kowa. (Zagadnienia stratygrafii i tektoniki). Biul Inst. Geol. 1954 nr 73.
22. To om e y D. F„ Cy s J. M. - Spirorbid algal stromatolites, a probable marginal marine occurrence from the Lower Permian of New Mexico USA. N. Jb Geol. Palaont. Mh. 1977 nr 6.
23. Wright V. P. - A subaerial stromatolite from the Lower Carboniferous of South Wales. Geol. ,Mag. 1981 nr 1.
24. Wright V. P„ Wright E. V. G. - The paleo-ecology of some algal-gastropod bioherms from the Lower Carboniferous of South Wales. N. Jb. Geol. Palaont. Mh. 1982 nr 9.
25. Z aj ą cz ko wski W. A. - Stratygrafia .i litologia wapieni dinantu w Czernej koło Krzeszowic. Biul. Inst. Geol. 1975 nr 282.
SUMMARY
Biosedimentary algal structures are important com-ponents of over 1 OOO m series of Dinantian carbonate rocks cropping out in the Krzeszowice area near Cracow. There were differentiated a number of macroforms of these structures according to morphological features in-cluding geometry of algal mats, the presence or Jack of lamination, attachment to bedrock, etc. Besides common Phanerozoic structures of the stromatolite and oncoid typcs, there were identified some rnrer ones such as trombo-lites, subaerial strornatolites occurring in proximity of caliche covers, and complex stron1ato1it·~s. built due to parallel growth of alg2e and other b.:nthic skeleral organisms (serpulids, vermetoidal gastropods, bryozoans and Rhodo--phyta).
A model of distribution of individual macroforms in Dinantian sedimentary basin, reconstructed on the basis of facies analysis, confirms the value of these structures as a tool in paleogeographic and paleoecological recon-structions. They are especially useful for tracing subtle changes in bathymetry and salinity of environments ad-joining tidal zone and lagoon ones.
PE31-0ME
C111HJ1KOBb1e 6111oce.Q111MeHTa1.11110HHb1e cTpyKTYPbl J1BnR-t0TCJ1 Ba>KHblM cqCTaBHblM 3neMeHTOM 6onee 1000-MeTpo-soi/1 cep111111 Kap6oHaTHblX oca.QKOB .QlllHaHTa, o6Ha>t<eHHoi:1 B pali1oHe Kwewos111~ OK. KpaKosa. Bb1.QeneH pR,o. T111noe MaKpocpopM 111 C.QenaHa IAX Knacrncp111KaL111R rio Mopcponorn-4ecK1-1M CBOi:iCTBaM, TaKHM KaK reoMeTplAR MaTOB BOAO-pocnei/1, n p1-1cyTCTB1i1e 111n1-1 He,o.ocTaToK naM11HaL1111111, np111-KpenneH11e K noYse "' ,o.p. KpoMe pacnpocTpaHeHHbtX s cpaHep03oe CTpyKTyp Tlllna CTpOMaTOnlllTOB Ili OHKOlll,D,08, Bbl.QeneHbl TaK>t<e 6onee pe,o.K111e cpopMbt, TaK111e KaK TpOM60-n11Tb1, cy6a3panbHb1e CTpoMaT011111Tb1 b1BCTyna1<>i.u1o1e 06111-1-3111 noKposa „Kanw-1" 111 cno>KHb1e cTpyKTYPbl o6pa30BaH-Hb1e COBMeCTHO BO,o.opocnRMlll Iii ,o.pyrlilMlll 6eHTOHlt1'-leCKl!IMil1 CKeneTHblMt.1 opraH1>13MaM111 (sepMaTOlilAHble rac1pono,D,b1, MWaHK"1, 6arpRHK111, cepnynb1). Mo,D,enb pacnono>+<eHl!IR OT,o.enbHblX MaKpocpopM B Ce,[\111MeHTaL.11AOHHOM 6acce111He ,D,lt1HaHTa, peKOHCTpy11poBaHHa.A Ha OCHOBaMHlill!I cpaL1111anc, -HOro aHamBa, no,D,Tsep>K.QaeT np11ro,o.HOCTb ::.in1x CTpyKTyp ,llf1.A naneoreorpaqrn4ecK111x 111 naneo3Konorn"leo:i~x pe-KOHCTpYKt.11t11A. 0Hlll .ABJUHOTCR oco6eHHO np111ro,D,HblM~i .~rrn on pef.l.eneHv.Pi TOHKIAX 1113Me1-1eHMYI 6aT111MeTp111111 111 3aconeH·· HOCTlrl naryHHOi:i cpeAol.
