udzia³ kryszta³ów zonalnych wœród cyrkonów z ³upków ³yszczykowych równie¿ œwiadczy na korzyœæ tezy o ich granitoidowym protolicie. Zjawisko koncentrycznej euhe-dralnej zonalnoœci jest bardzo pospolite w cyrkonach ze ska³ granitoidowych. Jest ono spowodowane zmian¹ zawartoœci w stopie pierwiastków œladowych (g³ównie Hf, U, Y oraz P), które gromadz¹ siê w strefach wzrostu krysz-ta³ów. Wy¿sza zawartoœæ Hf w cyrkonach ³upków ³yszczy-kowych oraz wzbogacenie w ten pierwiastek brze¿nych partii kryszta³ów jest prawdopodobnie konsekwencj¹ wzbogacenia stopu granitowego w Hf podczas frakcjonal-nej krystalizacji (Benisek & Finger, 1993).
Wnioski
Na podstawie analizy cyrkonów mo¿na stwierdziæ obec-noœæ ska³ pochodzenia wulkanogenicznego wœród sekwen-cji skalnej jednostki Czarnowa. Charakter populasekwen-cji cyrkonów z ³upków kwarcowo-skaleniowych, odpowia-daj¹cy ska³om wulkanicznym, w znacznym stopniu ró¿ni siê od cyrkonów ³upków ³yszczykowych. Na tej podstawie obserwowane w obrêbie ³upków ³yszczykowych wk³adki ³upków kwarcowo-skaleniowych mog¹ zostaæ uznane za produkty przeobra¿enia kwaœnego materia³u pochodzenia wulkanicznego. Cyrkony z ³upków ³yszczykowych wska-zuj¹ na prawdopodobnie granitoidowy protolit tych ska³. Mog³y one równie¿ powstaæ z osadu bêd¹cego produktem
wietrzenia ska³ magmowych o sk³adzie granitoidowym. W tym przypadku transport cyrkonów musia³ byæ doœæ krótki, na co wskazuje zachowanie form euhedralnych i brak pozor-nego, ukoœnego k¹ta wygaszania w obserwowanych krysz-ta³ach.
Badania by³y finansowane czêœciowo z funduszy „grantów w³asnych” Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wroc³awskiego na 2000 rok.
Literatura
ALEKSANDROWSKI P., KRYZA R., MAZUR S., PIN C. & ZALASIEWICZ J.A. 2000 — The Polish Sudetes: Caledonian or Variscan? Trans. Royal. Soc. Edinburgh: Earth Sc., 90: 127–146. BENISEK A. & FINGER S. 1993 — Factors controlling the deve-lopment of prism faces in granite zircons: a microprobe study. Contr. Miner. Petrol., 114: 441–451.
KRYZA R. & MAZUR S. 1995 — The Leszczyniec meta-igneous complex in the eastern part of the Karkonosze-Izera Block, Western Sudetes: trace element and Nd isotope study. N. Jb. Miner. Abh., 170/1: 59–74.
OLIVER G. J. H., CORFU F. & KROGH T.E. 1993 — U-Pb ages from SW Poland: evidence for a Caledonian suture zone between Baltica and Gondwana. Jour. Geol. Soc. London, 150: 355–369.
PUPIN J. P. 1980 — Zircon and Granite Petrology. Contr. Miner. Petrol., 73: 207–220.
PUPIN J. P. & TURCO. G. 1972 — Une typologie originale du zircon accesoire, Bull. Soc. Fr. Miner. Cristallogr., 95: 348–359.
TEISSEYRE J. 1973 — Metamorphic rocks of the Rudawy Janowickie and Lasocki Range. Geol. Sudet., 8: 7–120.
Problem wieku i zasiêgu l¹dolodów skandynawskich u brzegu polskich Karpat
Leszek Lindner*
Problems of the age and extent of the Scandinavian glaciations at the margin of the Polish Carpathians (southern Poland). Prz. Geol., 49: 819–821.
