A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA IU R ID I C A 6, 1981
Małgorzata Król
ZAGADNIENIA METODOLOGII SOCJOLOGII PRAWA
W iele dyscyplin naukow ych ambitnie dąży do utw orzenia wspólnego z innymi dziedzinami wiedzy frontu badań. Socjologia praw a jest w łaś-nie efektem dążeń praw oznawstwa do zaspokojenia aspiracji w tym za-kresie — integracji zewnętrznej tej dyscypliny z socjologią ogólną.
Można postawić pytanie, co w pływa na zróżnicowanie poszczegól-nych dziedzin wiedzy, zróżnicowanie, dzięki którem u z jednej strony ma miejsce ipodział wiedzy na dyscypliny badawcze, a z drugiej — które decyduje o możliwościach integracji. W odpowiedzi wskazać tu trzeba na takie argumenty, jak: w ycinek rzeczywistości, badanej z punktu widzenia określonej ontologiii1, stanowiący przedmiot danej dyscypliny, aparatura pojęciowa, tw ierdzenia ;i teorie w yjaśniające badaną rzeczy-wistość, w reszcie — stosowane m etody i techniki badawcze2.
O kreślony fragment rzeczywistości, opisany j przedstawiony w po-staci praw, tw ierdzeń i teorii, stanow i w arstw ę m erytoryczną dyscypli-ny naukow ej. M etody i techniki badania jak i w yjaśniania zjawisk rzeczywistości (budowa teorii) oraz aparat pojęciow y tworzą jej w ars-twę metodologiczną. Integracja zew nętrzna dotyczyć może każdego ze w skazanych elem entów oddzielnie lub też odbywa się — ocjólnie rzecz biorąc — w w arstw ie m erytorycznej i (lub) metodologicznej.
Co w arunkuje integrację? W ymogiem w stępnym i decydującym za-razem jest tu w ystąpienie elem entu należącego do w arstw y m erytorycz-nej lub metodologiczerytorycz-nej, który jest w spólny dla obu dyscyplin. Przykła-dowo: jeśli określone dyscypliny naukowe badają z odmiennego punktu
1 N a te m a t o n to l o g i c z n e j i m e to d o l o g ic z n e j p ł a s z c z y z n y b a d a w c z e j p o r. J. W r ó -b l e w s k i , P r a w o i p ł a s z c z y z n y j e g o b a d a n i a , „ P a ń s tw o i P ra w o" 1969, n r 6, s. 997— 1006; t e n ż e , O n a u k o w o ś c i p r a w o z n a w s t w a , „ P a ń s tw o i P raw o " 1965 nr 8— 9, s. 199— 202. * N a te m a t m e to d i te c h n ik b a d a w c z y c h w s o c j o l o g i i p or . S. N o w a k , M e t o d y b a d a ń s o c j o l o g i c z n y c h , W a r s z a w a 1965.
widzenia ten sam fragment rzeczywistości, przewidyw ać można efektyw -ną współpracę tych dziedzin, zmierzającą do stworzenia możliwie peł-nego obrazu badanej rzeczywistości. W arto dodać, że można by tu mó-wić o sui generis regule integracji zew nętrznej: mianowicie dzięki inte-gracji dwóch dyscyplin w w arstw ie merytorycznej tworzy się nowa gałąź nauki, której przedmiotem jest tematyka badawcza dyscyplin in-tegrujących się, nip. socjologia i lingwistyka — socjolingwistyka, prawo- znawstwo i socjologia — socjologia praw a itd. O czywiste jest, że po-wstałe w len sposób dyscypliny nie zawsze przechodzą pomyślnie próbę czasu — decyduje o tym wiele różnych czynników.
W arunkiem prakseologicznym integracji zewnętrznej będzie natu-ralnie naukowa przydatność nowego spojrzenia na badaną rzeczywis-tość, tj. możliwość w zbogacenia w iedzy na dany temat, sformułowania nowych praw czy teorii dotyczących badanego fragmentu otaczającej nas rzeczywistości.
Jeśli uznać, że integracja zew nętrzna odbywa się albo w w arstw ie metodologicznej, albo także i m erytorycznej, to prawoznaw stw o zmie-rzając do integracji z socjologią, czerpało z niej głównie aparat poję-ciowy, metody i techniki badawcze, a przede wszystkim zaś koncepcję ujęcia przedmiotu badań. Stąd, praw oznawstwo dziś — analizując natu-rę praw a z różnych punktów widzenia (w przyjmowanym przez nas ujęciu) — nie stanow i nauki jednorodnej, lecz jest dzięki temu nauką wielopłaszczyznową3.
Płaszczyzna socjologiczna (czy „socjologia prawa"), jeśli uznać jej autonomiczność, jest płaszczyzną funkcjonalną w porów naniu z np. ujęciem logiczno-językowym prawa, które pozwala na analizę struktu-ralną tego zjawiska. Socjologia prawa bada praw o „w działaniu", do-szukuje się związków między praw em a innymi zjawiskami społecznymi, usiłuje ustalić różnego typu zależności między tymi zjawiskami4. W arto tu chyba podkreślić, że jest to analiza czysto funkcjonalna, w ramach której praw o gubi swą normatywność5 — rozumianą jako jego atrybut strukturalny. Jednakże w głębokiej strukturze analiz z zakresu socjo-logii praw a powinno tkwić założenie takiego właśnie, normatywnego rozumienia prawa; struktura powierzchniowa natomiast rejestruje jedy-nie fakt aktywnego uczestnictw a prawa w procesach społecznych, peł-nienie przez praw o różnego typu funkcji, jak: kontrolnej, behawioralnej,
3 P or. p r z yp . 1.
4 P or . A . P o d g ó r e c k i , Z a r y s s o c j o l o g i i p r a w a , W a r s z a w a 1971, s. 15; M . B o r u c k a - A r c t o w a , O s p o ł e c z n y m d z i a ł a n i u p r a w a , W a r s z a w a 1962.