ZDZISŁAW MIGASZEWSKI, MAREK NARKIEWICZ
Przedsięb. Geologiczne w Kielc.ach, Instytut Geologiczny
IDENTYFIKACJA
POSPOLl1YCH
MINERAŁÓW WĘGLANOWYCHPRZY
UŻYCIU WSKAŹNIKÓW BARWIĄCYCHMetody selektywnego barwienia minerałów skałotwór czych są od dawna powszechnie wykorzystywane przez geologów zajmujących się stratygrafią, analizą facjalną, sedymentologią i diagenezą utworów węglanowych. Barwni-ki stosuje się nie tylko w terenie, w celu szybkiej diagnozy składu mineralnego skały, ale także w badaniach mikrosko-powych - do wyodrębniania i zarejestrowania mono-mineralnych stref w obrębie naszlifów i płytek cienkich. W Polsce metody te, znane co najmniej od czasu publikacji S. J. Thugutta w 1910 r. (13), ale później nieco zapomniane,
cieszą się ostatnio coraz większym zainteresowaniem. Nie znajduje ono jednak wsparcia w opracowaniach metodolo-gicznych: wcześniejsze prace (np. 8, 9, 12) straciły aktual-ność, a w nowszych wydawnictwach (np. 1) proste i sku-teczne metody barwienia pomija się na korzyść może dokładniejszych, ale za to droższych i bardziej czasochło'n
nych analiz instrumentalnych.
UKD 549.741/.746: 549. l: 543.541.5 :[548.5
+
551.7Niniejszy artykuł ma, w intencji autorów, uzupełnić ten brak poprzez omówienie kilku wskaźników barwią cych najszerzej stosowanych w analizie skał węglanowych. Punktem wyjścia, a następnie pomocą w czasie prób z poszczególnymi barwnikami były liczne opracowania publi-kowane (zwłaszcza 2, 4-6, 14). Pierwsze próby obejmujące czerwień alizarynową, chlorek żelazowy, żelazicyjanek po-tasu i odczynnik Feigla wykonano jeszcze w 1974 r. przy udziale M. Krajewskiego z Instytutu Geologii Podstawowej UW. Od tego czasu wymienione barwniki wielokrotnie sprawdziły się w terenowych i laboratoryjnych pracach nad formacjami różnego wieku, a ostatnio ich lista wzboga-ciła się o żółcień tytanową i hematoksylinę Harrisa. Oczy-wiście, niżej omówione roztwory nie wyczerpują długiej listy znanych wskaźników barwiących. Skład i zastoso-wanie innych, rzadziej wykorzystywanych odczynników, znajdzie Czytelnik w wymienionych pozycjach literatury.
WSKAŹNIKI BARWIĄCE ZALECANE PRZY RÓŻNEGO RODZAJU BADANIACH UTWORÓW WĘGLANOWYCH rod1a1
badat~
minerał
kalcyt i aragonit aragonit
ankeryt Fe-kalcyt Fe-dolomit
Mg-kalcyt dolomit
prace terenowe hematoksylina Harrisa roztwór Feigla cz. alizar. „S"
roztwór Evamy'ego
okazy makroskopowe hema~oksylin~, Harrisa roztwór Feigla cz. ahzar. „S
roztwór Evamy'ego żółcień tyt., cz. alizar. „S" i in.* szlify odciski octanowe i metapleksowe cz. alizar. „S" roztwór Lemberga
*
Inne wskaźniki selektywne barwiące dolomit - patrz (5, 6).CHARAKTERYSTYKA
WSKAŹNIKÓW BARWIĄCYCH
Czerwień alizarynowa „S" (alizarynosułfonian sodowy) (5) Odczynnik przygotowuje się przez rozpuszczenie O, I g czerwieni alizarynowej „S" w 100 ml 0,2
%
roztworu kwasu solnego. Jest to podstawowy wskaźnik stosowany w badaniach makro-, a zwłaszcza mikroskopowych, służącydo odróżniania kalcytu i aragonitu od dolomitu. Działanie
jego polega na tworzeniu z jonami Ca w środowisku lekko
kwaśnym kompleksu trudno rozpuszczalnego. Czerwień
alizarynowa „S" barwi polimorficzne odmiany CaC03 na kolor różowy, czerwony, niekiedy czerwonokarminowy zależnie od wielkości ziarn, ich orientacji krystalograficz-nej, zawartości rozproszonej substancji organicznej,
mine-rałów ilastych oraz pierwiastków śladowych. Dolomit
nie ulega zabarwieniu, ujawniając dopiero po kilku minu-tach odcień fioletowosiny.
