaj¹ holoce-ñskie osady organiczne pod którymi znajduj¹ siê mineralne utwory zlodowacenia wis³y (ryc. 3). Poni¿ej bardzo czêsto wystêpuj¹ organiczne osady interglacja³u eemskiego, które przykrywaj¹ mu³ki zastoiskowe zlodowacenia warty. Utwory interglacja³u eemskiego zosta³y udokumentowane badaniami geologicznymi w wierceniu w Kol. Fikówce (Ma³ek, 2003), w bocznym dop³ywie rzeki Wilgi.
Stanowisko Wola Okrzejska 48 znajduje siê na erozyj-nym garbie, rozciêtym przez dwie odnogi doliny Okrzejki, która w tej okolicy ma swe liczne Ÿród³a (ryc. 2). Po³o¿one jest one na wysokoœci 178 m n.p.m. Powierzch-nia terenu jest pokryta utworami fluwioglacjal-nymi. Osady organogeniczne pobrano z wiercenia wykonanego sond¹ WH-1.
Seria interglacjalna osi¹ga mi¹¿szoœæ 3,5 m i stanowi¹ j¹ torfy, ³upki bitumiczne, gytia oraz piaski z humusem. Osady te by³y deponowane w zarastaj¹cym zbiorniku jeziornym.
Badania paleobotaniczne. Z sondy Wola
Okrzejska 48 zosta³o opracowanych palinolo-gicznie 11 próbek. Uzyskane wyniki pozwo-li³y na wykonanie diagramu py³kowego, w którym wyró¿niono 5 lokalnych poziomów py³kowych L PAZ (ryc. 5).
WO 48 1 Picea-Alnus-Betula (próbka nr
11)
W poziomie dominuje py³ek drzew — 98,2%. Najwy¿sze wartoœci osi¹ga Betula (33,7%) i Pinus sylvestris t. (24,9%). Fre-kwencja py³ku Picea wynosi 17,9%, a udzia³
Alnus — 13,2%. Niskie wartoœci osi¹ga Abies
(1,7%) i Larix (0,6%). Udzia³ drzew ciep³olubnych — Carpinus, Quercus, Ulmus,
Tilia, Fraxinus nie przekracza 1,5%. Py³ek Corylus osi¹ga wartoœæ 2,2%.
WO 48 2 Betula (próbka nr 10)
Poziom z dominacj¹ py³ku Betula
(76,7%). Udzia³ innych drzew jest niski (Pinus sylvestris t. — 10,3%, Alnus — 2,5%,
Picea —– 2,2%) lub bardzo niski (Quercus —
0,8%, Carpinus — 0,7%, Abies — 0,6%). Notowany jest py³ek Hipopphaë rhamnoides
— 0,6%.
WO 48 3 Picea-Alnus-Betula (próbki nr
8–9)
W poziomie roœnie udzia³ py³ku Picea (9,4–28,6%) i Alnus (16,2–19,2%). Wartoœci
Betula (17,3–42,9%) malej¹, a Pinus sylve-stris t. nie przekraczaj¹ 29%.
WO 48 4 Picea-Alnus (próbki nr 6–7)
Poziom z wysokimi wartoœciami py³ku
Picea (24,2–33,6%) i Alnus (20,5–33,8%).
Krzywa wartoœci drzew ciep³olubnych nie przekracza 2%.
Stanowiska interglacja³u: Interglacial sites
ferdynandowskiego
Ferdynandovian mazowieckiegoMazovian
eemskiego Eemian Warszawa 0 100km Podlodów Pu³awy Maciejowice Kozienice Stoczek £ukowski Garwolin £askarzew ¯elechów Stanin Ryki Dêblin Baranów Kurów Adamów Radzyñ Podlaski £uków Kock Lubartów Okrzeja Wi s³a Zago¿d¿onka Okrzejka Wilga Wieprz Minina Tyœmienica Czarna Ma³a Bystrzyca Bystrzyca KrznaPo³udnio wa KrznaPó³nocna Krêpa Ferdynandów Budziska Poznañ Szczepaniec Wola Okrzejska 48 Wola Okrzejska 49 Adamów Kosiorki Stanin Kasyldów Wilkojadka Aleksandrówka Jedlanka Ry¿ki Kolonia Guzówka Wnêtrzne Kontrowers Go³owierzchy £uków Rokitno Serniki Kletnia Stara Wylezin Gózd Stanis³awice 0 10km Kolonia Markowola Tomaszów
Ryc. 1. Szkic lokalizacyjny z naniesionymi stanowiskami interglacjalnymi; interglacja³ ferdynadowski (Ferdynandovian Interglacial): £uków — Rhhle, 1969, Sobolewska, 1969, Pidek, 2004, Ma³ek,2004; Ferdynandów — Jan-czyk-Kopikowa, 1973, Janczyk-Kopikowa i in., 1981; Podlodów — Marciniak, 1991; Stanis³awice — Janczyk-Kopikowa & ¯arski, 1995; Tomaszów — Kru-piñski, 1996, ¯arski, 1998, 2002; Kol. Markowola — KruKru-piñski, 1995, ¯arski, 1998, 2002; Go³owierzchy — Biñka, 1996; Brzezina, 1996; Kosiorki — Krupiñ-ski, 1993, 2002, ¯arKrupiñ-ski, 2003; Budziska — KrupiñKrupiñ-ski, 2002, ¯arKrupiñ-ski, 2003, Wnê-trzne — Pidek, 2003, Ma³ek, 2003; interglacja³ mazowiecki (Mazovian Interglacial): Serniki — Sobolewska, 1956; Rokitno — Janczyk-Kopikowa, 1983; Wylezin — Dyakowska, 1956, Rühle 1969, Krupiñski & ¯arski, 2004; Krêpa — Jesionkiewicz, 1982 Poznañ — Winter, 1991; Gózd — Krupiñski, 2003, ¯arski, 2003; Kasyldów, Wola Okrzejska 48 — Winter, 2001, ¯arski, 2003; Stanin — Pidek 2003, Ma³ek 2003; Adamów – Krupiñski 2003, ¯arski, 2003; interglacja³ eemski (Eemian Interglacial): Kletnia Stara — ¯arski, 1989, Kontrowers — Kupryjanowicz i in., 2003; Wola Okrzejska 49 — Winter, 2001, Nita, 2003, ¯arski, 2003; Szczepaniec — Nita, 2003, ¯arski, 2003; Aleksan-drówka, Jedlanka, Kol. Guzówka, Wilkojadka (Osiny) — Pidek, 2003, Ma³ek, 2003; Ry¿ki — Pidek, 2004, Ma³ek, 2004
WO 48 5 Carpinus-Alnus-Corylus (próbka nr 5) Alnus i Carpinus osi¹gaj¹ maksimum wystêpowania w
profilu — 34,5% i 12,4%. Roœnie udzia³ Corylus (12%). Wartoœci drzew ciep³olubnych s¹ nastêpuj¹ce: Quercus —
2,7%, Tilia cordata typ — 2,7%, Ulmus — 1,9%, Fraxinus — 0,7%. Pojawia siê py³ek taksonów o wy¿szych
wymaga-niach klimatycznych: Taxus, Hedera i Buxus. Obecny jest py³ek Viscum i Humulus.