' P o r . K. O p a ł e k , S w o i s t o ś ć p r a w o z n a w s t w a a p r o b l e m i n t e g r a c j i , „ P a ń s tw o
społecznwychowawczej d innych8. Pominięcie tego założenia i ujm o-wanie prawa tylko w kategoriach faktualnych wiedzie na manowce, czego dowodem są trudności nie do przezwyciężenia na gruncie reali-stycznej koncepcji praw a. Toteż określenie praw a jako ,,faktu społecz-nego" należy traktow ać jako oczyw isty skrót myślow y (uwagi powyższe nie odnoszą się oczywiście do kwestiii genezy praw a). Socjologia prawa nie zajmuje się więc analizą prawa jako takiego, lecz jego funkcjono-waniem w społeczeństwie, czy leż określając to inaczej — zajmuje się prawem, lecz jedynie pośrednio.
Socjologia praw a jest stosunkowo młodą nauką społeczną, co w arun-kuje jej stopień rozwoju metodologicznego. W literaturze przedmiotu spotkać można szereg spornych poglądów na temat jej zakresu, zadań, i koncepcji metodologicznej.
W 1966 r. ukazała się praca zbiorowa pod redakcją R. T revesa za-tytułow ana: Sociologia del diritto, w której przedstaw iono ówczesny stan rozwoju socjologii praw a i zaprezentow ano szereg koncepcji do-tyczących tej dyscypliny. Praca ta zrecenzow ana i omówiona została przez J. W róblewskiego w artykule Socjologia prawa a prawoznaws-
two7. G eneralny w niosek płynący z rozważań zaw artych w opracow
a-niu R. Trevesa, to stwierdzenie, że socjologia praw a w tym czasie nie była jeszcze nauką rozwiniętą, a raczej rozw ijającą się, poszukującą właściw ej sobie koncepcji metodologicznej, borykającą się z wieloma nie rozwiązanymi problemami8. Dziesięć lat później odbyła się w Bala- tonszóplak międzynarodowa konferencja dotycząca socjologii prawa, zorganizowana przez Instytut Socjologii i Instytut N auk Prawnych i Ad-m inistracyjnych W ęgierskiej AkadeAd-mii] Nauk. K orzystając z książkowe-go opracow ania m ateriałów konferencji w arto pokusić się o próbę oce-ny aktualnego stanu rozw oju tej dyscyplioce-ny®.
Ogólnie rzecz biorąc, trzy następujące kw estie były przedmiotem dyskusji: (1) problem związku socjologii prawa z prawoznawstwem,
6 W y o d r ę b n i e n i e r o d z a j ó w s k u te c z n o ś c i n or m p r a w n y c h — zo b . J. W r ó b l e w -s k i , P o j ę c i e s k u t e c z n o ś c i p r a w a , j e j b a d a n i a i p o m i a r u , [w :] P r z y c z y n y n a r u s z e ń n o r m p r a w a c y w i l n e g o , W a r s z a w a 1977, s. 6— 25; P o d p o r z ą d k o w a n i e r o d z a jo m s k u -t e c z n o ś c i p r a w a — -t y p ó w f u n k c j i n or m p r a w n y c h — z ob . L. P s z c z ó ł k o w s k i , S p r z e c z n o ś c i n o r m p r a w n y c h a p r z e s t r z e g a n i e i s k u t e c z n o ś ć p r a w a (w d ru k u ). 7 J. W r ó b l e w s k i , S o c j o l o g i a p r a w a a p r a w o z n a w s t w o , „ P a ń s tw o i P raw o" 1967, nr 12, s. 910— 922. e i b i d e m , s. 911. * S o c i o l o g y o l L a w a n d L e g a l S c i e n c e s ( P r o c e e d i n g s o t a C o n f e r e n c e o n t h e S o c i o l o g y o t L a w , B a l a t o n s z e p l a k H u n g a r y — S e p t e m b e r 21— 25 1976), r ed . К . K u l - c s â r , B u d a p e s t 1977. W d a ls z e j c z ę ś c i p r z y p i s ó w o d w o łu ją c s i ę d o m a te r ia łó w k o n f e r e n c j i n i e p o d a ję p o w o ł a n e g o ź r ó d ła , w y m ie n i a ją c t y lk o n a z w i s k o a u to r a , t y -tu ł p r a c y i s tr o n y .
(2) problem struktury ekonomicznej oraz regulacji (prawnej ze szczególnym odnieslieniem do tworzenia prawa, (3) pewne kwestie z zakresu rea -lizacji prawa, jak np. dotyczące znajomości i świadomości praw nej i inne.
Próbując ocenić stopień rozwoju socjologii praw a interesow ać nas tu będzie głównie pkt. 1. W tym zakresie dyskutow ano takie kwestie, jak: specyficzna naitura socjologii prawa, jej przedmiot i zadania, struktura socjologii praw a, pozycja tej dyscypliny w śród innych nauk, a tak -że jej status uniw ersytecki itp. Już to zestaw ienie pozwala wnioskować, że socjologia praw a nadal poszukuje w łasnej koncepcji metodologicznej, własnych dróg rozwoju, że nadal — podobnie jak dziesięć lat wcześ-niej — usiłuje się odpowiedzieć na te same podstaw ow e pytania.