W przypadku obserwacji makroskopowych, aby uzyskać
zabarwienie kalcytu lub aragonitu wystarczy umieścić kroplę wskaz.nika na powierzchni skały na okres kilku -kilkunastu sekund. Szlify odkryte wymagają dłuższego zanurzania we wskaźniku - na ok. 1 - 2 min. Zbyt długie
działanie odczynnika powoduje powstanie grubej warstewki
kompleksu, która łatwo ulega spękaniu i złuszczeniu. W czasie barwienia wskazane jest kilkakrotne poruszenie szlifu, co uniemożliwia osiadanie na jego powierzchni pęcherzyków C02 utrudniających dostęp ·barwnikowi. Po zabarwieniu spłukuje się szlif bieżącą wodą, uważając by nie dotknąć barwnej powierzchni, a następnie suszy w pozycji pionowej, co zapobiega powstawaniu zacieków. Dużej wprawy wymaga czynność naklejania szkiełka na-krywkowego. Należy przy tym pamiętać o nie dodawaniu
większej ilości ksylenu do balsamµ, ze względu na możliwość
częściowego lub całkowitego rozpuszczenia powstałej war-stewki barwnej.
Gorący, silnie alkaliczny roztwór alizaryny selektywnie barwi dolomit pomijając kalcyt i aragonit. Wykorzystuje się w tym celu roztwór 0,2 g barwnika w 20 ml metanolu i z dodatkiem 15 ml 30% roztworu NaOH (5). Zanurzenie okazu w takim gotującym się roztworze powoduje czer-wone zabarwienie się dolomitu. Przy badaniach szlifów należy przestrzegać wymogów szerzej opisanych przy żół cieni tytanowej (poniżej).
Roztwór Lemberga (chlorek żelazowy) (5)
Przygotowanie roztworu wymaga rozpuszczenia 2,5 g chlorku żelazowego w 97,5 ml wody destylowanej. Wskaźnik ten barwi po kilku - kilkunastu sekundach kalcyt lub
roztwór Evamy'ego żółcień tyt., cz. alizar. „S" i in.*
aragonit na kolor żółty do brązowego. Szczególnie przydat-ny jest do barwienia powierzchni naszlifowaprzydat-nych, z których zdejmuje się odciski octanowe lub metapleksowe (por. 7). Hematoksylina Harrisa (5)
W celu przygotowania roztworu należy zmieszać 5 ml 1 O~~ roztworu hematoksyliny w alkoholu metylowym ze 1 OO ml 1 O~-~ wodnego roztworu ałunu potasowego i za-gotować. W trakcie tej operacji dodać 0,25 g tlenku rtęcio wego.i po uzyskaniu barwy purpurowej przerwać gotowanie. Po ostudzeniu dodać 4 ml kwasu octowego lodowatego. Do otrzymanego roztworu dodać 1 O'.!~ kwas solny w pro-porcji 3 ml kwasu na 50 ml roztworu.
Hematoksylina Harrisa barwi kalcyt i aragonit na kolor fioletowoniebieski. Kropla wskaźnika umieszczona na po-wierzchni próbki zmienia barwę od czerwonopurpurowej do fioletowoniebieskiej, przy czym czas zmiany barwy uzależniony jest od zawartości fazy CaC03 i wynosi w przypadku wapieni kilka do kilkunastu sekund, wapieni dolomitycznych ok. 20-40 sek„ dolomitów zaś ok. 2 - 3 minuty.
Odczynnik nadaje się znakomicie do obserwacji makro-skopowych - terenowych. Ma on w terenie tę przewagę nad alizaryną, że umożliwia łatwiejszą diagnozę skał o ciemnym zabarwieniu, które łatwo maskują barwnik wy-trącony przez alizarynę. W preparatach mikroskopowych uzyskuje się natomiast gorsze efekty z powodu mniejszej kontrastowości wskaźnika.