S u m m a r y. A new insight in the problem of extent of the Scandinavian glaciations in the northern Carpathian Foreland is proposed. It is based mainly on the evaluation of the geological setting of the recently investigated sites of organogenic deposits representing the Ma³opolanian (pre-Elsterian) Interglacjal at £owisko, and the Ferdynandovian Interglacial at Bukowina in the Sandomierz Basin and at Koñczyce in the Oœwiêcim Basin. The data indicate that the maximal extent of the Scandinavian ice-sheet in this area should be linked to the Sanian 1 (Elsterian I) Glaciation, and not to the Sanian 2 (Elsterian II) Glaciation as hitherto recognized.
Key words: northern Carpathian Foreland, Ma³opolanian and Ferdynandovian Interglacials, Sanian 1 and Sanian 2 Glaciations
Jednym z najbardziej istotnych problemów badawczych w zakresie geologii czwartorzêdu naszego kraju jest zagad-nienie wieku i zasiêgu l¹dolodów skandynawskich w czasie poszczególnych zlodowaceñ plejstoceñskich. Szczególne trudnoœci w tym wzglêdzie napotyka siê w przypadku zlodo-wacenia narwi i zlodowaceñ po³udniowopolskich (nidy, sanu 1 i sanu 2 = wilgi). W przypadku narwi, nidy i sanu 1 zasiêgi ówczesnych l¹dolodów s¹ wyznaczane bowiem g³ównie na podstawie analizy materia³ów wiertniczych, dokumentuj¹cych rozprzestrzenienie glin zwa³owych pozostawionych przez te l¹dolody. Dopiero w przypadku najm³odszego z tych zlodowaceñ (sanu 2), którego l¹dolód, jak dotychczas s¹dzono (por. Lindner, 1988, 1992; Lindner & Wojtanowicz, 1997; Lindner i in., 1998; Bogucki i in., 2000a,b), mia³ — w przypadku SE Polski — zasiêg
prze-kraczaj¹cy w stosunku do starszych zlodowaceñ, okreœla siê jego maksymalne rozprzestrzenienie na podstawie powierzchniowego kartowania geologicznego form rzeŸby i osadów lodowcowych lub/i zasiêgu g³azów narzutowych pochodzenia skandynawskiego.
Na obszarze pó³nocnego brzegu Karpat od dawna stwierdzano t¹ drog¹ fakt jednokrotnego dotarcia tu l¹dolo-du skandynawskiego, wczeœniej na ogó³ uto¿samianego z maksymalnym stadia³em zlodowacenia krakowskie-go=po³udniowopolskiego (m.in. £oziñski, 1909; Œwidziñ-ski, 1935; KlimaszewŒwidziñ-ski, 1936, 1967; Dudziak, 1961; Laskowska-Wysoczañska, 1971). Jednak z chwil¹ zaryso-wania siê koniecznoœci podniesienia do rangi interglacjal-nej (interglacja³y: ma³opolski i ferdynandowski) wczeœniej wyró¿nianych interstadia³ów w obrêbie tego zlodowacenia i tym samym okreœlenia oddzielaj¹cych je stadia³ów jako odrêbnych zlodowaceñ: nidy, sanu 1 i sanu 2 = wilgi 819
Przegl¹d Geologiczny, vol. 49, nr 9, 2001
*Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa
(G³azek i in., 1976; Ró¿ycki, 1978; Lindner, 1978; Jan-czyk-Kopikowa i in., 1981; Mojski, 1982), maksymalny stadia³ zlodowacenia po³udniowopolskiego uznano za odpowiednik zlodowacenia sanu 2 (Lindner, 1988, 1992; Mojski, 1993). Na pó³noc od Karpat, w po³udniowej czêœci Kotliny Sandomierskiej (ryc. 1 i tab. 1), glina zwa³owa zlo-dowacenia sanu 2 przykrywa osady organiczne stwierdzo-ne w stanowisku Jasionka (Laskowska-Wysoczañska, 1967 i wi¹zane z ociepleniem qlgod I w Danii (D¹browski, 1967).