Jednym z bardziej kontrow ersyjnych, lecz faktycznie w dużej mie-rze pozorryych problemów, jest m iejsce socjologii praw a w śród innych nauk. D yskusja toczy się głównie wokół dwóch spraw: stosunku logii praw a do prawoznawsitiwa (teorii państw a i prawa) oraz do socjo-logii ogólnej, przy założeniu w ystępow ania silnej tendencji do wzmoc-nienia autonomii socjologii prawa. Rozważanie tych problem ów możli-we jest jedynie ipod w arunkiem w ystępow ania dobrze określonego za-kresu przedmiotowego każdej z analizowanych dyscyplin. Jest to jed-nak założenie znacznie odbiegające od rzeczywistości. Głoszone są roz-maite stanow iska na ten temat: od uznania prym atu praw oznawstwa nad socjologią praw a10, poprzez pogląd o względnej samodzielności tej nauki w stosunku do praw oznaw stwa, ze względu na które byłaby subdyscypliną11, aż do uznania pełnej autonomii socjologii praw a12. Z drugiej strony panuje niemal całkowita zgoda co do tego, że socjolo-gia praw a nie może wyeliminować czy zastąpić teorii praw a (skrajne stanowisko Podgóreckiego13, z którego obecnie się już wycofał), lecz stanow i jedynie uzupełnienie tejże 14.
Jeśli chodzi o Stosunek socjologii prawa do socjologii ogólnej — nie-którzy sądzą, że relacje między 'tymi dziedzinami wiedzy nie dają się
10 P or. K. A . M o 11 n a u , L e ga l S o c i o l o g y S i d e b y S i d e w i t h L e g al T h e o r y , s. 40; R. В 1 о m , C o m m e n t o n 1. S z a b o ' s P a p e r „ J u r i s p r u d e n c e a n d t h e S o c i o l o g y o l L aw " , s. 49. 11 P or. I. S z a b o , J u r i s p r u d e n c e a n d t h e S o c i o l o g y o i L a w , s. 19. 11 P or. S. B. B u r m a n , T h e R e l a t i o n s h i p B e t w e e n t h e S o c i o l o g y o i L a w a n d t h e L e g a l S c i e n c e s E x a m i n e d T h r o u g h S o m e R e s e a r c h o n t h e N i n e t e e n t h C e n t u r y L e g a l S y s t e m i n E n g l a n d , s. 87,- R. T r e v e s , T h e T e a c h i n g o i S o c i o l o g y o f L a w , s. 319 i in. 11 P or. P o d g ô r e c k i , o p. c i t. , s. 15; A. P o d g ó r e c k i , S o c j o l o g i a p r a w a , W a r s z a w a 1962, s. 206— 207. 14 Z. P e t e r i, S o m e P r o b l e m s o f t h e S o c i o l o g i c a l A p p r o a c h in C o m p a r a t i v e L e g a l T h e o r y , s. 94.
sprecyzow ać ze względu na brak określenia zakresu tych dyscyplin1*; inni chcieliby widzieć w socjologii praw a szczegółową dyscyplinę socjo-logii ogólnej1*.
W ydaje się, że dyskusja nad zagadnieniami pozycji socjologii pra-wa jest dyskusją akademicką. Socjologia praw a jest dziedziną typowo interdyscyplinarną, zajmującą się zagadnieniami ,,na styku" dwóch dy-scyplin, i jako taka, a przy tym nauka stosunkow o młoda, w ypracow uje sobie dopiero pozycję wśród innych nauk. O pozycji tej zadecyduje nie tyle dyskusja, co rzeczywiste osiągnięcia i waga głoszonych tw ier-dzeń oraz społeczne zapotrzebowanie na tę gałąź nauki, jak rów nież czas, po upływie którego w ykrystalizuje się miejsce socjologii prawa w rodzinie nauk. Na obecnym etapie rozwoju socjologii prawa są to kwesitie związane głównie z organizacją badań naukowych.
Reprezentowane jest również stanow isko, że w zależności od umiej-scowienia socjologii prawa bądź to wśród nauk prawnych, bądź socjo-logicznych, różnie profiluje się tę dyscyplinę17.
Ujmowana jako dział nauk prawnych, socjologia praw a tworzyłaby rodzaj praw niczej w ersji tej dyscypliny. W ówczas zajmowałaby się po-dejmowaniem ,,...ogółu zagadnień dotyczących kształtowania się norm prawnych pod w pływem zjawisk społecznych i oddziaływ ania obow ią-zujących norm praw nych na zjawiska społeczne"18. Gdyby zaś trakto-wana była jako dział socjologii ogólnej, tw orzyłaby swoistą, socjologicz-ną w ersję socjologii prawa. Podstawowym zadaniem socjologii prawa w tej w ersji byłaby analiza prawa jako szczególnego typu instytucji społecznej, poza tym — określenie genezy praw a, podstaw ow ych funk-cji społecznych realizowanych przez prawo, określenie społecznych funkcji zawodów prawniczych, ideologii praw niczych i doktryn praw -nych1*.