Roztwór Feigla (5)
W celu przygotowania odczynnika należy rozpusc1c 1 g siarczanu srebra w roztworze złożonym z 11,8 g siar-czanu manganawego w 100 ml wody destylowanej; a
następnie zagotować. Odsączyć po ostudzeniu, a do
roz-tworu dodać 1 - 2 krople rozcieńczonego wodorotlenku sodu. Po upływie 1-2 godzin odfiltrować, a uzyskany odczynnik przelać do ciemnej butelki. W trakcie przygoto-wywania powyższego roztworu nie należy używać wody z kranu, ze względu na możliwość wytrącenia srebra w postaci chlorku. Jest to najlepszy wskaźnik do odróżniania aragonitu od kalcytu. Po upływie kilkudziesięciu sekund do kilku minut barwi aragonit na kolor szary, a potem czarny.
Mieszany roztwór Evamy'ego (4)
Przygotowując roztwór należy rozpuścić g czerwieni alizarynowej „S" oraz 5 g żelazicyjanku potasu w 1 OOO ml 0,2~·~ roztworu kwasu solnego. Poza diagnozą węglanu wapnia wskaźnik reaguje na domieszki FeH w kalcycie i dolomicie. Zależnie od mineralogii i zawartości sieciowej
domieszki Fei+ daje on następujące reakcje barwne: kalcyt (aragonit) pozbawiony Fe2+ - czerwony, kalcyt z niewielką domieszką Fe2+ - różowofiołkowy, kalcyt żelazisty (Fe-kalcyt) - purpurowy,
dolomit pozbawiony Fe2+ - bezbarwny,
dolomit żelazisty (Fe-dolomit) - jasnoniebieski, ankeryt - ciemnoniebieski.
Opisany wskaźnik reaguje na domieszkę rozproszonej substancji organicznej - np. w utworach formacji węglo nośnych - co, przy subtelności stopniowania skali barw, może prowadzić do mylnych oznaczeń.
Żółcień tytanowa (2)
Roztwór barwiący uzyskuje się przez rozpuszczenie 1 g żółcieni tytanowej,'8 g wodorotlenku sodu i 4 g EDT A w 1000 ml wody destylowanej, dokładne wymieszanie, a następnie odfiltrowanie. Przed barwieniem, badany okaz trawi się 5% roztworem HCl przez ok. 30 sek. Po spłukaniu i wysuszeniu zanurza się w odczynniku na ok. 20 min., po czym ponownie suszy. W celu utrwalenia barw zanurza się z kolei próbkę na ok. 30 sek. w roztworze NaOH, sporządzonym przez rozpuszczenie 200 g wodorotlenku sodu w 1000 ml wody destylowanej.
Barwnik służy do identyfikacji kalcytu wysokomagne-zowego,
zawierającego powyżej
4%
mol. MgC03• Brak zabarwienia świadczy o niskiej (do 3%) zawartości MgC03 w kalcycie. Pojawienie się barwy różowej - jasnoczerwo-nej wskazuje na zawartość MgC03 w granicach3
-
8 /~, natomiast barwy ciemnoczerwonej - powyżej 8 /~. W tym ostatnim przypadku, w celu wykluczenia możliwości występowania.dolomitu, należy wykorzystać dowolny barw-nik na kalcyt, np. czerwień alizarynową lub hematoksylinę Harrisa.Odczynnik nadaje się głównie do obserwacji makrosko-powych. W przypadku płytek cienkich badany fragment skały musi być przyklejony do szkiełka przedmiotowego za pomocą żywicy epoksydowej lub akrylowej, gdyż balsam kanadyjski rozpuszcza się pod wpływem zawartego we wskaźniku wodorotlenku sodu.
UWAGI KOŃCOWE
Zalety taniego i mało kłopotliwego w zastosowaniu bar-wienia wskaźnikowego skał węglanowych,wydają się dość oczywiste. Przede wszystkim umożliwia ono szybką diag-nozę trudnych nieraz do makroskopowego odróżnienia faz węglanowych; w tym celu można posłużyć się specjal-nymi schematami do oznaczania minerałów skałotwór czych (5, 6) oraz ich rzadziej spotykanych (3, 14). Inna korzyść polega na możliwości obserwacji przestrzennego rozmieszczenia poszczególnych, selektywnie zabarwionych minerałów. Badania można przy tym prowadzić w skali okazów makroskopowych*, w tym naszlifów, a także w płytkach cienkich. Niektóre barwniki można też prze-nosić na odciski octanowe i metapleksowe (tab. I). W ni-niejszej pracy pominięto ponadto barwniki o specjalnych zastosowaniach, np. błękit metylenowy służący m. in. do badania rozmieszczenia substancji organicznej (11) albo stref różniących się mikroporowatością ( 1 O).