WO 48 6 Picea- Alnus-Abies (próbki nr 1–4)
Poziom z maksymalnym udzia³em py³ku Abies (14,7%) i Picea (38,8%). Wartoœci Carpinus, Alnus i
Cory-lus spadaj¹, a Quercus nie przekracza 3%.
Problem oceny wieku osadów z Woli Okrzejskiej 48 badanych metod¹ analizy py³kowej jest dyskusyjny. Dia-gram py³kowy prezentuje fragment sukcesji py³kowej. Dla starszej czêœci tej sukcesji jest charakterystyczna bardzo wysoka frekwencja py³ku Betula, któremu pocz¹tkowo towarzyszy licznie Picea i Alnus oraz py³ek taksonów o wy¿szych wymaganiach klimatycznych (Carpinus,
Quer-cus, Tilia) i Abies. Po dominacji py³ku Betula wysokie
war-toœci osi¹ga Picea wraz z Alnus przy niskim udziale drzew liœciastych, w tym Carpinus, ale ze sta³¹ obecnoœci¹ Abies.
W m³odszej czêœci sukcesji z Woli Okrzejskiej jako
pierw-szy kulminuje py³ek Carpinus i Corylus przy niskim udzia-le Abies. Nastêpnie Abies osi¹ga najwy¿sz¹ wartoœæ dla profilu. W sukcesji sporadycznie pojawia siê py³ek roœlin termofilnych.
W diagramach py³kowych z terenu Polski wspó³wystê-powanie py³ku Picea i Alnus ze zmiennym udzia³em py³ku drzew ciep³olubnych reprezentowanych przez d¹b, lipê i
interglacja³ mazowiecki Mazovian Interglacial zlodowacenie sanu 2 Sanian 2 Glaciation 3,0 11,7 piaski gliniaste clayey sands glina zwa³owa till piaski z humusem sands with humus torfy peats ¿wiry gravels gytie gytias mu³ki silts gleba soil zlodowacenie warty Wartanian Glaciation holocen Holocene Kasyldów 179,0 m n.p.m 179,0 m a.s.l. Wola Okrzejska 48 178,0 m n.p.m . 178,0 m a.s.l 0,0 0,2 1,6 6,0 9,0 12,1 12,5 12,9 13,7 g³êbokoœæ (m) depth (m) 0,0 0,2 6,0 11,0 11,7 7,5 9,2 9,4 10,5 g³êbokoœæ (m) depth (m) piaski sands i³y clays
Ryc. 4. Profile z osadami interglacja³u mazowieckiego w Kasyl-dowie i Woli Okrzejskiej 48
Fig. 4. Profiles with Mazovian Interglacial deposits at Kasyl-dów and Wola Okrzejska 48
m n.p.m m a.s.l. m n.p.m m a.s.l. torfy peats A B Teodorów Kasyldów Wilga W S2 E W V H W W M S2 0 1km 190 160 165 170 175 180 185 190 160 165 170 175 180 185 gliny zwa³owe tills mu³ki silts piaski sands ¿wiry gravels
Ryc. 3. Stanowisko osadów interglacja³u mazowieckiego w Kasyldowie; S2 — zlodowacenie sanu 2, M — interglacja³ mazo-wiecki, W — zlodowacenie warty, E — interglacja³ eemski, V — zlodowacenie wis³y, H — holocen
Fig. 3. Geological setting of Mazovian Interglacial deposits at Kasyldów; S2 — Sanian Glaciation, M — Mazovian Interglacial, W — Wartanian Glaciation, E — Eemian Interglacial, V — Vistulian Glaciation, H — Holocene
wysoczyzna polodowcowa
morainic plateau
pola piasków przewianych
eolian fields
moreny czo³owe
end moraines
zag³êbienia bezodp³ywowe
hollows without outflow
dna dolin flood plains krawêdzie dolin valley edges równiny denudacyjne denudation plains równiny torfowe peat plains
moreny martwego lodu
dead moraines dolinki little valleys kemy kames równiny wodnolodowcowe fluvioglacial fields tarasy rzeczne river terraces formy szczelinowe crevasse forms d³ugie stoki long slopes zag³êbienia wytopiskowe
hollows after dead ice
A B C D A B 0 1km
linia przekroju geologicznego
line of geological cross-section Wilga Okrzejka Ma³a Bystrzyca s s s s s s s s s s s Podosie Huta D¹browa Feliksin Gózd Huta Radoryska Radory¿ Laski OKRZEJA
Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny badanego terenu Fig. 2. Geomorphological sketch of the study area
wi¹z oraz leszczynê jest cech¹ charakterystyczn¹ dla II okresu py³kowego mazowieckiej sukcesji py³kowej. W górnej czêœci tego okresu pojawia siê py³ek Taxus, a tak¿e jod³y i graba. W profilach z Polski po³udniowo-wschodniej wartoœci Taxus s¹ niezbyt wysokie, w Poznaniu dochodz¹ do 9% (Winter, 1991), w Adamówce jeszcze ni¿sze (Biñka i in., 1987). Inn¹ cech¹ sukcesji mazowieckiej jest pojawie-nie siê i wspó³wystêpowapojawie-nie oraz wysokie wartoœci py³ku
Abies i Carpinus. W profilu z Adamówki Carpinus osi¹ga
wartoϾ 50%, a w Poznaniu dochodzi do 40% .
