"Miasta polskie w tysiącleciu", T. 1-2, pod red. nauk. Mateusza Siuchnińskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, 1967, : [recenzja]

Martuszewski, Edward

"Miasta polskie w tysiącleciu", T. 1-2,

pod red. nauk. Mateusza

Siuchnińskiego,

Wrocław-Warszawa-Kraków 1965,

1967, : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 419-427

RECEN ZJE I OM ÓW IENIA

N a 55 m ie j s c o w o ś c i, k t ó r e n a s in t e r e s u j ą , s z c z e g ó ło w ą b ib lio g r a f ię p o d a n o j e d y n ie p r z y B a r c z e w ie , D z ia łd o w ie , F r o m b o r k u , K ę t r z y n ie , L id z b a r k u W a r ­ m iń s k im , M o r ą g u , N o w y m M ie ś c ie L u b a w s k im , O ls z t y n ie i O ls z t y n k u , p o m i ­ j a j ą c — w w ię k s z o ś c i w y p a d k ó w b e z u z a s a d n ie n ia — 46 m ie j s c o w o ś c i. Z a n o t o w a n o z m ia n ę s y t u a c j i p r a w n e j (w o k r e s ie od 1 s t y c z n ia 1962 do 1 s t y c z n ia 1967 r.) o s ie d la R u c ia n e , k t ó r e o t r z y m a ło p r a w a m ie j s k ie i n a z w ę R u c ia n e - N id a w 1966 r. D o „ w a ż n ie j s z y c h d o s t r z e ż o n y c h b łę d ó w ’* z a lic z o n o j e d y n ie b łą d n a s. 118 ( z a m ia s t: „ m ia s to li c z y ł o o k o ło 4.801 m ie s z k a ń c ó w 1’ w in n o b y ć : „ m ia s to li c z y ł o o k o ło 4.800 m ie s z k a ń c ó w ”). W o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k i e ( w s t ę p , s s . 99— 105 w t o m ie 2). A u t o r t w ie r d z i, ż e p r z e z D ą b r ó w n o p r o w a d z iła d r o g a n a p o la G r u n w a ld u i T a n n e n b e r g u , s ły n n y c h z w i e l k i c h b it e w m ię d z y N ie m c a m i a ś w i a t e m s ł o ­ w ia ń s k i m w la t a c h 1410 i 1914. I s t o t n ie — p r z e z D ą b r ó w n o w io d ła d r o g a , a le t y lk o J a g ie łły p o d G r u n w a ld i S t ę b a r k (n ie T a n n e n b e r g ! ) . W 1410 r. n ie p r z e c h o d z iły t ę d y w o j s k a k r z y ­ ż a c k ie . W 1914 r. b it w a n a z w a n a p r z e z h is t o r y k ó w n ie m i e c k ic h d r u g ą b it w ą p o d T a n n e n b e r g ie m n ie to c z y ła s ię n a p o la c h d w u w s i ( G r u n w a ld u i S t ę b a r k a ) , a le n a t e r e n ie k ilk u p o w ia t ó w . N a s. 100 j e s t w z m ia n k a o m a z o w ie c k im J a n o w ie , n a le ż ą c y m o b e c n ie do w o j . o ls z t y ń s k ie g o , p o m in ię t o n a t o m ia s t t a k s a m o m a z o w ie c k ie D łu t o w o . N a s. 102 c z y ta m y , ż e „ r e fo r m a a g r a r n a (w p o ło w ie X I X w ie k u — p r z y p . E .M .) s p o w o d a w a ła w z r o s t r o li i s iły m ia s t , p r z y j m u j ą c y c h n a d w y ż k ę lu d n o ś c i o d p ły w a j ą c e j z e w s i ”. G d y b y is t o t n ie ta k b y ło , m ia s t a M a z u r i W a r m ii z a m ia s t u le g a ć g e r m a ­ n iz a c j i s t a w a ł y b y s ię b a r d z ie j p o ls k ie , d z ię k i n a p ł y w o w i lu d n o ś c i z o k o lic z ­ n y c h , o d d a w n a z d e c y d o w a n ie p o ls k ic h w s i . W r z e c z y w is t o ś c i j e d n a k r e fo r m y a g r a r n e w p o łą c z e n iu z e z m n ie j s z e n ie m s ię ś m ie r t e ln o ś c i ( z w ła s z c z a d z ie c i) s t w o r z y ły n a d w y ż k i d e m o g r a f ic z n e , k t ó r e s p o w o d o w a ły e m ig r a c j ę z a r o b k o w ą d o W e s t f a lii, w w y n i k u c z e g o n a s t ą p iło o s ła b ie n ie ż y w io ł u p o ls k ie g o z a r ó w n o