Stosowanie wskaźników barwiących może wiązać się, zwłaszcza przy braku wprawy, z pewnymi problemami i nie-dogodnościami. Należy do nich trudność w dobraniu właściwego czasu barwienia. Zbyt krótkotrwałe działanie
*
Po wielu latach praktyki terenowej autorzy mogą stwierdzić,że dzięki selektywności swego działania wskaźniki takie, jak alizaryna czy hematoksylina Harrisa są mniej zawodne od trady-cyjnego kwasu solnego.
260
wskaźnika daje efekty słabo zauważalne, a nadmierne
przedłużanie reakcji powoduje powstanie grubej, łatwo ulegającej mechanicznemu usunięciu powłoki barwnej. Może się też zdarzyć, zwłaszcza w badaniach terenowych, że zabarwieniu ulegną wówczas minerały, które teoretycZ:-nie powinny zostać selektywnie pominięte. Np. dłuższe działanie czerwieni alizarynowej powoduje fioletowe za-barwienie dolomitu.
Inna trudność wynika z subiektywnej oceny barw; szczególnie kłopotliwe może się to okazać w przypadku stosowania mieszanego roztworu Evamy' ego, kiedy różnice
zabarwienia różnych odmian mineralnych wydadzą się
bardzo subtelne. Pamiętać też należy, że wpływ na efekty barwienia ma struktura skały i orientacja krystalograficzna minerałów, a także barwa badanych próbek oraz inne czynniki, jak np. długotrwałość przechowywania niektórych barwników. Jako najlepszy sposób uniknięcia wymienio-nych utrudnień w praktycznych badaniach autorzy zale-cają samodzielne wypróbowanie różnych wskaźników na okazach o znanym składzie mineralnym.
LITERATURA
1. Bo 1 ew ski A., Żab iński W. (Red.) - Metody badań minerałów i skał. Wyd. Geol. 1979.
2. Cho q u et te P. W., Tr us e 11 F. C. - A pro-cedure for making the titan-yellow stain for Mg--calcite permanent. J. Sedim. Petrol. 1978 vol. 48 no. 2.
3.
Dickson J. A. D. - Carbonate identification and genesis as revealed by staining. Ibidem. 1966 vol. 36 no. 2.4. Ev am y B. D. - The application of a chemical staining technique to a study of dedolomitization. Sedimentology 1963 vol. 2 no. 2.
5. Friedman G. M. - Identification of carbonate minerals by staining methods. J. Sedim. Petrol. 1959 vol. 29 no. 1.
6. Friedman G. M. - Staining. In: R. E. Carver (Ed.) Procedures in sedimentary petrology.
Wiley--Interscience 1971. ·
7. N ark ie w i cz M., Kr aj ew ski M. - Od-ciski octanowe i metapleksowe w analizie petrogra-ficznej skał węglanowych. Prz. Geol. 1975 nr 1. 8. Pi ot ro wski H. L. - O nowym
mikrochemicz-nym sposobie rozpoznawania magnezytu. Spraw. Tow. Nauk. Lwów 1934 vol. 14.
9. Pi ot ro wski H. L. - O rozpoznawaniu minerałów węglanowych barwnikami organicznymi. I bi dem. 10. Sc off i n T. P. - The conditions of growth of the
Wenlock reefs of Shropshire (England). Sedimentology 1971 vol. 17 no. 3/4.
11. S m i t h M. H. - Identification of organie matter in thin section by staining and a study programme for carbonate rocks. J. Sedim. Petrol. 1970 vol. 40 no. 4. 12. Ta t.a r ski W. B. - Metody oznaczania skało
twórczych minerałów węglanowych. Wyd. Geol. 1955. 13. Th u gutt S. J. - O reakcyach barwnikowych na
kalcyt i na aragonit. Kosmos 191 O z. 5 - 6.