Autor niniejszej notatki odniós³ akumulacjê tych osa-dów do interglacja³u ferdynandowskiego (Lindner, 1992), co zdaje siê byæ potwierdzone przez Zagwijna (1996), koreluj¹cego ocieplenia klimatyczne plejstocenu w tej czê-œci Europy. Niedawno w po³udniowej czêczê-œci Kotliny San-domierskiej odkryto w stanowisku £owisko tak¿e podglinowe osady organiczne, ale tym razem dokumen-tuj¹ce now¹, dotychczas nie znan¹ sukcesjê florystyczn¹, któr¹ Stuchlik i Wójcik (1996) lokuj¹ w pozycji stratygra-ficznej interglacja³u ma³opolskiego, a wiêc poni¿ej gliny zwa³owej zlodowacenia sanu 1 (por. Lindner, 1988, 1992). Maj¹c na uwadze powy¿sze dane jak te¿ póŸniejsze donie-sienia (Granoszewski, 1999; Wieczorek, 1999) o
wystêpo-waniu we wschodniej czêœci Kotliny Sandomierskiej, w stano-wisku Bukowina (ryc. 1 i tab. 1), nieprzykrytych przez l¹dolód osa-dów organicznych interglacja³u ferdynandowskiego, nale¿y postawiæ sobie pytanie: w czasie którego zlodowacenia po³udnio-wopolskiego (sanu 1 czy sanu 2) l¹dolód skandynawski dotar³ do Karpat? O wa¿noœci tego proble-mu nale¿y wnosiæ tak¿e na pod-stawie ostatniego doniesienia odnoœnie wstêpnej charaktery-styki sytuacji geologicznej i wyni-ków analizy palinologicznej osa-dów organicznych ze stanowiska Koñczyce w Kotlinie Oœwiêcim-skiej, gdzie równie¿ stwierdzono nieprzykryte przez l¹dolód osady interglacja³u ferdynandowskiego, poni¿ej których natrafiono zarów-no na glinê zwa³ow¹, jak i osady wodnolodowcowe wczeœniejszego zlodowacenia (Wójcik & Nita, 2000).
Analizuj¹c sytuacjê geologiczn¹ wszystkich czterech wy¿ej wymienionych stanowisk osadów interglacjalnych (£owisko, Jasionka, Bukowina, Koñczyce) po³o¿onych w strefie pó³nocnego przedpola Karpat wypada, w œwietle obecnego stanu wiedzy uznaæ (tab. 1), ¿e w przypadku £owiska mamy udokumentowane zapewne ocieplenie inter-glacja³u ma³opolskiego, poprzedzaj¹cego zlodowacenie sanu 1 = elstera I. W czasie tego zlodowacenia ówczesny l¹dolód wkroczy³ zarówno na obszar Kotliny Sandomier-skiej, jak i Kotliny OœwiêcimSandomier-skiej, znacznie przybli¿aj¹c siê do Karpat, a byæ mo¿e nawet w niektórych miejscach osi¹gaj¹c maksymalny zasiêg zlodowaceñ skandynaw-skich przypisywanych dot¹d zlodowaceniu sanu 2 = elstera II. Tym samym nale¿y dopuœciæ, ¿e podczas zlodowacenia sanu 2 ówczesny l¹dolód, mimo ¿e przykry³ osady orga-niczne w Jasionce, móg³ mieæ mniejszy zasiêg ni¿ to wcze-œniej uznawano. Bardziej zdecydowany postój czo³a tego l¹dolodu na obszarze Kotliny Sandomierskiej wyznaczaj¹ zapewne osady czo³owomorenowe na linii Tarnów–Brze-Ÿnica–Czarna–Grodzisko ko³o Le¿ajska (por. Friedberg, 1903; Konior, 1946; Laskowska-Wysoczañska, 1971;
820
Przegl¹d Geologiczny, vol. 49, nr 9, 2001
440 Jasionka Bukowina £owisko Koñczyce KOTLINA OŒWIÊCIMSKA KOTLINA SANDOMIERSKA interglacja³ ma³opolski interglacja³ ferdynandowski zlodowacenie sanu 2 (wilgi)