n a w s i, j a k i w m ia s t a c h . T e o s t a t n i e z a ś r o z w i n ę ły s ię (i to n ie r ó w n o m ie r n ie ) n ie t y le d z ię k i r e fo r m o m a g r a r n y m , co d z ię k i n o w y m p o łą c z e n io m k o m u n i­ k a c y j n y m , g łó w n ie k o le j o w y m i d z ię k i p o w s t a n iu n a p r z e ło m ie X I X i X X w ie k u w n ie k t ó r y c h t y lk o m ia s t a c h M a z u r i W a r m ii d r o b n e g o p r z e m y s łu , k t ó r y p r z e k s z t a łc a ł j e ze ś r e d n io w ie c z n y c h m ia s t w o s ie d la ty p u k a p i t a li­ s ty c z n e g o . Z a c h o d z ą c e w ó w c z a s p r z e m ia n y w ż y c iu s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z y m m ia s t p o w o d o w a ły d o ść s z y b k ie g e r m a n iz o w a n ie s ię ic h lu d n o ś c i p o ls k ie j . N a t e j ż e s t r o n ie , w d r u g ie j s z p a lc ie , a u t o r t w ie r d z i, ja k o b y t r a k t a t w e r ­ s a ls k i p r z y z n a ł P o l s c e w ą s k i p a s p o łu d n io w y c h M a z u r , d z ię k i c z e m u w r ó c ił d o P o ls k i K u r z ę t n ik , L u b a w a , N o w e M ia s t o L u b a w s k ie , L id z b a r k W e ls k i i D z ia łd o w o . T r u d n o n a z w a ć z a c h o d n ią c z ę ś ć ó w c z e s n e g o p o w ia t u n id z ic k ie g o „ w ą s k im p a s e m ”, n ie p r a w d ą te ż j e s t z a lic z e n ie d o p o łu d n io w y c h M a z u r L u ­ b a w y , K u r z ę t n ik a , N o w e g o M ia sta L u b a w s k ie g o i L id z b a r k a W e ls k ie g o . M a p k a n a n a s t ę p n e j s t r o n ie o p a tr z o n a z o s t a ła t y t u łe m : „ W a r m ia d o ro k u 1772”. W r z e c z y w is t o ś c i w id z im y n a n ie j r ó w n ie ż c a łe M a z u r y , z i e m ię c h e ł ­ m iń s k ą , P o w iś le , p r a w ie c a łe P o m o r z e G d a ń s k ie , p ó łn o c n e M a z o w s z e , c z ę ś ć P o d la s ia .

N a p r z e s m y k a c h m ię d z y j e z io r a m i z a ło ż o n e z o s t a ło n ie t y lk o G iż y c k o i D ą b r ó w n o , a le t e ż P a s y m , M o r ą g , O s tr ó d a , M iło m ły n , J e z io r a n y . N a le ż a ło w y lic z y ć w s z y s t k ie m ia s t a , p o n ie w a ż p o ło ż e n ie n a p r z e s m y k a c h m ię d z y j e z i o ­ r a m i j e s t n ie w ą t p liw ie w w ię k s z y m s t o p n iu c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą m ia s t te g o r e g io n u , n iż — s t w ie r d z o n y n a s. 99 — b r a k p o w a ż n ie j s z y c h z łó ż s u r o w ­ c ó w m in e r a ln y c h . N ie m o ż n a p r z e c ie ż c h a r a k t e r y z o w a ć w o j e w ó d z t w a o ls z t y ń ­ s k ie g o p r z e z w y m ie n ia n ie te g o , c z e g o w n im b ra k . A u t o r t w ie r d z i n a s t ę p n ie , ż e m ia s t a p o w s t a łe w ś r e d n io w ie c z u m a ją tu z r e g u ły k w a d r a t o w y r y n e k . W r z e c z y w is t o ś c i z a ś k w a d r a t o w e r y n k i p o s i a ­ d a ją j e d y n ie I ła w a , K u r z ę t n ik , M o r ą g i Z a le w o , d z ie s ię ć d a ls z y c h m ia s t p o ­ s ia d a r y n k i o k s z t a łc i e z b liż o n y m d o k w a d r a t u , a ż o s ie m n a ś c ie m ia s t m a r y n k i p r o s t o k ą t n e , p o z o s t a łe z a ś — t r ó j k ą t n e , t r a p e z o w e i w y d łu ż o n e . W te j s y t u a c j i t r u d n o m ó w ić o „ k w a d r a t o w e j ” r e g u le . N a s. 105 a u t o r w y s u w a te z ę , ja k o b y p o 1945 r. n o w e o b lic z e O ls z t y n a z o ­ s t a ło z d e t e r m in o w a n e p r z e z u t w o r z e n ie W y ż s z e j S z k o ły R o ln ic z e j i r e a liz a c j ę ś m ia ło z a ło ż o n e g o p la n u u r b a n is ty c z n e g o . J e s t to c h y b a w y o lb r z y m i a n i e m ia - s t o t w ó r c z e j f u n k c j i n a u k r o ln ic z y c h i u r b a n is ty k i.