W arto dodać, że R. Treves w swej ostaitnio w ydanej książce Intro-
duzione alia sociologia del diritto wskazuje na ,,socjologię prawa"
15 В 1 o m , o p. ci t ., s . 49. le P or. S z a b o, o p. c i t ., s. 19; p or . t a k ż e k o n c e p c j ą R. T r e v e s a , u jm u j ą c e g o s o c j o l o g i ę p ra w a ja k o e m p ir y c z n ą s o c j o l o g i ę s z c z e g ó ł o w ą — R. T r e v e s , I n t r o - d u z i o n e a ll a s o c i o l o g i a d e l d i r i t t o , T o r in o 1977, s . X I I + 2 3 8 — p o d a ję za: J. W r ó -b l e w s k i , W s t ę p d o s o c j o l o g i i p r a w a , „ S tu d ia P r a w n o -E k o n o m ic z n e " 1978, t. X X , s. 165— 169 (rec .). 17 P or. W . S o k o l e w i c z , S. Z a w a d z k i , P o d e j ś c i e e m p i r y c z n e w b a d a n i a c h p r a w a , [w :] M e t o d y b a d a n i a p r a w a , re d . A . Ł o p a t k a , W r o c ła w 1973, s. 138 i in.; Z. Z i e m b i ń s k i , S o c j o l o g i a p r a w a j a k o n a u k a p r a w n a , W a r s z a w a — P o z n a ń 1975 s . 7, 16 i n .; 22— 25. " Z i e m b i ń s k i , o p. c i t ., s. 142. 11 I b i d e m , s . 17.
i „socjologię w praw ie”, przy czym to pierwsze ipojęcie oznaczać ma socjologiczne badanie praw a prow adzone -przez socjolpga; drugie zaś — analizę praw a metodami praw niczymi — Treves w ystępuje przeciw -ko redukcji „socjologii praw a” do „socjologii w praw ie"20.
Tak jak dziesięć temu, tak i współcześnie term in „socjologia praw a" nie jest rozumiany w sposób jednoznaczny. S. B. Burman przez socjo-logię praw a rozumie analizę zachow ania grupy lub grup w związku z obow iązującym prawem, oraz analizę funkcji, którą prawo spełnia lub oczekuje się, że będzie spełniać21. N ajczęściej jednak socjologię praw a określa się pośrednio poprzez w skazanie obszaru zadań, jakie ma reali-zować oraz celów, do jakich dąży lub też ipowinna dążyć. Jest to z re-guły rodzaj katalogu postulatów formułowanych pod adresem badaczy upraw iających tę dyscyplinę. Są to zresztą często jedynie bardzo ogól-ne, a naw et ogólnikowe, problem y zadań lub celów staw ianych przed tą dyscypliną. W charakterze zadań podstaw ow ych w skazuje się np. zadania następujące: 1. rozwijać system socjologii prawa, 2. planować w ew nętrzny podział socjologii prawa, 3. integrow ać socjologię prawa po pierw sze — z ogólnym prawoznawstwem, po drugie zaś — z socjo-logią22. Do zadań marksistow skiej socjologii praw a zalicza się także kry-tykę niemarksisitowskich koncepcji tej nauki23.
Jeśli chodzi o pozytywny program działania, w skazuje się na bada-nia stopbada-nia, w jakim skuteczna jest ochrona w artości tw orzonych przez społeczeństwo socjalistyczne i podejmowana za pośrednictwem prawa, badanie tych w artości, które są stymulowane przez praw o obowiązujące, analiza norm praw nych z punktu widzenia realizacji praw jednostek oraz interesów społecznych, badanie treści regulacji praw nej w aspekcie „efektu bumerangu", to jest w pływ u tej regulacji na jednostki j społe-czeństwo, ('traktowane jako przedm iot oddziaływania) i odw rotnie — w pływ u jednostki i społeczeństw a jako aktyw nych podmiotów działa-nia na zawartość praw a24.
Słusznie wskazuje się, że ważnym' zadaniem jest właściw e w ykorzy-styw anie socjologicznych badań empirycznych dotyczących zjawisk praw nych „...jako środka do zwiększenia praktycznej skuteczności
nau-P or. T r e v e s , I n t r o d u z i o n e a l l a s o c i o l o g i a . . . , p o d a j ę za: W r ó b 1 e w s k i, W s t ę p d o s o c j o l o g i i . . . , s. 166. !l B u r m a n , o p . cit. , s . 87. C o d o n a u k i p r a w a a u tor u w a ż a , ż e „ L e g a l s c i e n c e is in t e r p r e t e d a s th e s t u d y of t h e in te r n a l l o g i c a l c o n s i s te n c y o f th e l a w s an d p r in c ip le s o f a p a r tic u la r l e g a l s y s t e m ”. !a S z a b o , o p . ci t ., s. 18; B i o m, o p. ci t ., s. 47. 13 P or. W . P. K a z i m i e r c z u k , T h e O b j e c t , S t r u c t u r e a n d F u n c t i o n o f S o c i o -l o g y o -l L a w , s. 33. 24 P or. I b i d e m , s. 29.
ki prawa, jak również jako gw arancji jej dalszego praktycznego rozwo-ju"»*.
Uważa slię, że wiedza z zakresu socjologii praw a otwiera przed tymi, którzy borykają się z problemami legislacyjnymi znacznie szersze mo-żliwości rozwiązania tych problemów niż perfekcjonistyczna naw et zna-jomość samej techniki wydaw ania przepisów praw nych2*. Podkreśla się, że ze społecznego punktu widzenia w arto byłoby prognozow ać pozibm skuteczności projektow anych aktów praw nych i w tym celu należałoby przed wydaniem danego aktu przeprow adzić system atyczne badania te -go, co i w jakim zakresie oddziałuje na efektywność praw a. Konie-czne byłoby rów nież z tego punktu widzenia podejmow anie analizy ex
post — po w ejściu w żyoie określonych norm praw nych. Socjologicz-
ncnprawna analiza ex ante i ex post pozwoliłaby prześledzić przyczyny nieskuteczności stanowionego prawa (np. powiązanie efektywności p ra -wa z typem odbiorcy norm prawnych), wskazać je i wyeliminow ać27. Przykładowo wymienione zadania socjologii praw a są na tyle ogól-ne, że w skazanie ich jako ,,podstaw ow ych1' zadań tej nauki stanowi jej pośrednią charakterystykę, program orientacyjny, ma wskazywać ,,isto-tę czy ,,n aturę '1 tej dyscypliny badawczej. Z drugiej strony można na tej podstawie wnioskować w pierwszym rzędzie o wielości koncepcji socjologii praw a oraz o dużym rozrzucie tematycznym podejm ow anych prac badawczych, a dalej — o różnicach w rozłożeniu akcentów w przyj-mowanych koncepcjach tej dyscypliny.