Dla sukcesji mazowieckiej jest znamienne równie¿ wystêpowanie taksonów ciep³olubnych reprezentowanych przez Buxus, Vitis, Ilex aquifolium, Celtis, Pterocarya, a nawet Parrotia (Biñka & Nitychoruk, 1995).
Fragment sukcesji py³kowej z Woli Okrzejskiej 48 mo¿na korelowaæ z II i III okresem py³kowym mazowiec-kiej sukcesji py³kowej. Jednak wystêpuj¹ ró¿nice, do których nale¿y zaliczyæ bardzo niski udzia³ py³ku
Taxus (poni¿ej 1%) oraz
wysokie wartoœci py³ku
Betula. W poziomie WO 48 1 rozpoczynaj¹cym
suk-cesjê wyraŸny jest udzia³
Picea i Alnus, który
zdecy-dowanie maleje w pozio-mie WO 48 2. Gwa³towny wzrost udzia³u Betula
sugeruje zmianê warun-ków klimatycznych. Zja-wisko wzrostu wartoœci brzozy w okresie panowa-nia zbiorowisk leœnych ze W S2 E W V H S2 W M H V E W ? ? ? W S2 Okrzejka Okrzejka 0 1km m n.p.m m a.s.l. m n.p.m m a.s.l. C 190 160 165 170 175 180 185 190 160 165 170 175 180 185 D ? ? D¹browa G¹szcze Wola Okrzejska 49 Wola Okrzejska 48 gliny zwa³owe tills piaski gliniaste
clayey sands piaskisands
¿wiry
gravels mu³kisilts
gytie gyttias
torfy peats
Ryc. 6. Przekrój geologiczny przez dolinê Okrzejki w Woli Okrzejskiej; objaœnienia przy ryc. 3 Fig. 6. Geological cross-section across the Okrzejka River valley at Wola Okrzejska; explanation to Fig. 3
Wola Okrzejska WO 49B Szczepaniec
Regionalne poziomy py³kowe wg Mamakowej, 1989
Local pollen assemblage zone
Lokalne poziomy py³kowe Local pollen
zones
Spektra py³kowe próbek z g³êbokoœci Pollen spectra at depths
4,30–3,40 m E7 Pinus
5,00 m E6 Picea-Abies-Alnus
WO 49B-6 Carpinus-Corylus 5,70 m E5 Carpinus-Corylus- Alnus
WO 49B-5 Corylus-Tilia-Alnus 5b Carpinus E4 Corylus-Quercus-Tilia 5a Quercus WO 49B-4 Corylus-Quercus WO 49B-3 Quercus-Fraxinus-Pinus E3 Quercus-Fraxinus-Ulmus WO 49B-2 Pinus-Betula-Ulmus E2 Pinus-Betula-Ulmus WO 49B-1 Pinus-Betula E1 Pinus-Betula
Tab. 1. Korelacja lokalnych poziomów py³kowych ze stanowiska Wola Okrzejska (WO 49B) i spektrów py³kowych ze stano-wiska Szczepaniec z regionalnymi poziomami py³kowymi wg Mamakowej 1989
Table 1. Correlation of the local pollen zones from the Wola Okrzejska (WO 49B) site and the pollen spectra from the Szczepaniec site with the regional pollen zones according to Mamakowa 1989
torfy peats gytie gytias mu³ki silts piaski humusowe humus sands G£ÊBOKOŒÆ (m) DEPTH (m) interglacja³ mazowiecki Mazovian Interglacial 10.5 11.0 11.5 12.5 12.0 NUMER PRÓBKI NUMBER OF SAMPES LPAZ
LOKALNE POZIOMY ZESPO£ÓW PY£KOWYCH
LOCAL POLLEN ASSEMBLAGE ZONES AP NAP D R Z E W A , K R Z E W Y I K R Z E W I N K I T R E E S , S H R U B S A N D D W A R F S ROŒLINYZIELNE HERBS 1 3 5 7 9 10 11 2 4 6 8 50% 50% WO 48 6 WO 48 5 WO 48 4 WO 48 3 WO 48 2 WO 48 1 Pinus sylvestris t.
Betula Picea Alnus Quercus Ulmus Tilia Carpinus Abies Larix Fraxinus Taxus Cor
ylus
Salix Hippophae Ericaceae Poaceae Artemisia Cyperaceae LITOLOGIA LITHOLOGY Wola Okrzejska 48 STRA TYGRAFIA STRA TIGRAPHY
Ryc. 5. Uproszczonydiagram py³kowy ze stanowiska Wola Okrzejska 48 Fig. 5. Simplified pollen diagram from Wola Okrzejska 48 site
œwierkiem i olsz¹ jest notowany w diagramach py³kowych z interglacja³u mazowieckiego (Janczyk-Kopikowa, 1996; Biñka & Nitychoruk, 1995). Wskazanej zmianie zawartoœci py³ku jest przypisywana och³odzenie b¹dŸ osuszenie klimatu. W profilu z Woli Okrzejskiej 48 wzrost wartoœci brzozy jest gwa³towny i bardzo wysoki. Towarzyszy mu pojawienie œwiat³olubnego py³ku Hipopphaë co œwiadczy o bardzo g³êbokich zmianach zachodz¹cych w zbiorowiskach leœnych i pojawieniu siê przestrzeni otwartych. Tak dra-stycznych zmian nie zaobserwowano w innych diagramach z terenu Polski i stanowi to problem dyskusyjny.