O l s z t y n . A u to r te g o r o z d z ia łu p o w o d u s z y b k ie g o r o z w o ju O ls z t y n a d o p a t r u j e s ię n ie w W y ż s z e j S z k o le R o ln ic z e j i n ie w p la n a c h u r b a n is t y c z ­ n y c h , le c z w „ p o d n ie s ie n iu r a n g i m ia s t a d o w o j e w ó d z k ie g o o ś r o d k a d y s p o z y ­ c y j n e g o ”. W y d a je s ię , że o w o „ p o d n ie s ie n ie ” m ia ło m ie j s c e ju ż w c z e ś n ie j , w 1905 r., k ie d y to O ls z t y n z o s t a ł s t o lic ą n o w o u t w o r z o n e j r e je n c j i. W 1945 r. z d e c y d o w a n o j e d y n ie , ż e O ls z t y n p o z o s t a n ie n a d a l s t o lic ą w ię k s z e j j e d n o s t k i a d m in is t r a c y j n e j . N a s. 106 z n a j d u j e m y t w ie r d z e n ie , ja k o b y w o k r e s ie p r z y n a le ż n o ś c i do P o ls k i (a w ię c p o 1466 r.) p o w s t a ł w O ls z t y n ie k o ś c ió ł ś w . J a k u b a , r a tu s z , d o m y m ie s z k a ln e s ta r e g o m ia s t a , k t ó r e o to c z o n o m u r e m o b r o n n y m . T e n o s t a t n i r o z p o c z ę to b u d o w a ć ju ż w 1378 r o k u , a n a le ż y p r z y p u s z c z a ć , ż e z b u d o ­ w a n ie m d o m ó w m ie s z k a ln y c h t a k ż e n ie c z e k a n o w O ls z t y n ie d o m o m e n t u p r z y łą c z e n ia m ia s t a d o P o ls k i. H i s t o r y c y s ą r ó w n ie ż z d a n ia , ż e k o ś c ió ł ś w . J a ­ k u b a w O ls z t y n ie p o w s t a ł w II p o ło w ie X I V w ie k u , a n ie p o 1466 r. P a m ią t k ą p o K o p e r n ik u n a z a m k u o ls z t y ń s k im n ie j e s t z e g a r s ło n e c z n y — w i e l k i n a s z r o d a k s k o n s t r u o w a ł tu d la s w o ic h c e ló w b a d a w c z y c h s p e c j a ln ą t a b lic ę a s t r o ­ n o m ic z n ą . S p r a w ę t ę ju ż d a w n o d e f in it y w n ie u s t a l ił T a d e u s z P r z y p k o w s k i. Z a s łu g ą K o p e r n ik a n ie b y ło „ k ie r o w a n ie o b r o n ą z a m k u ”, le c z p r z y g o t o w a ­ n ie z a m k u d o o b r o n y .

C z y t a m y n a s t ę p n ie : „W o w y m c z a s ie m ia s t o s p e łn ia ło r ó w n ie ż r o lę o ś r o d k a n a u k o w e g o , a do t a m t e j s z e j s z k o ły p a r a f ia ln e j u c z ę s z c z a ło w ó w c z a s o k o ło 200 u c z n ió w , co n a o w e c z a s y b y ło lic z b ą d o ść p o k a ź n ą ”. P o n ie w a ż lic z b a d z ie c i w w ie k u s z k o ln y m w y n o s i z a z w y c z a j o k o ło 20% o g ó łu m ie s z k a ń c ó w . 200 u c z n ió w o ls z t y ń s k ie j s z k o ły p a r a f ia ln e j o d p o w ia d a j e d n e m u t y s ią c o w i p a r a f ia n . J e ś li w ię c p a r a f ia o ls z t y ń s k a ( c z y li m ia s t o i s ą s i e d n i e w s ie ) li c z y ła w ó w c z a s t y lk o tr z y t y s ią c e m ie s z k a ń c ó w , m o ż n a p r z y j ą ć , ż e n ie k a ż d e , a le co t r z e c ie d z ie c k o w w ie k u s z k o ln y m c h o d z iło d o s z k o ły . N a o w e c z a s y b y ło to o c z y w i ś c i e d u ż o , a le n ie m o ż n a t w ie r d z ić , ż e „ m ia s to s p e łn ia ło r ó w n ie ż r o lę o ś r o d k a n a u k o w e g o ”. N a s. 107 d o w ia d u j e m y s ię , ż e p r z e z O ls z t y n p r z e c h o d z iła m a g is t r a la T o ­ r u ń — W y s t r u ć — K r ó le w ie c . W r z e c z y w is t o ś c i b y ła to j e d n o t o r o w a li n i a k o le j o w a T o r u ń — W y s tr u ć , p o p r o w a d z o n a r ó w n o le g l e d o z n a c z n ie w a ż n ie j s z e j l i n i i B e r lin — T c z e w — K r ó le w ie c . N a s . 109 t r z e b a s p r o s t o w a ć w ia d o m o ś ć , ja k o b y O ls z t y n p o s ia d a ł ju ż o b e c ­ n ie t e l e w i z y j n ą s t a c j ę n a d a w c z ą . P o s ia d a j e d y n ie n a d a j n ik t r a n s m it u j ą c y p r o g r a m w a r s z a w s k i, n a t o m ia s t s t a c j ą n a d a w c z ą w e w ła ś c iw y m te g o s ło w a z n a c z e n iu j e s t t y lk o r o z g ło ś n ia o ls z t y ń s k a P o ls k ie g o R a d ia . Z a k w a l if ik o w a n ie d o c z a s o p is m n a u k o w y c h j e d y n ie p e r io d y k ó w h is t o r y c z ­ n y c h j e s t n ie s łu s z n ą d y s k r y m in a c j ą p u b lik a c j i n a u k o w y c h W y ż s z e j S z k o ły R o ln ic z e j . M ó w ią c o „ G a z e c ie O l s z t y ń s k ie j ”, n a le ż a ło , o b o k L is z e w s k ie g o , k o n ie c z n ie w y m ie n ić i r o d z in ę P ie n ię ż n y c h . P o z a t y m S k a j b o t y a n ie S k o j b o t y (s. 106). B a r c i a n y . Z a m ia s t „ D a w n a n a z w a B a r t e n j e s t p o c h o d z e n ia s t a r o p r u s - k ie g o ” w in n o b y ć : „ N ie m ie c k a n a z w a B a r t e n j e s t ...”. B a r c z e w o w e d łu g s ło w n i k a o p r a c o w a n e g o p r z e z G u s t a w a L e y d in g a le ż y n a d r z e k ą P is ą , k t ó r a d o p ie r o w y p ł y w a j ą c z je z io r a W a d ą g p r z y b ie r a n o w ą n a z w ę (W a d ą g ). W ie ś, p r z y k tó r e j z r e a liz o w a n a z o s t a ła p ie r w s z a lo k a c j a B a r c z e w a , n ie n a z y w a s ię S t a r e B a r c z e w k o , le c z B a r c z e w k o . Z a m e k b is k u p i, k t ó r y w 1594 r. s p ło n ą ł, n ie m ó g ł b y ć w z n ie s io n y ju ż w 1325 r., p o n i e w a ż w ó w c z a s m ia s t o le ż a ło k ilk a k ilo m e t r ó w n a z a c h ó d (p ie r w o t n a lo k a c j a ) .