Podobnie jak z zasadami socjologii prawa, rzecz ma się z przedmio- tem tej nauki. O kreślony on jest jako badanie „społecznej strony pra- wa ' — istoty swej praw o jest czymś społecznym i istotę tę najle-piej wskazuje socjologia praw a"2**. Jednakże samo pojęcie prawa, ujmowanego w kategoriach zjawiska społecznego, nie jest jednoznacz-ne, a tym samym przedm iot socjologii prawa określony być może jako różnego typu zjawisko społeczne, a więc np. jako reguły społeczne, jako zachowania, jako „kontrola społeczna" i inne. Co więcej, w związ-ku z tym, że tak ontologicznie ujęty przedmiot socjologii prawa chara-kterystyczny jest też dla teorii nłesocjologicznych, jego pełna charakte-rystyka uwzględniać musi także metodologię*®.
15 M o 11 a n a u, op. cit ., s. 37. *6 P or. M . B o r u c k a - A r c t o w a, T h e S c i e n t i f i c G r o u n d s l o r L e g i s l a t i o n a n d S o c i o l o g y o l L a w , s . 160. 17 P or. i b i d e m , s. 159. 28 S z a b o, o p . ci t. , s. 13. Por. J. W r ó b l e w s k i , T e o r i a p r a w a — w i e l o p ł a s z c z y z n o w a , e m p i r y c z n a c z y s o c j o l o g i c z n a , „ S tu d ia M e t o d o l o g ic z n e ” 1974, z. 11. s. 69 i n .
Mimo to można usiłować w yznaczyć w przybliżeniu obszar zaintere-sow ań socjologii prawa. Mówiąc najogólniej (a wobec tego bez obaw y popełnienia dużego błędu), wszystko to, co ma związek z prawem, jego działaniem i oddziaływaniem w kontekście społecznym, może potencjal-nie stanowić przedmiot zainteresowań socjologii prawa. Pierwszoplano-wą zaś i skupiającą główną uwagą badaczy — praw ników (wersja pra-wnicza socjologii prawa) — jest problem atyka legislacyjna wraz ze skutecznością stanow ionego praw a, zagadnienia stasow ania praw a oraz zamierzonych i nie zamierzonych efektów funkcjonowania praw a. W w ersji socjologicznej będzie się przeprow adzać głównie badania sondażowe (diagnostyczne) dotyczące znajomośai prawa i świadomości prawnej, prestiżu praw a i zawodów prawniczych, a ponadto będzie się tu badać oceny i w artości związane z praw em (stymulowane przez pra-wo bądź je stymulujące), postaw y pra-wobec praw a, czy system y wartości reprezentowane przez różne grujpy zawoidowe praw ników (można by tu mówić o sui generis etycznej koncepcji prawa). Tak rozległe zadania i przedmiot socjologii prawa pozw oliłyby w przypadku ich realizacji i w pow iązaniu z badaniami na innych jeszcze płaszczyznach badaw -czych na całościowe przedstaw ienie zjawiska prawnego.
Jedną z bardziej spornych kwestii, jak można by sądzić z analizy tekstów przedstaw ionych na konferencji w Balatonszéplak, jest nadal problem struktury socjologii prawa. Co do tego zagadnienia opinie są podzielone. W edług jednej grupy poglądów, obok teoretycznej socjolo-gii prawa, należy wyróżnić empiryczną. Przez teoretyczną socjologię praw a rozumie się teorię prawa wraz z metodologią. Do problemów ogólnych zalicza się źródła prawa, system społeczny i społeczny mecha-nizm funkcjonowania instytucji praw nych, problem y praw ne planowa-nia społecznego, prestiż praw a i zawodów praw niczych w społeczeń-stwie, a także prognozy dotyczące państw a i praw a w przyszłości. Ta część z kolei, którą określa się mianem empirycznej, to już konkretna analiza szczegółow ych problemów socjologiczno-prawnych, np. takich jak: prawo a standardy zachowań, prawo a przystosow anie się, socjo-logia naruszeń praw a itp.50
Trzeba stwierdzić, że trudno jest w tym przypadku odnaleźć kryte-rium podziału socjologii praw a na dwa wspomniane działy, poza tym — zresztą bardzo nieostrym i zawodnym — że do socjologii teoretycz-nej zaliczałoby się kluczowe zagadnienia o wyższym stopniu ogólności. Jeśli tak, to nie można nazywać pierwszego działu — socjologią teore-tyczną, drugiego zaś — empiryczną, gdyż tak określony zakres matyki badawczej obydwu działów przesiąknięty je st zarówno
mami teoretycznymi jak i em pirycznymi w zwykłym znaczeniu tych słów.
W innym rozumieniu, teoretyczna socjologia prawa jest zrelatyw b zowana do „natury lub istoty prawa", fundamentalnie potw ierdzając sipołeczny charakter prawa; zaś empiryczną socjologię prawa rozpatruje się w odniesieniu do poszczególnych gałęzi praw a81.
W tym przypadku również, a naw et w większym jeszcze stopniu, kryterium ipodziahi nie jest ostre. Prawdopodobnie chodzi tu także o w y-odrębnienie z całości jakiejś części ogólnej i szczegółowej. Jeśli zaś tak, to zastrzeżenia są analogiczne jak powyżej.