14. W ar n e S. - A quick field or laboratory staining scheme for the differentiation of the major carbonate minerals. J. Sedim. Petrol. 1962 vol. 32 no. 1.
SUMMARY
The authors have reviewed various stains diagnostic for the major carbonate rock-forming minerals. Of all previously proposed stains the Ali_zarine Red S, Harris' Haematoxylin and Feigl's Solution are in the authors'
opinion the valuable most for staining. The tormer stain in
generał imparts a red coulor to calcite within l - 2 minutes whereas dolomite is unaffected. Alizarine Red can be used for both microscopic and megascopic examinations. Harris'Haematoxylin brings about the colour change of a drop itself from purple to dark blue within a few seconds for calcite or 2 - 3 minutes for dolomite.
This stain is recommended in the field studies, especially of dark-coloured rocks. Feigl's Solution imparts a black coiour to aragonite oniy. In addition to this, combined organie and inorganic stains specific for Fe-calcite and Fe-dolomite as well as Choquette and Trusell's Solution (2) for a discrimination between high and low magnesium calcite may be recommended. The visual differentiation between aragonite, calcite and dolomite is of great impor-tance to most basie studies of carbonate rocks in aspects of their genesis and stratigraphic correlation.
Translated by the Authors
PE3K)ME
AeTopbl npoeemt 111ccne.a,oeaH1.u1 pa3HblX
0Kpaw111ea-t0~Mx noKa3aT.enei:1, .a,MarHOCTM"łeCKMX .a.mi OCHOBHblX Kap-6oHaTHblX nopo_,D,006pa3ytO~MX MMHepanoe. no MHeHMM
aeTopoe, "13 np111MeHJ1eMblX
.a.o
CMX nop noKa3aTenei::1, CaMblMM npMrO,D,HblMM JIBilJltOTCJI: anM3apMHOBblM KpaCHblM „C", reMaTOKCMnMH Xapp111ca "1 paCTBOp <l>ai:irnJI. nepBblM "13 3TMX noKa3aTenei::1 KpaCMT KaJlbl.\IH Ha KpaCHblM L\BeT B TeYeHMM 1 -2 MMHyT, onycKaJI ceneKTMBHO .a.onOMMT. An1113apMHOBblM KpaCHblM MO>KHO np111MeHJ1Tb KaK e MMKpo-cKonMYeCKMX TaK "1 B MaKpOCKOnMYeCKMX MCCne.a,oBaHMJIX. KannJI reMaToKCMnMHa Xapp111ca Ha noeepxHOCTM Kanbl.\MTa np"1H"1MaeT TeMHOC"1H"1H L\BeT B TeYeHM"1 HeCKOnbK"1X ceKyH.a,, a Ha noeepxHOCT"1 .a,onoMMTa - e TeYeH"1"1 2-3 MMHyT. 3TOT noKa3aTenb cne.a,yeT npMMeHJITb B noneBblX 111ccne.a,oeaH"1J1X, oco6neHHo .a,nJ1 nopo.a. TeMHoceporo 111n111 YepHoro L\BeTa. PacTeop <l>ai:irnJ1 KpacMT aparoHMT Ha YepHblW L\BeT. KpoMe Toro MO>t<Ho peK0MeH.a,111poeaTb CMewaHHblM pacTeop an1113ap111Hoeoro KpacHoro 111 >1<ene30-CMHepo.a,111cToro Kan111J1 .a,nJ1 pa3nMYeHMJI >1<ene3111CTb1xMOA"1-cł>111Kal.\"1M Kanbl.\"1Ta 111 .a,onoMMTa, a pacTeop WoK3Ta M Tpacenna (2) .a,nJ1 .a,111arH03a Mg - Kanbl.\"1Ta. PacTBop FeCl 3 ceneKT"1BHO 0Kpaw111eat0~111r;ł Kanbl.\"1T J1BnJ1eTCJ1 eeCbMa np111ro.a,HblM .a,nJ1 111ccne.a,oeaH"1J1 MeTanneKCOBb.IX M al.\eTaTHblX OTTMCKOB. Bb1.a,eneH111e 111 perncTpal.\MJI MOHo-MMHepanbHblX 30H e npe.a,enax Kap6oHaTHblX nopo.a. MO->t<eT MMeTb 6onbwoe 3HaYeH111e .a,nJI 3cf>cf>eKT"1BHOCT"1 111c-cne.a,oeaHMM n111x nopo.a,, onpe.a,eneHMJI 111x cTpaT111rpacf>111111 111 reHe3111ca.