Interpretacja stratygraficzna. Utwory organogeniczne w
wierceniu Wola Okrzejska 48 reprezentuj¹ interglacja³ mazowiecki. Poni¿ej osadów jeziornych znajduje siê 40 centymetrowa wk³adka osadów zastoiskowych, która zosta³a zaliczona do zlodowacenia sanu 2/wilgi, (ryc. 4, 6). Wiercenie zosta³o zakoñczone w piaskach zwa³owych tego samego wieku. Ponad osadami organogenicznymi znajduj¹ siê piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia warty o mi¹¿szoœci 9 m (ryc. 4, 6). Sytuacja geologiczna utworów interglacjalnych z Woli Okrzejskiej jest bardzo podobna do pozycji osadów z Kasyldowa. Podobnie jak w Kasyldowie utwory organogeniczne znajduj¹ siê pod przykryciem pia-sków i ¿wirów wodnolodowcowych zlodowacenia warty. Gliny zwa³owe zlodowacenia odry i warty zosta³y znisz-czone prze erozjê. W nieodleg³ym Gózdzie (1,5 km na zachód od Woli Okrzejskiej, ryc. 2) poza obszarem sandro-wym, na wysoczyŸnie polodowcowej, w wierceniu karto-graficznym zosta³y stwierdzone osady interglacja³u mazowieckiego, znajduj¹ce siê pod przykryciem gliny zwa³owej zlodowacenia odry (¯arski, 2003). W stanowi-sku Poznañ (ryc. 1), znajduj¹cym siê kilkanaœcie kilome-trów na po³udniowy-wschód od Woli Okrzejskiej, osady interglacja³u mazowieckiego wystêpuj¹ tak¿e pod przykry-ciem gliny zwa³owej reprezentuj¹cej zlodowacenia œrod-kowopolskiego (Winter, 1991; Lisicki, 2003).
Stanowisko Wola Okrzejska 49 znajduje siê w dolinie Okrzejki, w jej pó³nocnej odnodze, ograniczaj¹cej garb ero-zyjny, na powierzchni, którego wykonano wiercenie Wola Okrzejska 48 (ryc. 2, 6). Stanowisko to jest po³o¿one na wysokoœci ok. 170 m n.p.m. Wykonano tu dwa wiercenia sond¹ WH. Jedno (A) w 2001 r., drugie (B), tu¿ obok pierw-szego w 2003 r. Opis tych dwóch profili nieco siê ró¿ni. Eks-pertyzowe badania paleobotaniczne z pierwszego wiercenia (A) wykona³a Winter (2001), a dok³adne z drugiego wierce-nia (B) opracowa³a Nita (2003). Seria organiczna w obu wierceniach reprezentowana jest przez gytie, mu³ki i piaski (ryc. 6, 8). £¹czna mi¹¿szoœæ osadów jeziornych w pierw-szym wierceniu wynosi 3,7 m i 3,5 m w drugim wierceniu.
Badania paleobotaniczne
Profil WO 49A. Metod¹ analizy py³kowej zosta³o
zba-danych 5 próbek. Spektrum py³kowe próbki z g³êb. 5,5 m cechuje wysoki udzia³ NAP (38%). Najwy¿sze wartoœci osi¹ga Artemisia (23%), Cyperaceae (7%) i Chenopodiace-ae (3%). Wystêpuje py³ek krzewów œwiat³olubnych
Juni-perus (2%) i Hipopphaë (1,1%). Obecny jest py³ek Ephedra fragilis t. i Helianthemum. Notowany jest liczny
udzia³ py³ku taksonów ciep³olubnych: Quercus, Tilia,
Ulmus, Carpinus i Corylus.
W 2 próbkach z g³êb. 4,1–5,0 m dominuje py³ek drzew. Najwy¿sze wartoœci osi¹ga Pinus sylvestris t. i Betula. Wystêpuje Quercus i Corylus, liczny jest udzia³ Carpinus (15%). Pojawia siê py³ek Taxus, Hedera helix, Viburnum i
Viscum.
Zmiana w spektrach py³kowych nastêpuje w próbkach z g³êb. 3,1–3,5 m. Wysokie wartoœci cechuje py³ek
Carpi-nus (42%) i Corylus (50%), licznie wystêpuje Tilia (13%).
Pojawia siê Abies. Obecny jest py³ek Hedera helix, Viscum,
Ilex aquifolium i Buxus.
Cech¹ charakterystyczn¹ spektrów py³kowych z profi-lu Wola Okrzejska 49A jest obecnoœæ we wszystkich bada-nych próbkach py³ku taksonów ciep³olubnych gytie gytias mu³ki silts G£ÊBOKOŒÆ (cm) DEPTH (cm) interglacja³ eemski Eemian Interglacial LPAZ LOKALNE POZIOMY ZESPO£ÓW PY£KOWYCH LOCAL POLLEN ASSEMBLAGE ZONES AP NAP D R Z E W A I K R Z E W Y T R E E S A N D S H R U B S ROŒLINYZIELNE HERBS 100% WO 49B- 6 WO 49B- 5 WO 49B- 4 WO 49B- 3 WO 49B- 2 WO 49B- 1 LITOLOGIA LITHOLOGY Wola Okrzejska 49B 0% 30% 30% 30% STRA TYGRAFIA STRA TIGRAPHY 200 210 222 234 246 258 270 282 294 306 318 330 340 352 364 382 394 406 Pinus sylvestris t. Betula alba t. Picea Alnus Quercus Ulmus Tilia cordata typ Carpinus Abies
Fraxinus Cor Taxus
ylus Poaceae Artemisia Cyperaceae T ilia platyphyllos
Acer Viburnum Viscum Hedera
helix Ligustrum Sambucus nigra Frangula alnus Ilex aquifolium t. Buxus Humulus
Ryc. 7. Uproszczony diagram py³kowy ze stanowiska Wola Okrzejska (WO 49b) Fig. 7. Simplified pollen diagram from Wola Okrzejska (WO 49b) site
reprezentowanych przez Quercus, Corylus i Carpinus, a zaburzaj¹cych przebieg sukcesji py³kowej. Jednak anali-zuj¹c kolejnoœæ pojawiania siê poszczególnych taksonów, wartoœci poszczególnych z nich, a szczególnie leszczyny (50%) mo¿na uznaæ, ¿e depozycja badanych osadów nast¹pi³a podczas interglacja³u eemskiego. Jednak charak-ter spektrum próbki z g³êb. 5,5 m z wysokim udzia³em
NAP, w tym Artemisia oraz obecnoœæ taksonów
œwiat³olubnych œwiadczy, ¿e proces sedymentacji roz-pocz¹³ siê ju¿ u schy³ku zlodowacenia warty.