Możliwe jest inne jeszcze ujęcie socjologii teoretycznej (czystej, opisowej) w przeciwieństw ie do praktycznej (stosowanej). Zgodnie z tym stanowiskiem, ,,pierw-sza stawia sobie zadania w yłącznie poznaw-cze, druga zmierza do osiągnięcia ponadto innych celów, a mianowicie nie tylko poznawania i przew idywania, ale określonego kształtowania rzeczywistości społecznej’’32. Jednakże autor dodaje od razu, iż w pra-ktyce rozróżnienie to jest „nader niew yraźne”. Z kolei według koncep-cji przeciw staw nej do omówionych powyżej, taka dychotomia socjolo-gii prawa nie jest uzasadniona metodologicznie, ponieważ podstawowe kw estie metodologiczne spotykane na gruncie teoretycznej i em pirycz-nej socjologii praw a są analogiczne**.
W ydaje się, że sprawę tę można ująć następująco. Przede w szyst-kim nie jest do końca jasne, co należy rozumieć przez socjologię prawa teoretyczną i empiryczną. Załóżmy, że terminy te rozumiemy w zw y-kłym znaczeniu.
Jeśli traktować socjologię praw a jako nieco bardziej „wyemancy-powaną” płaszczyznę badania prawa, lecz pozostającą jednak w ra-mach szeroko rozumianego prawoznaw stwa, podział jej na część te-oretyczną i empiryczną nie w ydaje się niezbędny. Formułowaniem pod-staw ow ych teorii i praw w yjaśniających rzeczywistość, (także i w aspek-cie społecznym, zajmuje się bowiem praw oznaw stwo ogólne, ujmując prawo wielopłaszczyznowo; natomiast dzięki odpowiednim metodom i technikom badawczym możliwe są skonkretyzow ane empirycznie ba-dania rzeczywistości społecznej w płaszczyźnie socjologicznej, które to badania: 1. dostarczają m ateriału faktograficznego dla formułowania ge- neralizacji historycznych lub praw naukow ych, a w dalszej kolejnoś-ci — 2. umożliwiają opracowanie katalogów dyrektyw socjotechnicz-nych.
J1 Por. S z a b o , o p. ci t. , в. 16, 18. 32 Z i e m b i ń s к i, o p . ci t. , s. 9. 83 В 1 о m , op . ci t. , s. 48.
Problem w ew nętrznej struktury socjologii prawa staje się aktualny przy ujęciu jej jako odrębnej dyscypliny naukowej. Niezbędne staje się wówczas w yodrębnienie części teoretycznej i metodologicznej w od-różnieniu od empirycznej. Do tej pierw szej należeliby przede w szyst-kim opis rzeczywistości społecznej, także w erbalizacja teorii i praw na-ukowych, eksplikacja pojęć, rozwiązanie podstaw owych kwesłiii m eto-dologicznych. W wielu przypadkach miałaby tu miejsce transpozycja szeregu podstaw owych praw i pojęć a zakresu socjologii ogólnej i pra-woznawstwa, w innych przypadkach transpozycja w iązałaby się z prze- formułowaniem tych praw i twierdzeń. Część empiryczna natomiast, to ten dział socjologii prawa, który za pośrednictwem specyficznych sobie metod i technik badawczych zdobywałby 'materiał fotograficzny podle-gający następnie obróbce i analizie teoretycznej na odpowiednim szcze-blu ogólności. Jednakże takie rozróżnienie isocjologii praw a byłoby nie-słychanie sztuczne i co więcej, nie byłoby tu miejsca na socjotechnikę, która linLuicyjnie wiąże się ściśle z socjologią prawa. Stąd być może dobrze byłoby przez socjologię opisową rozumieć ten dział socjologii prawa, który stanow iłby bazę teoretyczną dla socjologii praktycznej — formułującej zalecenia i dyrektyw y postępow ania dla decydentów zaan-gażowanych w procesie legislacyjnym d procesie stosowania prawa.
Socjologia praktyczna z kolei (isocjotechnika, polityka prawna, in-żynieria społeczna) może być rozw ijana bądź to na w zór w artościujący, bądź czysto technicystyczny (minimalisty czny) — rekom endujący sto-sowanie określonych środków przy założeniu, dążenia do pewnych ce-lów z w yłączeniem ich wartościowania*4.
Opisowa socjologia praw a w ystępow ałaby (występuje) w różnych odmianach, na które składają się rozmaite koncepcje metodologiczne oraz koncepcje dotyczące problematyki stanowiącej przedmiot zainte-resowania badawczego. Te ostatnie stypizować można w postaci w spo-mnianych wyżej dwóch wersji: praw niczej i socjologicznej. Kryterium tego odróżnienia będzie w tym przypadku dwoiste: mianowicie — bę-dzie nim powód, dla którego podejmuje się badania w dalszym zakresie, a jednocześnie kryterium tym będą oczekiw ane efekty społeczne tego badania. I tak co do w ersji prawniczej — inspirować do badań socjolo- giczno-prawnych będziie tu chęć wzbogacenia w iedzy na temat prawa na drodze poznania jego społecznego kontekstu i społecznych uw arun-kowań; od drugiej oczekuje się, że wiedza ta pozwoli na sformułowanie programu doskonalenia praw a przede wszystkim w zakresie
ziwiększe-34 N a t e m a t p o l it y k i p r a w a p o r. n p . R. P o u n d , S o c i a l C o n t r o l T h r o u g h L a w ,
N e w H a v e n 1942; t e n ż e , J u r i s p r u d e n c e , t. I l l, r ozd z. 15, S t. P a u l 1959; L. P e t r a -z y с к i, W s t ę p d o n a u k i p o l i t y k i p r a w a , o p r. W . L e ś n i e w s k i , W a r s z a w a 1968,
nia jego stopnia skuteczności, która stanowi już skonkretyzow any efekt „istniejącego" praw a w postaoi określonych przepisów i norm praw -nych przy danym ich znaczeniu.