N S N S P P P P l¹dolód l¹dolód l¹dolód interglacja³ mazowiecki zlodowacenie sanu 1 zlodowacenie nidy zl od ow ac en ia po ³u dn io w op ol sk ie ZLODOWACENIA I INTERGLACJA£Y 20 17-19 16 13-15 12 11 472 592 627 706 st a d ia O 1 8 tys. la t
Tab. 1. Wiek i zasiêg l¹dolodów skandynawskich na tle stanowisk interglacjalnych
osa-dów organogenicznych w strefie pó³nocnego przedpola Karpat. Stadia18
O i ich wiek w tysi¹cach lat wed³ug Shackleton & Opdyke (1973)
Table 1. Age and extent of the Scandinavian ice-sheets versus the sites of the interglacial
orga-nogenic deposits in the zone of the northern Carpathian Foreland.18O stages and their age in
thousands years after Shackelton & Opdyke (1973)
50km WARSZAWA Odr a Wis³a S a n Dnie str Jasionka Bukowina £owisko Koñczyce KOTLINA OŒWIÊCIMSKA OŒWIÊCIM BASIN KOTLINA SANDOMIERSKA SANDOMIERZ BASIN K A R P A T Y C A R P A T H I A N S KRAKÓW RZESZÓW PRZEMYŒL GRODZISKO CZARNA BRZENICA TARNÓW
zasiêg l¹dolodu w czasie zlodowacenia odry
extent of the ice-sheet during the Odranian Glaciation
zasiêg l¹dolodu w czasie zlodowacenia sanu 2
extent of the ice-sheet during the Sannian 2 Galaciation
stanowiska osadów organogenicznych interglacja³u ferdynandowskiego
sites of organogenic deposits of the Ferdynandovian Interglacial
zasiêg l¹dolodu w czasie zlodowacenia sanu 1
extent of the ice-sheet during the Sannian 1 Galaciation
stanowiska osadow organogenicznych interglacja³u ma³opolskiego
sites of organogenic deposits of gthe Malopolanian Interglacial
¬
Ryc. 1. Wiek i zasiêg l¹dolodów skandynawskich w po³udniowo-wschodniej Polsce
Fig. 1. Age and extent of the Scan-dinavian glaciations in the south-e-astern Poland
Nitychoruk, 1991). Wówczas te¿ zapewne dosz³o do osta-tecznego uformowania na po³udnie od czo³a tego l¹dolodu rozleg³ej doliny marginalnej okreœlanej jako pradolina podkarpacka. Maj¹c to na uwadze nale¿y dopuœciæ, ¿e maksymalny zasiêg l¹dolodu skandynawskiego w Karpa-tach, wyra¿ony jego — niekiedy g³êbokim — wkrocze-niem w doliny Pogórza Karpackiego (por. Wójcik, 1999), przypada³ raczej na zlodowacenie sanu 1, a nie na zlodowa-cenie sanu 2, jak dotychczas s¹dzono.
Nale¿y te¿ pamiêtaæ, ¿e w czasie ka¿dego z tych zlodo-waceñ l¹dolody skandynawskie transgredowa³y na opisy-wany obszar w postaci mniej lub bardziej wyodrêbniaj¹cych siê jêzorów (lobów) lodowych i linie ich zasiêgów by³y uzale¿nione zarówno od morfologii przed-pola, jak i dynamiki l¹dolodu. Tym samym mog¹ byæ one nie tylko zró¿nicowane wiekowo, ale te¿ mog¹ siê wza-jemnie przekraczaæ w obrêbie ka¿dego z rozwa¿anych zlodo-waceñ.Przedstawiona sytuacja przybli¿a obraz paleogeograficzny pó³nocnego przedpola Karpat w czasie m³odszych zlodowaceñ po³udniowopolskich (sanu 1 i sanu 2) do obszaru po³udniowo-wschodnich Niemiec (por. Lindner & Marks, 1994), gdzie maksymalny zasiêg l¹dolodu skandy-nawskiego równie¿ przypada³ na zlodowacenie elstery I.