B a r t o s z y c e . Z a m ia s t „ L u d e r z B r u n ś w ik u ” p o w in n o b y ć „ L u th e r v o n B r a u n s c h w e i g ” ( z w ła s z c z a , że w p o p r z e d n im z d a n iu w y s t ę p u j e „ D ie t r ic h v o n A lt e n b u r g ” , a n ie „ D y t r y c h z A lt e n b u r g a ”). W p r z e d o s t a t n im a k a p ic ie m o w a j e s t o p o p r o w a d z e n iu li n i i k o le j o w y c h z B a r t o s z y c d o K r ó le w c a , K ę t r z y n a i F r y d lą d u , p o m in ię t o n a t o m ia s t p o łą c z e n ie k o le j o w e z L id z b a r k ie m W a r ­ m iń s k im . B i a ł a P i s k a . „W k o ń c u X I X w ie k u b r z m ia ła B i a l l a ” . N ie m ie c k a n a z w a t e g o m ia s t a n ie t y lk o w k o ń c u X I X w ie k u b r z m ia ła „ B ia l la ” . W k s ią ż c e M ia s ta p o ls k ie w t y s i ą c l e c i u b a r d z ie j is t o t n y m b y ło b y s t w i e r d z e n i e , ż e w p o w ­ s z e c h n y m u ż y c iu b y ła p o ls k a f o r m a n a z w y m ia s t a — B ia ła . N a s. 112 p o d p is p o d z d j ę c ie m f a łs z y w ie in f o r m u j e , ż e s f o t o g r a f o w a n y k o ś c ió ł p o c h o d z i z X V w ie k u . W t e k ś c ie p o n a d to j e s t m o w a o d w u k o ś c io ­ ła c h — k a t o lic k im z 1481 r. i e w a n g e li c k im z 1756 r. W r z e c z y w is t o ś c i k o ś c ió ł k a t o lic k i z X V w ie k u d a w n o ju ż n i e is t n ie j e , n a t o m ia s t z b u d o w a n y w l a ­ ta c h 1750— 1763 k o ś c ió ł e w a n g e li c k i (p o k a z a n y n a z d j ę c iu j a k o r z e k o m o p ię t n a s t o w ie c z n y ) j e s t o b e c n ie u ż y w a n y p r z e z k a t o lik ó w . P o d o b n ie z e s z k o ła m i z a w o d o w y m i w B ia łe j P i s k ie j — j e s t t y lk o je d n a , a n i e d w ie . B i s z t y n e k . J e ś li is t o t n ie m ia s t o le ż y n a „ s z t u c z n ie o d d z ie lo n y m od lą d u p ó łw y s p i e ”, to f a k t y c z n ie m u s i le ż e ć n a w y s p ie . N ie m a j e d n a k s e n s u p is a ć

a n i o lą d z ie , a n i o p ó łw y s p ie , a n i o w y s p ie , p o n ie w a ż B is z t y n e k le ż y n a d r z ę k ą i to m a le ń k ą .

N a j p ie r w d o w ia d u j e m y s ię , że b is k u p H e n r y k I II S o r b o m p o d n ió s ł w ie ś S t r o w a n g e n d o r a n g i m ia s t a , a n a s t ę p n ie , że w X V I I I w ie k u „ m ia s t o w r a z z p r z e d m ie ś c ie m S t r o w a n g e n li c z y ł o 1709 m ie s z k a ń c ó w ”. W r z e c z y w is t o ś c i z a ś m ia s t o B is z t y n e k z a ło ż o n o n a te r e n a c h n a le ż ą c y c h u p r z e d n io d o w s i S t r o ­ w a n g e n , k tó r a w te n s p o s ó b p o d n ie s io n a z o s t a ła d o r a n g i p r z e d m ie ś c ia . B r a n i e w o . N a s. 114 c z y ta m y , ż e „ m ia s to b y ło p ie r w s z ą s ie d z ib ą b is k u ­ p ó w w a r m iń s k ic h , r e z y d u j ą c y c h n a z a m k u ”. A u to r z d a j e s ię n ie d o s t r z e g a ć r ó ż n ic w s t a t u s ie p r a w n y m w o k r e s ie ś r e d n io w ie c z a m ię d z y m ia s t e m a z a m ­ k ie m . T y lk o te n o s t a t n i m ó g ł b y ć r e z y d e n c j ą f e u d a ln y c h p a n ó w m ia s t a , b is k u p ó w .