Co do socjologicznej w ersji socjologii praw a czynnikiem stym ulują-cym badanie o takim profilu jest dążeniem do zdobycia bądź pogłębienia wiedzy o prawie jako jednej z instytucji społecznych, poznanie ich w za-jemnych oddziaływ ań. Celem jest w tym przypadku zdobycie całościo-wego obrazu funkcjonow ania społeczeństw a i jego składow ych35. W pra-wniczej w ersji socjologii prawa ogniskową skupiającą uwagę badaczy jest prawo, a ściślej — jego funkcjonowanie w społeczeństwie. W w er-sji socjologicznej iprawo jest jedną z instytucji społecznych w ym agają-cych poznania, w ystępującą obok innych tego typu instytucji, będąagają-cych przedmiotem badania. Ponadto w socjologicznym nuroie tej dyscypli-ny kładzie się często nacisk nie tyle na badanie samego funkcjonowa-nia prawa, co raczej na analizow anie zjaw isk pow iązanych z prawem dajszym łańcuchem zależności, jak np. badanie prestiżu zawodów praw -niczych, społecznego uw arunkow ania naruszeń prarwa iitp.
Oba nurty dopełniają się wzajemnie.
Z kolei zaś co do metodologicznych koncepcji socjologii prawa: stoi ona z jednej strony w obec spornych kw estii metodologicznych przyję-tych z socjologii ogólnej, a z drugiej strony — wobec kontrow ersji wiążących się już bezpośrednio z itą dyscypliną. Na poziomie ogólno- socjologicznym kw estią podstawow ą w tym zakresie jest w ybór między tzw. socjologią humanistyczną a em pirycystyczną (techniczną)3®, które to koncepcje pozostają w ścisłym związku ze stanowiskiem antynatura- listycznym i naturalistycznym oraz pozytywistycznym i antypozywis- tycznym w metodologii nauk. Na gruncie socjologii humanistycznej obala się postulat metodologicznej jedności nauki. W koncepcji tej zakłada się, że przedm iot badania w arunkuje metody badania. C entral-ną pozycją w metodologicznej strukturze procesu badawczego socjo-loga (humanisty), stosownie do tej koncepcji, zajmuje rozumienie jako unikalna metoda humanistyki, nie znajdująca odpowiednika w naukach przyrodniczych. Jednakże metodologiczny program „umiarkow anej” soc-jologii humanistycznej nie jest pozytyw istyczny, a \yręcz przeciw nie — antypozytywistyczny, ponieważ choć głów ny nacisk kładzie się na spe-cyficzne humanistyczne m etody badań, nie w ystępuje się tu zasadni-czo przeciwko stosowaniu w humanistyce metod w łaściw ych naukom
35 Par. S o k o l e w i c z , Z a w a d z k i , o p . ci t. , s . 138.
3# P er. S. O s s o w s k i , O o s o b o w o ś c i a c h n a u k s p o ł e c z n y c h , r oz d z. 5, W a r s z a w a 1962,• N o w a k , o p. c it ., s. 27— 32; W r ó b l e w s k i , T e o r i a p r a w a . . . , s. 71 i n.;
przyrodniczym, lecz głosi się konieczność rozwagi i umiaru w ich sto-sow aniu37.
W skazane metodologiczne tezy socjologii hum anistycznej są anty-tezami na gruncie socjologii em płrycystycznej. Co do jej programu metodologicznego, obserw uje się w socjologii empirycznej tendencję do realizowania w tym zakresie modelu nauk przyrodniczych3*.
W Polsce w praktyce funkcjonuje pośredni model metodologiczny socjologii, zbliżający się do koncepcji nieortodoksyjnej socjologii hu-manistycznej.
Również socjologia prawa staje w obliczu tych kontrow ersji, a spo-sób ich rozstrzygnięcia przesądza wiele kwestii, w tym w ybór sposo-bu ujmowania przedm iotu badania oraz metod i technik badawczych. Na przykład na konferencji w Balatonszèplak podniesiono zagadnienie przydatności etnometodologicznego ujęcia socjologii praw a głosząc po-gląd, iż „potencjalnie praw o jest rozległą domeną analizy etnometodo- logicznej**, użyteczną zwłaszcza przy badaniu pew nych sizczegółowych zagadnień praw nych.