Opracowanie wykonano w ramach Tematu BW-1527/01 realizowanego w Instytucie Geologii Podstawowej Uniwersytetu Warszawskiego.
Literatura
BOGUCKI A., LINDNER L., £ANCZONT M. & WOJTANOWICZ J. 2000a — Schemat stratygrafii czwartorzêdu Polski SE i Ukrainy NW. [W:] M. £anczont (ed.), Glacja³ i peryglacja³ na miêdzyrzeczu Sanu i Dniestru. Semin. teren. II, Lublin: 31–35.
BOGUCKI A., £ANCZONT M. & WOJTANOWICZ J. 2000b — G³ówne problemy paleogeografii czwartorzêdu miêdzyrzecza Sanu i Dniestru. [W:] M. £anczont (ed.), Glacja³ i peryglacja³ na miêdzyrze-czu Sanu i Dniestru. Semin. teren. II, Lublin: 28–30.
D¥BROWSKI M. J. 1967 — Analiza py³kowa interstadia³u z Jasionki ko³o Rzeszowa. Acta Geol. Pol., 17: 509–520.
DUDZIAK J. 1961 — G³azy narzutowe na granicy zlodowacenia w Karpatach Zachodnich. Pr. Geol. Kom. Nauk Geol. PAN Oddz. w Krakowie, 5: 7–46.
FRIEDBERG W. 1903 — Atlas geologiczny Galicyi. Tekst do zesz. 16: ark. Rudnik i Rani¿ów, Kopczyce i Dêbica, Rzeszów i £añcut. Spraw. Kom. Fizyograf. Pol. Akad. Umiejêt., 5: 1–147.
G£AZEK J., LINDNER L. & WYSOCZAÑSKI-MINKOWICZ T. 1976 — Interglacial Mindel I/Mindel II in fossil-bearing karst at Kozi Grzbiet in the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., 26: 376–393. GRANOSZEWSKI W. 1999 — Analiza py³kowa osadów interglacjal-nych z Bukowiny (arkusz Laszki). [W:] T. Malata i in. (ed), Czwarto-rzêd wschodniej czêœci Kotliny Sandomierskiej. VI Konf. Strat. Plejstocenu Polski, Kraków: 19–20.
JANCZYK-KOPIKOWA Z., MOJSKI J.E. & RZECHOWSKI J. 1981 — Position of the Ferdynandów Interglacial, Middle Poland, in the Quaternary stratigraphy of the European Plain. Biul. Inst. Geol., 335: 65–79.
KLIMASZEWSKI M. 1936 — Zasiêg maksymalny zlodowacenia w Karpatach Zachodnich. Wiad. Geogr., 14: 22–28.
KLIMASZEWSKI M. 1967 — Polskie Karpaty Zachodnie w okresie czwartorzêdowym. [W:] R. Galon & J. Dylik (ed.), Czwartorzêd Polski. PWN: 431–497.
KONIOR K. 1946 — Geologia okolic Tarnowa. Ann. UMCS w Lubli-nie, Sec. B, 1: 3–56.
LASKOWSKA-WYSOCZAÑSKA W. 1967 — Interglacystadia³ zlodo-wacenia krakowskiego z Jasionki ko³o Rzeszowa. Acta Geol. Pol., 17: 495–507.
LASKOWSKA-WYSOCZAÑSKA W. 1971 — Stratygrafia czwarto-rzêdu i paleogeomorfologia Niziny Sandomierskiej i Przedgórza Karpat rejonu Rzeszowskiego. Stud. Geol. Pol., 34: 1–109. LINDNER L. 1978 — Rozwój paleogeomorfologiczny zachodniej czêœci regionu œwiêtokrzyskiego w plejstocenie. Rocz. Pol. Tow. Geol., 48: 479–508.
LINDNER L. 1988 — Stratigraphy and extents of Pleistocene conti-nental glaciations in Europe. Acta Geol. Pol., 38: 63–83.
LINDNER L. 1992 — Stratygrafia (klimatostratygrafia) czwartorzêdu. [W:] L. Lindner (ed.), Czwartorzêd: osady, metody badañ, stratygrafa. Wyd. PAE: 441–633.