Z a m ia s t o „ r o z w o ju p r z e m y s łu s t o c z n io w e g o ” s łu s z n i e j b y ło b y m ó w ić — w p r z y p a d k u ś r e d n io w ie c z n e g o B r a n ie w a — j e d y n ie o b u d o w ie o k r ę t ó w . P o ­ d o b n ie z a m ia s t o „ s z p it a la c h ” n a le ż a ło b y m ó w ić o p r z y t u łk a c h . C o in n e g o b o w ie m d w u d z ie s t o w ie c z n e s z p it a le z le k a r z a m i i p ie lę g n ia r k a m i, a co in n e g o ś r e d n io w ie c z n e , u s y t u o w a n e z a m u r a m i m ia s t a m ie j s c a o d o s o b n ie n ia (n p. w p r z y p a d k u tr ę d o w a t y c h ) . B r a n ie w o m o ż n a b y o s t a t e c z n ie u z n a ć z a „ w a ż n y o ś r o d e k s z k o ln ic t w a W a r ­ m i i ”, a le b e z p r o t e s t a n c k ic h w ó w c z a s M a z u r . P is z ą c z a ś o k o le g iu m j e z u ic k im i d r u k a r n i n a le ż a ło b y n ie t y lk o p o d k r e ś la ć , ż e d r u k o w a n o tu u t w o r y „ r ó w n ie ż w j ę z y k u p o ls k im ” , a le t e ż i d o d a ć , ż e B r a n ie w o ze w z g lę d u n a s w e p o ło ż e ­ n ie g e o g r a fic z n e m ia ło s łu ż y ć m is y j n y m c e lo m K o ś c io ła k a t o lic k ie g o z a r ó w n o w s t o s u n k u d o p r o t e s t a n c k ie j S k a n d y n a w ii, ja k i p r a w o s ła w n e j B ia ło r u s i.

D ą b r ó w n o . „ L u d e r z B r u n ś w ik u ” (z r o z d z ia łu p o ś w ię c o n e g o B a r t o ­ s z y c o m ) w y s t ę p u j e tu t a j ja k o „ k s ią ż ę b r u n ś w ic k i L u d e r ” ...

S u g e s t ia a u to r a , ja k o b y lic z b a lu d n o ś c i D ą b r ó w n a p o 1880 r. z a c z ę ła s p a d a ć , b o m ia s t o d o p ie r o w 1910 r. u z y s k a ło p o łą c z e n ie k o le j o w e , j e s t n ie z r o z u ­ m ia ła . G d y b y m ia s t o o tr z y m a ło p o łą c z e n ie n p . w 1920 г., to lic z b a lu d n o ś c i z a c z ę ła b y s p a d a ć d o p ie r o w 1890 г.? A m o ż e ju ż w 1870 r.? D ł u t o w o . „ N ie m ie c k ą n a z w ę D . D lo t t o w e n z a m i e n ili n a s t ę p n ie N ie m c y n a F is c h b o r n ”. P o p ie r w s z e : z m i e n ili n ie n a z w ę n ie m ie c k ą , le c z z n ie m c z o n ą , p o n ie w a ż D lo t t o w e n j e s t w y r a ź n ie z g e r m a n iz o w a n y m D łu t o w e m . P o d r u g ie n a F is c h b o r n p r z e m ia n o w a n a z o s t a ła w ie ś D łu t o w o w p o w i e c i e p is k im , a n ie m ia s t o (o b e c n ie w ie ś ) n a d D z ia łd ó w k ą . D o b r e M i a s t o . Z a m ia s t: „ d a w n ie j n a z y w a ło s ię G u t t s t a d t ” p o w in n o b y ć : „po n ie m ie c k u n a z y w a ło s ię G u t t s t a d t ”.

D z i a ł d o w o . S k o r o u j a w n ia s ię f a k t , ż e D z ia łd o w o le ż y p r z y li n i i k o l e ­ j o w e j „ z W a r s z a w y d o G d a ń s k a i z W a r s z a w y d o O l s z t y n a ” , n a le ż a ło b y d o d a ć , że r ó w n ie ż „ z W a r s z a w y d o B r o d n ic y ” . Z d a n ie m ó w ią c e , ż e D z ia łd o w o „ s t a n o w iło p o w a ż n y o ś r o d e k n a k r e s a c h m a z u r s k ic h z w a n y c h P o l n i s c h e s O b e r la n d ” n ie p r e c y z u j e c z e g o o ś r o d k ie m ( w z g lę d n ie : j a k im o ś r o d k ie m ) b y ło to m ia s t o . N ie w ie m y t e ż d la c z e g o „ k r e s a m i m a z u r s k im i” m ia ły b y b y ć j e d y n ie M a z u r y z a c h o d n ie , (a n i e w s c h o d n ie , p ó ł ­ n o c n e c z y p o łu d n io w e ) . J e ś li z a ś z in t e r p r e t o w a lib y ś m y to z d a n ie , ż e w s z e lk ie „ k r e s y m a z u r s k ie ” b y ły n a z y w a n e „ p o ln is c h e s O b e r la n d ”, s t a n o w iło b y to t y m w ię k s z y b łą d . Z a m ia s t: „ p o z o s t a w a ło w o k r ę g u a d m in is t r a c y j n y m la n d r a t u r y n id z ic k i e j ” w in n o b y ć : „ n a le ż a ło d o p o w ia t u n id z ic k ie g o ” .