Wysoka wartoœæ py³ku Corylus dochodz¹ca do 50%, liczny udzia³ Tilia, jak równie¿ pojawianie siê py³ku
Hede-ra helix, Viscum, Ilex aquifolium i Buxus s¹ cechami
diagnostycznymi interglacja³u eemskiego. Problemem pozostaje ci¹g³y udzia³ py³ku taksonów o wy¿szych wyma-ganiach klimatycznych Quercus, Corylus i Carpinus.
Zjawi-sko to nale¿y prawdopodobnie wi¹zaæ z zastosowan¹ technik¹ wiercenia (sonda WH), która spowodowa³a zanie-czyszczenie dolnych partii rdzenia osadami z górnej czêœci, a pojawiaj¹cy siê py³ek znajduje siê na wtórnym z³o¿u.
Profil WO 49B. Diagram py³kowy zosta³ podzielony
na szeœæ lokalnych poziomów py³kowych (ryc. 7). WO 49B-1 Pinus-Betula. Poziom jest reprezentowany tylko przez jedn¹ próbkê. Spektrum py³kowe cechuje bar-dzo wysoki udzia³ AP (99%), g³ównie Pinus sylvestris typ (65%) i Betula alba t. (23%).
WO 49B-2 Pinus-Betula-Ulmus. Dominuje py³ek
Pinus sylvestris typ (maks. 55%) i Betula alba typ (35%),
jest notowany te¿ Ulmus (4%), a w m³odszej czêœci pozio-mu wartoœci Quercus wzrastaj¹ do 10%.
WO 49B-3 Quercus-Fraxinus-Pinus. Maksymalne wartoœci w profilu osi¹ga py³ek Quercus (45%) oraz
Fraxi-nus (8%), towarzysz¹ im wysokie jeszcze
war-toœci Pinus sylvestris typ (44%).
WO 49B-4 Corylus-Quercus. Cech¹ cha-rakterystyczn¹ poziomu jest rosn¹cy udzia³ py³ku Corylus (44%), przy spadaj¹cych warto-œciach Quercus (39%).
WO 49B-5 Corylus-Tilia-Alnus. Maksymal-ne wartoœci w profilu osi¹ga py³ek Corylus (58%), a nastêpnie Tilia cordata t. (12%). War-toœci Alnus wzrastaj¹ do 13%, a w m³odszej czê-œci poziomu udzia³ Carpinus przekracza 25%.
WO 49B-6 Carpinus-Corylus. Udzia³ py³ku
Carpinus dochodzi do 58%, wartoœci Corylus
malej¹ do 19% w najm³odszej czêœci profilu. Kolejnoœæ pojawiania siê, a nastêpnie kul-minowania py³ku drzew oraz leszczyny, a tak¿e wysokie wartoœci Corylus s¹ cechami typowy-mi dla interglacja³u eemskiego. Wyniki analizy py³kowej osadów organicznych z profilu WO 49B potwierdzi³y wiêc, ustalony wczeœniej na podstawie badañ ekspertyzowych (profil WO 49A), eemski wiek osadów z Woli Okrzejskiej. Przedstawiony diagram reprezentuje jednak tyl-ko fragment sukcesji py³tyl-kowej interglacja³u eem-skiego. Lokalne poziomy py³kowe koreluj¹ siê z regionalnymi poziomami py³kowymi E1-E5 torfy peats gytie gytias mu³ki silts piaski sands i³y clays WO 49A Wola Okrzejska 49A
170,0 m n.p.m. 170,0 m a.s.l. WO 49B Wola Okrzejska 49B 170,0 m n.p.m. 170,0 m a.s.l. holocen Holocene holocen Holocene 0,0 6,2 1,0 1,5 2,0 3,8 5,7 10,0 0,0 1,7 2,0 3,7 5,5 10,0 0,2 3,0 4,2 4,5 6,8 Szczepaniec 167,0 m n.p.m 167,0 m a.s.l. 0,0 0,1 1,0 1,6 2,2 2,6 3,0 4,0 7,5 9,1 9,5 10,0 interglacja³ eemski Eemian Interglacial zlodowacenie wis³y Vistulian Glaciation zlodowacenie warty Wartanian Glaciation zlodowacenie wis³y Vistulian Glaciation zlodowacenie warty Wartanian Glaciation interglacja³ eemski Eemian Interglacial g³êbokoœæ (m) depth (m) g³êbokoœæ (m) depth (m) g³êbokoœæ (m) depth (m)
Ryc. 8. Profile z osadami interglacja³u eemskiego w Woli Okrzejskiej i Szcze-pañcu
Fig. 8. Profiles with deposits of Eemian Interglacial at Wola Okrzejska and Szczepaniec G£ÊBOKOŒÆ (cm) DEPTH (cm) interglacja³ eemski Eemian Interglacial AP NAP STRA TYGRAFIA STRA TIGRAPHY Pinus sylvestris t. Betula alba typ 100% 0% 50% 340 370 390 430 500 570 Szczepaniec Picea Alnus Quercus Ulmus Tilia cordata typ Carpinus Abies Fraxinus Cor ylus Poaceae Artemisia Cyperaceae T ilia platyphyllos
Acer Hedera Viscum Viburnum
helix Taxus ROŒLINY ZIELNE HERBS D R Z E W A I K R Z E W Y T R E E S A N D S H R U B S
Ryc. 9. Uproszczony diagram py³kowy (histogram) ze stanowiska Szczepaniec Fig. 9. Simplified pollen diagram (histogram) from Szczepaniec site
wed³ug Mamakowej 1989 (tab. 1). Maksymalne wartoœci
Quercus, Corylus i Carpinus w granicach 45–58% s¹ zbli¿one
do wartoœci odnotowanych przez Janczyk-Kopikow¹ w pobli-skim stanowisku interglacja³u eemskiego Kletnia Stara (¯arski, 1989) oraz w stanowisku Kontrowers 2 (Kupryjanowicz i in., 2003).