K westie metodologiczne na niższym szczeblu abstrakcji odnoszące się bezpośrednio do socjologii praw a wiążą się z interdyscyplinarnym charakterem tej nauki, z tym, że w ykorzystuje się tu podejście socjo-logiczne do swoistego z punktu widzenia ogólnosocjosocjo-logicznego obiek-tu badania — praw a. Spośród szerokiego w achlarza metod i technik socjologicznych niektóre tylko mogą efektyw nie być w ykorzystyw ane w tego typu badaniach, z drugiej zaś sitrony w wielu w ypadkach mu-szą być wzbogacone, czy raczej zastosow anie ich musi poprzedzać w y-korzystanie tradycyjnych metod prawoznawstwa*0, jak np. analizy lo- giczno-językowej prawa obowiązującego. Tak więc, w grę wchodzi tu przeniesienie zastosowania metod socjologicznych, a wśród nich także i scjentystycznych, po przestudiowaniu możliwości, zasadności, czy wręcz dopuszczalności ich użycia w odniesieniu do badania prawa. W y-bór szczegółowych metod badaw czych przesądza tym samym opow ie-dzenie się po stronie jednej z metodologicznych koncepcji socjologii. Z tego punktu w idzenia dał się niestety odczuć brak rozważań poś-więconych tem atyce metodologicznej w tym zakresie na konferencji w Balatonszèplak. 37 P or. M o k r z y c k i , o p. ci t ., r oz d z. 3. 38 S o c j o lo g i a p r a w a u p r a w i a n a w e d ł u g k a n o n ó w z g o d n y c h z s o c j o l o g i ą e m p ir y - c y s t y c z n ą b y ł a b y n a u k ą e m p ir y c z n ą s e n s u s t r i c t o — z ob . W r ó b l e w s k i , T e o r i a p r a w a . . . , s. 75 i n. ’• M . J. A t k i n s o n , O r d e r i n C o u r t : S o m e P r e l i m i n a r y I s s u e s , s. 3— 12. 40 P or . M . B o r u c k a - A r c t o w a , P o d e j ś c i e s o c j o l o g i c z n e , [w :] M e t o d y b a d a -n i a p r a w a , s. 81,
Na koniec 'warto byłoby dokonać podsumow ania rozw ażań na te-mat metodologicznego stanu socjologii prawa. N asuwa się nieodparcie wniosek, że dyscyplina ta nie uporała się jak dotąd z wieloma od lat dyskutowanymi problemami, że rozwój teoretycznego zaplecza socjo-logii praw a w ciągu dziesięciu lat w zasadzie nie nastąpił. Osiągnięcia natomiast notuje ona w zakresie szczegółowych badań em pirycznych41. Z drugiej strony dyskusja takich problemów jak zakres i znaczenie terminu „socjologia prawa", program i zadania te j dyscypliny, jak rów -nież jej miejsce w śród innych nauk w skazuje na niedorozwój metodo-logiczny socjologii praw a.
Dyskutowane problem y są albo zagadnieniami terminologicznymi albo organizacyjnymi. Brak tu analizy problem ów realnych, m ających zwią-zek z konkretnym i badaniami empirycznymi, ustaleniem zależności i formułowaniem tw ierdzeń. Tak doniosłe metodologicznie kw estie dla każdej dyscypliny naukow ej jak metody i techniki badania w zasadzie zupełnie zostały pominięte w dyskusji w Balatonszèplak.
I n s t y t u t N a u k o P a ń s t w ie i P r a w ie Z a k ła d T e o r i i P a ń s tw a i P r a w a UL M a ł g o r z a t a K r ó l P RO B L E M S O F M E T H O D O L O G Y O F S O C I O L O G Y O F L A W T h e p a p e r d e a l s w it h m e th o d o l o g i c a l q u e s t io n s o f s o c i o lo g y of l a w r e fe r r in g to p r o b le m s o f e x te r n a l in t e g r a ti o n o f s e p a r a te b r a n c h e s of k n o w le d g e . T h e d iff e r e n -tia tin g e l e m e n t s , w h i c h at th e s a m e tim e d e c i d e a b o u t th e p o s s i b il i t y an d th e b a s ic c o n d i ti o n s fo r t h e in t e g r a t io n in q u e s ti o n , a r e s i n g l e d o u t. T h e n , t h e d e g r e e o f m e t h o d o lo g i c a l d e v e lo p m e n t o f s o c i o l o g y o f l a w h a s b e e n d is c u s s e d , a s an in te r -d i s c i p l in a r y b r a n c h r e s u l ti n g fro m t h e tr e n -d to in t e g r a t e ju r i s p r u -d e n c e w it h s o c i o lo g y . T h e e v a l u a t io n o f t h e s t a te o f d e v e lo p m e n t o f s o c i o l o g y o f l a w is d o n e b a s in g o n th e m a te r ia l s from t h e in te r n a tio n a l c o n f e r e n c e o n t h e s u b je c t , w h i c h to o k p l a c e in B a la to n s z è p la k in S e p te m b e r 1976. T h e q u e s t io n s d i s c u s s e d t h e r e w e r e : th e p o -s it io n o f -s o c i o lo g y of l a w a m o n g o t h e r b r a n c h e -s o f k n o w le d g e , t h e -s c o p e a im a n d o b je c ts o f s o c i o l o g y o f la w , a n d its in te r n a l s tr u c tu r e . / T h e la c k o f c o n s i d e r a t i o n s o n c h o i c e o f b a s ic m e t h o d o lo g i c a l c o n c e p t of s o c io -41 Por. o c e n ę d o r o b k u p o ls k i e j s o c jo l o g i i p r a w a w art. M . B o r u c k i e j - A r c - t o w e j , S o c j o l o g i a p r a w a w P o l s c e p o w o j e n n e j . O c e n a s y n t e t y c z n a d o r o b k u n a -u k o w e g o , „ S t-u d ia S o c j o lo g ic z n e " 1973, nr 4, s. 141.
l o g y of la w h as b e e n c r i ti c a l l y tr e a t e d in th e p a p er , as w e l l as th e q u e s ti o n s of m e th o d s a n d t e c h n iq u e s a p p lie d a n d a p p lic a b le for th is b r an c h o f k n o w l e d g e .
It h a s b e e n g e n e r a l l y s ta t e d th at b a s i n g o n an a n a l y s is o f p r o b le m s d i s c u s s e d at th e c o n fe r e n c e , a d e v e l o p m e n t of t h e o r e tic a l b a c k g r o u n d o f s o c i o l o g y of l a w h a s n o t a c t u a l ly ta k e n p l a c e w ith in th e la s t d e c a d e . T h e r e are, h o w e v e r , s o m e a c h i e v e -m e n ts in th e f ie l d o f e -m p ir ic a l s tu d y .