N ie m ie c k a n a z w a S o ld a u is t n ia ła ju ż w ś r e d n io w ie c z u , tr u d n o w ię c m ó w ić , ż e d o p ie r o w c z a s ie I I w o j n y ś w ia t o w e j , p o w c ie le n iu d o R z e s z y , „ z o s ta ło p r z e m ia n o w a n e n a S o ld a u ”.

G i ż y c k o . P r o p a g a n d a n ie m ie c k a la n s o w a ł a te z ę , ż e co in n e g o „ p o ls k i” , a co in n e g o „ m a z u r s k i”. A u t o r r o z d z ia łu , c h c ą c p o d k r e ś lić z n a c z e n ie , t z w . k o ­ lo n iz a c j i w e w n ę t r z n e j , z a m ia s t to p o w ie d z ie ć w p r o s t , w o li t w ie r d z ić , ż e n a j ­ p ie r w b y ło o s a d n ic t w o p o ls k ie z M a z o w s z a , a p o te m m a z u r s k ie z M a z u r . M a r c in G e r s s w y d a w a ł „ K a le n d a r z k r ó le w s k o - p r u s k i e w a n g e li c k i”, a n ie „ K a le n d a r z ”. I to ju ż p r z e d 1875 r o k ie m . N a t o m ia s t w y d a w a n ie „ G a z e ty L e c k i e j ” z a w ie s i ł p r z e d 1899 r o k ie m . O k r e s p o d a n y w n a w i a s i e ( łą c z n ie d la o b u w y d a w n ic t w ) j e s t w ię c b łę d n y . K u r z ę t n i k . O k r e ś le n ie „ a r c h it e k t u r a m a ło m i a s t e c z k o w a ” j e s t z p o z ­ n a w c z e g o p u n k t u w id z e n ia b e z w a r t o ś c io w e . L i d z b a r k ( W e i s k i ) . M ia s to n ie m o g ło w r ó c ić d o P o ls k i „ p o p l e b i s ­ c y c ie ”, g d y ż n ie b y ło n im o b ję te . S k o r o a u to r p is z e , ż e L id z b a r k le ż y „ p rz y r u c h liw e j t r a s ie D z ia łd o w o — T o r u ń , D z ia łd o w o — G r u d z ią d z ” p o w in ie n d o d a ć j e s z c z e k ilk a in n y c h t r a s z D z ia łd o w a (d la c z e g o w ł a ś n i e z D z ia łd o w a ? ) , n p . d o B r o d n ic y , K o w a le w a . L u b a w a . N o w y z a m e k lu b a w s k i z b u d o w a n o n ie w X V , le c z w X V I I w ie k u . R ó w n ie ż L u b a w a z o s t a ła w 1920 r. p r z y łą c z o n a d o P o l s k i m o c ą t r a k ­ ta t u w e r s a ls k ie g o , a n ie „ w w y n i k u p le b is c y t u ”. D la c z e g o c a ł k o w ic ie p r z e - m ilc z o n o is t n ie n ie lu b a w s k ie g o s e m in a r iu m n a u c z y c ie ls k ie g o o r a z d z ia ła ln o ś ć d r a R z e p n ik o w s k ie g o i z a ło ż o n e g o p r z e z n ie g o b a n k u ? I ł a w a . L in ia k o le j o w a K u t n o — B r o d n ic a z e w z g lę d ó w z a s a d n ic z y c h n ie m o ż e łą c z y ć s ię w I ła w ie z lin ią W a r s z a w a — M a lb o r k — G d a ń s k . S ie d e m p o d ­ c ie n i w ił a w s k im r y n k u z a c h o w a ło s ię n ie d o 1939, a le d o 1753 r. J e z io r a k n ie j e s t d r u g im , le c z s z ó s t y m co d o w ie l k o ś c i j e z io r e m w P o ls c e . M i k o ł a j k i . S z o s y E łk — O ls z t y n i P is z — G iż y c k o k r z y ż u j ą s ię n ie w M ik o ła j k a c h , le c z w O r z y s z u . T w ie r d z e n ie „W 1550 r. z j a w il i s ię tu p ie r w s i p a s t o r z y lu t e r a ń s c y , a w r a z z n im i o s a d n ic y n ie m i e c c y ” j e s t n ie z g o d n e z p r a w d ą . P i e r w s z y p a s t o r w y s t ę p u j e w h is t o r ii M ik o ła j e k ju ż w 1529 r. W la t a c h 1552— 1574 b y ł tu p r o b o s z c z e m J a k u b W illa m o w iu s , e x - k a t o li k , a w ię c z a p e w n e p r z y b y ły z P o l s k i ( c y t u j ę za p r a c ą W . C h o j n a c k i e g o , Z b i o r y p o l s k o - e w a n g e l i c k i e w b y ł y c h P r u s a c h W s c h o d n ic h w X V I — X X го.). M im o to a u to r w d a ls z y m c ią g u t w ie r d z i: „ K o lo n iz a t o r z y n ie m ie c c y , m a j ą c za s o b ą w ła d z ę a d m in is t r a c y j n ą , w n ie d łu g im c z a s ie o d e b r a li k a t o lic k im M a ­ z u r o m k o ś c ió ł, co s p o w o d o w a ło , ż e p o la t a c h c a ła lu d n o ś ć p r z e s z ła n a p r o t e ­ s t a n t y z m ”. Z g o d n ie z e s w y m n a s t a w ie n i e m a u to r n ie c o d a le j s t w ie r d z a : „W r o k u 1877, M . l i c z y ł y 2.280 m ie s z k a ń c ó w , p r z e w a ż n ie w y z n a n i a e w a n g e ­ lic k ie g o , a le m ó w ią c y c h p o p o ls k u M a z u r ó w ”. W o b e c t e g o n a le ż a ło b y p o ­ c h w a lić r ó w n ie ż S t e f a n a Ż e r o m s k ie g o za to , ż e c h o ć b y ł e w a n g e li k i e m ( r e ­ fo r m o w a n y m ) , m im o to j e d n a k p is a ł p o p r a w n ie p o p o ls k u .