I~
~
.
NOWY SŁOWNIK PETROGRAFICZNY
W. RYKA, A. MALISZEWSKA - Słownik
petrogra-ficzny. Wydawnictwa Geologiczne 1982. Str. 403, ryc.
636, tab. 61, fot. kolor. 34.
Dużym wydarzeniem na naszym rynku wydawniczym jest ukazanie się bardzo obszernego słownika
petrograficz-nego, oprącowanego i napisanego przez W. Rykę i A.
Maliszewską. Potrzeba tego rodzaju edycji, która
obejmo-wała by możliwie wszechstronnie bardzo bogatą
termino-logi~ petrograficzną istniała od dawna, gdyż nie mógł jej
spro:-.tać jedyny w naszym języku i już dawno wyczerpany ,.Slownik petrograficzny" Z. Pentlakowej (1962 r.), pod
względem zakresu informacji niewystarczający. To samo
można powiedzieć o tego rodzaju słownikach wydanych do tej pory za granicą. Tak więc, recenzowany słownik pod
względem objętości jak też w · duzym stopniu sposobu
ujęcia materiału nie ma swego odpowiednika w tego rodzaju wydawnictwach zagranicznych.
Słownik obejmuje 5300 haseł z informacjami - jak
to podano we wstępie - dotyczącymi 3 głównych dyscyplin
petrograficznych, tj. petrografii skał magmowych,
osado-wych i metamorficznych. Składają się nań wiadomości
o składzie mineralnym skał, ich wykształceniu, własnościach
fizycznych i chemicznych, formach i środowisku ich
wy-stępowania, systemach klasyfikacji, procesach skałotwór
czych i przeobrażeniach. Zawarte są tam również
infor-macje o teoriach i hipotezach petrogenetycznych, metodach
badań skał
i
stosowanej w tym celu aparaturze. Pozahasłami ściśle petrograficznymi uwzględnione są też ogólne
hasła z tych dziedzin mineralogii, geochemii, nauki o zło żach, geofizyki i sedymentologii, które ściślej zazębiają się
z petrografią.
Hasła w przeważającej części obejmują informacje
z zakresu petrografii skał magmowych i metamorficznych.
Zastosowany podział hierarchiczny na hasła główne,
szcze-gółowe, uzupełniające i odsyłacze szybko pozwala znaleźć
odpowiednią informację. Objaśnienia wielu terminów są
dodatkowo zilustrowane za pomocą licznych rycin w
postaci wykresów, rysunków, fotografii i mikrofotografii
czarnobiałych oraz tablic z kolorowymi fotografiami, co
znacznie podnosi walory użytkowe słownika.
W całym bogactwie słownictwa petrograficznego dużą
część stanowią definicje najrozmaitszych typów skał. W ich
objaśnieniach, dotyczących zwłaszcza wielu odmian skał
magmowych, autorzy bardzo słusznie uwzględnili
para-metry klasyfikujące i wskaźnik barwy w celu pokazania ich
pozycji systematycznej na złączonych trójkątach
projek-cyjnych klasyfikacji skał magmowych, zatwierdzonej przez
Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych. Ten
po-mysłowy sposób pozwala na otrzymanie bezpośredniej
informacji o charakterze petrograficznym danej skały
w myśl obecnie przyjętego systemu klasyfikowania skał
magmowych, co bardzo często czytelnika interesuje w
pierwszej kolejności. Hasła w większości opracowane są
starannie i możliwie wyczerpująco, co łącznie z bogatym
materiałem ilustrującym nadaje słownikowi charakter
ency-klopedyczny. Odnosi się jednak wrażenie, że niektóre
hasła dotyczą zbyt błahych określeń, co nasuwa wątpli
wość, czy celowe było zamieszczać je w słowniku - np.
hasło „stolik krzyżowy", który jest bardzo prostym i dobrze
znanym urządzeniem, służącym do przesuwania preparatu
w mikroskopach najrozmaitszego przeznaczenia. Taka
sama wątpliwość nasuwa się w odniesieniu do siatek:
biegunowej, Schmidta-Lamberta i Wulfa (str. 306, 307).
Przy pracy jednakże nad tak obszernym i zróżnicowanym