Interpretacja stratygraficzna. Serie organiczne w obu
wierceniach reprezentuj¹ interglacja³ eemski. Osady inter-glacjalne osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 3,7 m (wiercenie A) i 3,5 (wiercenie B). Sk³adaj¹ siê na nie mu³ki i gytie silnie reagu-jace z HCl (ryc. 8). Bezpoœrednio poni¿ej mu³ków intergla-cjalnych znajduj¹ siê utwory z okresu zlodowacenia warty. S¹ to piaski o mi¹¿szoœci 0,5 m w wierceniu A i 1,3 m w wierceniu B, które by³y deponowane przez rzeki w warun-kach bardzo wolnego przep³ywu. Poni¿ej osadów piasz-czystych w obu wierceniach nawiercono mu³ki zastoiskowe o mi¹¿szoœci ponad 3 m z okresu schy³kowego zlodowacenia warty. Powy¿ej osadów interglacja³u eem-skiego w obu wierceniach znajduj¹ siê utwory piaszczyste zlodowacenia wis³y o mi¹¿szoœæ 0,5 m (wiercenie A), 1,8 m (wiercenie B) (ryc. 6, 8). W wierceniu B ponad piaskami stwierdzono poziom szarych mu³ków o mi¹¿szoœci 0,5 m, które zaliczone zosta³y do zlodowacenia wis³y. Powy¿ej mu³ków znajduj¹ siê torfy holoceñskie o mi¹¿szoœciach 1 m (wiercenie A) i 0,20 m (wiercenie B).
Próbki torfu, pobrane z wierceñ, wykonywanych dla potrzeb Szczegó³owej mapy geologicznej Polski (¯arski, 2002), w dolinie Ma³ej Bystrzycy by³y datowane metod¹ C14 i otrzymano wyniki 9700±120 BP (Gds-236), 4830± 90 BP (Gds-237), 5675±75 BP (Gd-12455), 415±75 BP (Gd-15416), Pazdur, 2002. Torfy wype³niaj¹ce dolinê Ma³ej Bystrzycy, a tak¿e i Okrzejki akumulowane by³y przez ca³y okres holocenu.
Stanowisko w Szczepañcu znajduje siê w rozleg³ym kotlinowatym obni¿eniu dolinnym rzeki Okrzejki. Stano-wisko to znajduje siê ok, 1,5 km na zachód od wiercenia w Woli Okrzejskiej (ryc. 1, 2) Wiercenie w Szczepañcu jest po³o¿one na wysokoœci ok. 167 m n.p.m. Powierzchnia obni¿enia jest pokryta holoceñskimi torfami i namu³ami. Mi¹¿szoœæ serii organogenicznej wynosi 5,9 m (ryc. 8). Sp¹g serii znajduje siê na g³êb. 7,5 m a strop na 1,6 m.
Badania paleobotaniczcne. Z profilu Szczepaniec
opra-cowano jedynie osiem próbek, dlatego wyniki analizy py³kowej przedstawiono w postaci histogramu (ryc. 9).
Spektrum py³kowe najstarszej próbki (g³êb. 5,70 m) charakteryzuj¹ wysokie wartoœci Carpinus (42%) oraz znacznie ni¿sze Corylus (19%). W próbce z g³êbokoœci 5,00 m udzia³ Carpinus maleje do 30%, wartoœci Picea oraz Abies wzrastaj¹ odpowiednio do 19 i 17%. Szeœæ najm³odszych próbek (g³êb. 4,30–3,40 m) ma zupe³nie inne spektra py³kowe, dominuje w nich Pinus sylvestris typ (maks. 80%).
Wysoki udzia³ py³ku Carpinus w najstarszej próbce, przy wspó³udziale dosyæ wysokich wartoœci Corylus, a nastêpnie wspó³wystêpowanie Picea i Abies (próbka 5,00 m) pozwalaj¹ na korelacjê badanych osadów z m³odsz¹ czê-œci¹ interglacja³u eemskiego (tab. 1). Spektra py³kowe tych próbek dobrze koreluj¹ siê z poziomem grabowym i œwier-kowo-jod³owym ze Starej Kletni (¯arski, 1989). Wartoœci py³ku Abies, Picea oraz Carpinus, notowane w profilu Szczepaniec s¹ zbli¿one do notowanych w w/w stanowisku.
Interpretacja stratygraficzna. Badane utwory organicz
-ne s¹ wieku eemskiego. Seria eemska zaczyna siê szarym mu³kiem o mi¹¿szoœci 3,5 m (ryc. 8). Ponad nim znajduje siê metrowy poziom gytii szarooliwkowej, który rozdzie-lony jest od wy¿ej le¿¹cego mu³ku o mi¹¿szoœci 1 m, wk³adk¹ osadów piaszczystych. Poni¿ej serii eemskiej wystêpuj¹ nie przewiercone mu³ki zastoiskowe zlodowa-cenia warty. Powy¿ej utworów jeziornych znajduje siê pia-ski ró¿noziarniste i drobnoziarniste akumulowane prze rzekê podczas zlodowacenia wis³y (ryc. 8). Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e górne bia³oszare piaski s¹ wieku holoce-ñskiego. Powy¿ej stropu tych piasków znajduje siê 20 cen-tymetrowy holoceñski poziom próchniczny.