M i ł o m ł y n . Z a m ia s t „ p ie r w o t n a n a z w a L iw s k i M ły n ” p o w in n o b y ć „ d a w n a , j e s z c z e p o 1945 r o k u u ż y w a n a n a z w a L iw s k i M ły n ” . N a le ż a ło b y p r z y t y m z a z n a c z y ć , że r ó w n ie ż d r u g a p o ls k a n a z w a M iło m ły n j e s t d a w n a ( w y s t ę ­ p u j e n p . u M r o n g o w iu s z a w n ie c o z m ie n io n e j f o r m ie : M iło m ły n e k ) . R z e k a , k t ó r e j k o r y t e m p o p r o w a d z o n o w X I X w ie k u k a n a ł, n a z y w a ła s i ę n i e L iw n a , le c z L iw a . — Z a m ia s t „ n a j s t a r s z y p r z y w il e j m ie j s k i” p o w in n o b y ć „ p r z y w ile j lo k a c y j n y ” . — M iło m ły n n ie b y ł s p a lo n y w c z a s ie p ie r w s z e j w o j n y ś w i a t o w e j . • M ł y n a r y . M ie j s c o w o ś ć n ie le ż y „ n a d D o n ą , d o p ły w e m B a u d y ” , l e c z n a d B a u d ą . M o r ą g . L in ie k o le j o w e p r o w a d z ą c e d o P a s łę k a i D z ie r z g o n ia (a w ła ś c iw ie d o M a lb o r k a ) n ie r o z c h o d z ą s ię w M o r ą g u , le c z w M a łd y t a c h . O p r ó c z w y m i e ­ n io n y c h tr z e c h s z o s z M o r ą g a p r o w a d z i s z o s a do O r n e t y (co z a z n a c z o n o z r e s z t ą n a m a p ie d o łą c z o n e j d o d r u g ie g o to m u ). — Z d a n ie „W r o k u 1818 s t a ł s ię o ś r o d k ie m p o w ia t o w y m z s ie d z ib ą la n d r a t a ” j e s t b a ła m u t n e . W r o k u t y m