LINDNER L. & MARKS L. 1994 — Pleistocene glaciations and inter-glacials in the Vistula, the Oder, and the Elbe drainage basins (Central European Lowland). Acta Geol. Pol., 44: 153–165.
LINDNER L. & WOJTANOWICZ J. 1997 — Glacial and interglacial units in the Pleistocene of the South Polish Uplands. Quater. Stud. Poland, 14: 53–69.
LINDNER L., WOJTANOWICZ J. & BOGUTSKY A.B. 1998 — Main stratigraphical units of the Pleistocene in south-eastern Poland and the north-western Ukraine, and their correlation in western and mid-eastern Europe. Geol. Quarter., 42: 73–86.
£OZIÑSKI W. 1909 — Glacjalne zjawiska u brzegu pó³nocnego dyluwium wzd³u¿ Karpat i Sudetów. Spraw. Kom. Fizjograf. PAU, 43: 3–54.
MOJSKI J.E. 1982 — Outline of the Pleistocene stratigraphy in Poland. Biul.Inst. Geol., 343: 9–29.
MOJSKI J.E. 1993 — Europa w plejstocenie — ewolucja œrodowiska przyrodniczego. Wyd. PAE.
NITYCHORUK J. 1991 — Glacial deposits in the Tarnów Plateau (S Poland) and the problem of Dunajec outflow during the San 2 (= Elsterian II) Glaciation. Ann. UMCS w Lublinie, Sec. B, 46: 187–200. RÓ¯YCKI S.Z. 1978 — Od „Mocht” do syntezy stratygrafii plejstoce-nu Polski. Rocz. Pol. Tow. Geol., 38: 445–478.
SHACKLETON N.J. & OPDYKE N.D. 1973 — Oxygen isotope and paleomagnetic stratigraphy of equatorial Pacific core V 28-238:
Oxygen isotope temperatures and ice volumes on a 105years and 106
years scale. Quater. Res., 3: 39–55.
STUCHLIK L. & WÓJCIK A. 1996 — Interglacja³ ma³opolski w pro-filu otworu wiertniczego £owisko (P³askowy¿ Kolbuszowski). Spraw. z Czynnoœci i Posiedz. PAU, 60: 89–91.
ŒWIDZIÑSKI H. 1935 — Przyczynki do poznania zasiêgu dyluwium pó³nocnego w Karpatach œrodkowych. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 41: 12–15.
WIECZOREK D. 1999 — Sytuacja geologiczna osadów organicznych w profilu Bukowina (otw. Bukowina 4) na ark. Laszki (985) SMGP 1 : 50 000 (wschodnia czêœæ Kotliny Sandomierskiej). [W:] T. Malata (red.) i in., Czwartorzêd wschodniej czêœci Kotliny Sandomierskiej. VI Konf. Stratygrafii Plejstocenu Polski, Kraków: 70–77.
WÓJCIK A. 1999 — Zasiêg l¹dolodu skandynawskiego na terenie Do³ów Jasielsko-Sanockich (Karpaty). [W:] T. Malata (ed.) i in., Czwartorzêd wschodniej czêœci Kotliny Sandomierskiej. VI Konf. Stratygrafii Plejstocenu Polski, Kraków: 83–85.
WÓJCIK A. & NITA M. 2000 — Osady œrodkowego plejstocenu w profilu Koñczyce (Kotlina Oœwiêcimska). [W:] Sz. Uœcinowicz & J. Zachowicz (ed.), Stratygrafia czwartorzêdu i zanik l¹dolodu na Poje-zierzu Kaszubskim. VII Konf. Stratygrafii Plejstocenu Polski, £¹czyno: 47–49.
ZAGWIJN W.H. 1996 — The Cromerian Complex Stage of the Net-herlands and correlation with other areas in Europe. [W:] Ch. Turner (ed.), The Early Middle Pleistocene in Europe. A.A. Balkema-Rotter-dam-Brookfield: 145–172.
821