Znaczenie badanych stanowisk interglacjalnych dla stratygrafii plestocenu Wysoczyzny ¯elechowskiej
Osady biogeniczne w Kasyldowie reprezentuj¹ bez-sprzecznie interglacja³ mazowiecki, natomiast
sedymenta-cja osadów w Woli Okrzejskiej 48 nast¹pi³a
prawdopodobnie w interglacjale mazowieckim. Utwory te by³y deponowane w niedu¿ych zbiornikach wodnych, któ-re powsta³y po zaniku l¹dolodu sanu 2 (wilgi). Podobne zbiorniki wodne funkcjonowa³y na pó³noc od doliny Wilgi i Ma³ej Bystrzycy (Ma³ek, 2003), a tak¿e w nieodleg³ym Gózdzie (¯arski, 2003), Wylezinie (Krupiñski & ¯arski, 2004) i Poznaniu (Winter, 1991). Stanowiska te potwier-dzaj¹ istnienie na tym obszarze w czasie interglacja³u wiel-kiego (mazowieckiego) pojezierza polodowcowego. Utwory interglacjalne w Kasyldowie i Woli Okrzejskiej s¹ przykryte osadami wodnolodowcowymi z okresu recesji zlodowacenia warty. Poza obszarem sandrowym w Góz-dzie, czy w Poznaniu nad osadami interglacjalnymi znaj-duj¹ siê gliny zwa³owe, które reprezentuj¹ zlodowacenia œrodkowopolskie. Œwiadczy to o silnych procesach erozyj-nych w czasie recesji zlodowacenia warty. Erozja wód wodnolodowcowych doprowadzi³y do zniszczenia osadów glacjalnych zlodowacenia odry i warty. Po etapie erozji nast¹pi³a akumulacja osadów wodnolodowcowych. Roz-poznanie osadów interglacjalnych w Kasyldowie i Woli Okrzejskiej 48 pozwoli³o na prawid³owe przedstawienie stratygrafii osadów czwartorzêdowych w strefie przypo-wierzchniowej po³udniwo-wschodniej czêœci Wysoczyzny ¯elechowskiej.
Stanowiska interglacja³u eemskiego w Woli Okrzej-skiej i Szczepañcu s¹ po³o¿one w szerokiej dolinie rzeki Okrzejki. Odkrycie i udokumentowanie badaniami py³kowymi osadów eemskich w Woli Okrzejskiej i Szcze-pañcu pozwoli³o ustaliæ wiek osadów wype³niaj¹cych doli-nê Okrzejki, a tak¿e przeœledziæ rozwój doliny po ust¹pieniu l¹dolodu warty. Dolina Okrzejki, a tak¿e doliny Wilgi i Ma³ej Bystrzycy zosta³y ukszta³towane w czasie zaniku l¹dolodu warty. Doliny te powsta³y w miejscach odp³ywu wód lodowcowych sprzed czo³a l¹dolodu pod-czas jego regresji na po³noc. Miejscami na szlaku odp³ywu wód marginalnych zalega³y bry³y martwego, które po wytopieniu siê utworzy³y rozleg³e obni¿enia terenu m i. n ko³o Okrzeji, Woli Okrzejskiej i Huty Radoryskiej, w któ-rych akumulowane by³y mu³ki. U schy³ku zlodowacenia warty, po akumulacji osadów wodnolodowcowych, w doli-nach marginalnych deponowane by³y tak¿e mu³ki. Zbior-niki ze schy³ku zlodowacenia warty przetrwa³y do
interglacja³u eemskiego, w których odbywa³a siê akumula-cja mu³ków i gytii. Zbiorniki te podczas interglaakumula-cja³u eem-skiego by³y starorzeczami. W pozosta³ych czêœciach dolin by³y akumulowane osady drobnopiaszczyste œwiadcz¹ce o wolnym przep³ywie. Starorzecza z okresu interglacja³u eemskiego, zosta³y przykryte przez piaski akumulowane przez rzeki w czasie zlodowacenia wis³y. Na prze³omie zlodowacenia wis³y i holocenu przep³yw wody praktycznie zanik³. Powsta³y szerokie rozlewiska, w których akumulo-wane by³y torfy przez prawie ca³y okres holocenu. W obrêbie niedu¿ych koryt w holocenie zachodzi³a i zachodzi akumulacja osadów mineralnych, a w izolowanych zbior-nikach utworów mineralno-organicznych.
G³ówne wnioski
1. Badaniami palinologicznymi zosta³y udokumento-wane nowe stanowiska interglacja³u mazowieckiego w Kasyldowie, Woli Okrzejskiej 48, interglacja³u eemskiego w Woli Okrzejskiej 49 i Szczepañcu.
2. W po³udniowej czêœci Wysoczyzny ¯elechowskiej wystêpuje kopalne pojezierze z okresu interglacja³u mazo-wieckiego.
3. W strefach sandrowych z okresu recesji l¹dolodu zlodowacenia warty, przed akumulacj¹ osadów wodno-lodowcowych dochodzi³o do silnej erozji, która spowodo-wa³a zniszczenie starszych osadów zlodowaceñ œrodkowo-polskich. Wskazuje na to wystêpowanie jeziornych osadów interglacja³u mazowieckiego w Kasyldowie i Woli Okrzej-skiej 48 pod utworami wodnolodowcowymi z okresu zlo-dowacenia warty.
4. Szerokie doliny Okrzejki, Ma³ej Bystrzycy i Wilgi ukszta³towa³y siê po recesji l¹dolodu zlodowacenia warty. Funkcjonowa³y w nich jeziora zastoiskowe, które w wielu miejscach przetrwa³y do interglacja³u eemskiego. Osady jeziorne z okresu interglacja³u eemskiego stwierdzono i zba-dano m.in. w Woli Okrzejskiej 49 i Szczepaniecu. Zbiorniki te zanik³y podczas zlodowacenia wis³y, w czasie którego roz-winê³a siê sieæ rzeczna. Na prze³omie plejstocenu i holocenu wiêksza czêœæ dolin tworzy³a rozleg³e i p³ytkie zbiorniki wod-ne, w których odbywa³a siê akumulacja torfów.
Literatura
BIÑKA K 1996 — Oznaczenie palinologiczne próbek
organogenicznych z Podlasia, ark. Krzesk. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 1027/97.
BIÑKA K., MARCINIAK B. & ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1987 — Analiza palinologiczna i diatomologiczna osadów interglacja³u mazowieckiego w Adamówce (Kotlina Sandomierska) Kwart. Geol., 35: 453–474.
BIÑKA K. & NITYCHORUK J. 1995 — Mazovian (Holsteinian) lake sediments at Woskrzenice near Bia³a Podlaska. Geol. Quart., 39: 109–120.
BIÑKA K., NITYCHORUK J. & DZIER¯EK J. 2003 — Parrotia persica C.A.M. (Persian witch hazel, Persian ironwood) in the Mazovian (Holsteinian) Interglacial of Poland. Grana, 42: 227–233. BRZEZINA R. 2000 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Krzesk wraz z objaœnieniami. CAG Pañstw. Inst. Geol.
DYAKOWSKA J. 1956 — Plejstoceñski profil z Wylezina. Biul. Inst. Geol., 100: 193–216.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1975 — Flora interglacja³u mazowieckie-go w Ferdynandowie. Biul. Inst. Geol., 290: 5–94.
JANCZYK-KOPIKOWA Z., MOJSKI J.E. & RZECHOWSKI J. 1981 — Position of the Ferdynandów Interglacial, Middle Poland, in the Quaterna-ry stratigraphy of the European Plain. Biul. Inst. Geol., 335: 65–79. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1983 — Analiza py³kowa osadów z Rokit-na Rokit-nad Wieprzem. CAG Pañstw. Inst. Geol.
JESIONKIEWICZ P. 1982 — Nowe stanowisko interglacja³u mazo-wieckiego w Krêpie ko³o Kocka. Kwart. Geol., 26: 423–430. KONDRACKI J. 1998 — Geografia fizyczna Polski. PWN. KRUPIÑSKI K. M. 2001 — Opracowanie paleobotaniczne osadów biogenicznych z otworu wiertniczego Gózd, GD. 1/00 ark. Okrzeja. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003.
KRUPIÑSKI K. M. 2002 — Opracowanie zawartoœci paleobotanicznej wybranych próbek osadów biogenicznych z otworu wiertniczego Kosiorki i Budziska, ark. Okrzeja. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003.
KRUPIÑSKI K. M. 2003 — Opracowanie zawartoœci paleobotanicznej wybranych próbek osadów biogenicznych z otworu wiertniczego Ada-mów. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003.
KRUPIÑSKI K. M. & ¯ARSKI M. & NAWROCKI J. 2004 — Reinter-pretacja sytuacji geologiczno-stratygraficznej i zawartoœæpaleobotanicz-na osadów interglacja³u mazowieckiego w Wylezinie ko³o Ryk. Prz. Geol., 52: 683–692.
KUPRYJANOWICZ M., ¯ARSKI M. & DRZYMULSKA D. 2003 — Kontrowers — A new locality of the Eemian Interglacial and the Early Vistulian at ¯elechów Upland (E Poland). Acta Palaeobot., 43: 77–90. LISICKI S. 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plej-stocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: 1–105.
MA£EK M. 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000 ark. Stanin wraz z objaœnieniami. CAG Pañstw. Inst. Geol.
MA£EK M. 2004 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. £uków. CAG Pañstw. Inst. Geol.
MAMAKOWA K. 1989 — Late Middle Polish Glaciation, Eemian and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wroc³aw and the pol-len stratigraphy of this part of the Pleistocene in Poland. Acta Palaeobot., 29: 11–176.
MARCINIAK B. 1991— Okrzemki w osadach organicznych intergla-cja³u ferdynandowskiego w Podlodowie (Polska Œrodkowa). Prz. Geol., 39: 280–283.
NITA M. 2003 — Wstêpne wyniki analizy py³kowej z profilu Szcze-paniec i Wola Okrzejska 49B, ark. Okrzeja. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003.
PIDEK I. A. 2003 — Orzeczenie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej z profili Wnêtrze, Stanin, Aleksandrówka, Jedlanka, Kol. Guzówka, Wilkojadka na ark. Stanin. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 86/2003.
PIDEK I. A. 2004 — Orzeczenie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej z profili Ry¿ki i £uków, ark. £uków. CAG Pañstw. Inst. Geol. RÜHLE E. 1968 (1969) — Profil geologiczny utworów czwartorzêdo-wych w Wylezinie (na N od Dêblina). Rocz. Pol. Tow. Geol., 38: 531–543.
RÜHLE E. 1969 — Przekrój geologiczny utworów czwartorzêdowych w £ukowie na Podlasiu. Biul. Inst. Geol., 220: 81–103.
SOBOLEWSKA M. 1956 — Roœlinnoœæ plejstoceñska z Syrnik nad Wieprzem. Biul. Inst. Geol., 100: 271–289.
ŒRODOÑ A. 1969 — Pozycja stratygraficzna flor kopalnych Lubelsz-czyzny zaliczanych do interglacja³u mazowieckiego. Biul. Inst. Geol., 220: 5–12.
WINTER H. 1991 — Wyniki analizy py³kowej w profilu wiercenia Poznañ 1 k. Kocka. Kwart. Geol., 35: 133–140.
WINTER H. 2001 — Opracowanie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej 11 próbek z sondy Wola Okrzejska 48, 7 próbek z sondy Wola Okrzejska 49 i 2 próbek z sondy Kasyldów. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003.
¯ARSKI M. 1989 — Nowe stanowisko interglacja³u eemskiego w oko-licach Dêblina. Kwart. Geol., 33: 269–275.
¯ARSKI M. 2002 — Pleistocene river valleys and ice sheet limits in the Southern Mazovian Lowland, Central Poland. Geol. Quart., 46: 147–163.
¯ARSKI M. 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski
1 : 50 000, ark. Okrzeja wraz z objaœnieniami. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003.
!["Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości", Stanisław Pigoń, Wstęp: Cz.Kłak, Wyd. 5, Warszawa 1984 : [recenzja]]()