w w y n ik u z m ia n w p o d z ia le a d m in is t r a c y j n y m d a w n y , z n a c z n ie w ię k s z y p o w i a t m o r ą s k i z o s t a ł o k r o jo n y . N i d z i с a. · P o s ia d a p o łą c z e n ia k o le j o w e n ie t y lk o z O ls z t y n e m i D z ia łd o ­ w e m , a le i z W ie lb a r k ie m . N a t o m ia s t t w ie r d z e n ie ja k o b y ( n ie g d y ś , a le k o n ­ k r e t n ie k ie d y ? ) p r o w a d z ił t ę d y s z la k h a n d lo w y z j e d n e j j e d y n e j M ła w y (d la c z e g o n i e z W a r s z a w y ? ) dp O s tr ó d y , P a s łę k a , O ls z t y n a , L id z b a r k a W a r ­ m iń s k ie g o i K r ó le w c a (a le ju ż n i e d o O ls z t y n k a , M o r ą g a c z y B r a n ie w a ) j e s t n a iw n e . G o r z e j, ż e t a k ie b e z t r o s k ie t w o r z e n ie „ s z la k ó w h a n d l o w y c h ” i w y l i ­ c z a n ie r ó ż n y c h m ie j s c o w o ś c i — ja k p o p a d n ie — j e s t w te j k s ią ż c e n a g m in n e i z n a u k o w e g o p u n k tu w id z e n ia n ie o d p o w ie d z ia ln e . A u to r t w ie r d z i, ż e w 1472 r. w N id z ic y z a w a r t y z o s t a l u k ła d p o m ię d z y Z a ­ k o n e m a M a z o w s z e m r e g u lu j ą c y ru c h g r a n ic z n y , n ie w y ja śn iła je d n a k , co p o d p o j ę c ie m „ ru c h u g r a n ic z n e g o ” w X V w ie k u r o z u m ia n o . P a s t o r A le x i u s (a w ła ś c iw ie A le k s y u s z ) n ie m ó g ł o k o ło 1800 r o k u n a p is a ć „ G o r z k ic h ż a łi” , p o n ie w a ż je g o „ G o r z k ie ż a le u b o g ie j g r z e s z n ic y E w y T u r k o - w e j ” w y d a n e z o s t a ły w c z e ś n ie j , o k o ło 1792 ro k u . N o w e M i a s t o L u b a w s k i e . P o s ia d a p o łą c z e n ia k o le j o w e n ie t y lk o z I ła w ą i B r o d n ic ą , a le i z L u b a w ą . I m a n ie j e d n ą s t a c j ę k o le j o w ą , le c z d w ie . W la t a c h 1334— 1343 N o w e M ia s t o n ie m o g ło b y ć w a ż n y m o ś r o d k ie m a d m in is t r a c y j n y m d la w s c h o d n ic h t e r e n ó w k r z y ż a c k ic h , p o n ie w a ż t e „ w s c h o d ­ n ie t e r e n y ” z n a j d o w a ły s ię w ó w c z a s z a P r e g o łą , a n ie n a d D r w ę c ą . A u t o r p o d a je , ż e z n is z c z e n ia w o j e n n e w 1945 r. w y n o s ił y o k o ło 40% , n a t o m ia s t A t l a s r e g io n a ln y w o j e w ó d z t w a o ls z t y ń s k i e g o t y lk o 25% . „ Z n is z c z e ­ n ia t e z o s t a ły ju ż p r a w ie c a łk o w ic ie z lik w id o w a n e ” . W y d a j e s ię , ż e m o ż n a j e d y n ie u s u n ą ć ś la d y z n is z c z e ń , n a t o m ia s t tr u d n o j e s t „ lik w id o w a ć z n is z c z e ­ n ia ” . A w r z e c z y w is t o ś c i n a le ż a ło b y n a p is a ć r a c z e j: „ w o s t a t n im d w u d z ie s t o ­ le c iu m ia s t o p o w a ż n ie s ię r o z b u d o w a ło ” , c z e g o d o w o d e m j e s t p o w s t a n ie n o ­ w e g o o s ie d la p o d M a r ia n o w e m , z ło ż o n e g o z o k o ło s t u d o m ó w , a t a k ż e w z r o s t lic z b y m ie s z k a ń c ó w (w 1939 r. 4.953 o s o b y , w 1946 — 4.719 o só b , w 1966 r. 6.720 o só b ). O l s z t y n e k . Z a m ia s t „ d w ie b r a m y : W y s o k a (n ie m ie c k a ) i N id z ic k a (p o ls k a ) ”, p o w in n o b y ć „ W y s o k a (N ie m ie c k a ) i N id z ic k a (P o ls k a ) ” , p o n ie w a ż p r z y m io t n ik i w n a w ia s a c h są ta k s a m o n a z w a m i, a n ie o k r e ś le n ie m n a r o ­ d o w o ś c i b ra m . O s t r ó d a . W p r z y p a d k u O s tr ó d y tr u d n o m ó w ić o „ o s a d z ie p o d z a m k o - w e j ”, p o n ie w a ż m ia s t o z o s t a ło z a ło ż o n e n a t e r e n ie w y ż s z y m , n a w z g ó r k u p r z y z a m k u . O tr z y m a ło o n o p r a w a m ie j s k ie n ie od L u d e r a z B r u n ś w ik u , le c z od L u t - h e r a v o n B r a u n s c h w e ig . W 1656 r. O s tr ó d a n ie z o s t a ła s p u s t o s z o n a a n i p r z e z T a t a r ó w , a n i p r z e z w o j s k a s z w e d z k ie . G iz e w iu s z b y ł r e d a k t o r e m „ P r z y j a c ie la L u d u Ł e c k ie g o ”, a n ie L e c k ie g o . W t y t u le w y d a n e j p r z e z n ie g o k s ią ż k i s ło w o „ p o ln is c h e ” p is z e s ię m a łą , a n ie d u ż ą lit e r ą . O s tr ó d a o t r z y m a ła p o łą c z e n ie k o le j o w e z M o r ą g ie m , a n ie z M r ą g o w e m . P o l s k i k o ś c ió ł e w a n g e li c k i n ie z o s t a ł s p a lo n y w 1945 г., le c z r o z e b r a n y p r z e d p ie r w s z ą w o j n ą ś w ia t o w ą . Z d a n ie „ P o m im o p o s t ę p u j ą c e j g e r m a n iz a c j i O . z a ­ c h o w a ła p o ls k i c h a r a k t e r ” j e s t n ie lo g ic z n e , p o d o b n ie ja k s t w ie r d z e n ie : „W w y ­ n ik u II w o j n y ś w i a t o w e j , ok . 60% b u d y n k ó w w m ie ś c ie u le g ło z n is z c z e n iu , w t y m ok . 30% b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h , 11% b u d y n k ó w p r z e m y s ło w y c h , 20% b u d y n k ó w u ż y t e c z n o ś c i p u b l ic z n e j ”. Z d a n ie to m ia ło p r a w d o p o d o b n ie b r z m ie ć : „ ...w t y m p o ło w ę z n is z c z o n y c h b u d y n k ó w s t a n o w ił y b u d y n k i m i e ­ s z k a ln e , j e d n ą s z ó s t ą b u d y n k i p r z e m y s ło w e i d w ie s z ó s t e b u d y n k i u ż y t e c z n o ś c i p u b lic z n e j ”. M o ż n a n a t u r a ln ie r ó w n ie ż u j ą ć s p r a w ę in a c z e j: w ś r ó d b u d y n k ó w 4 2 4

m ie s z k a ln y c h 30% z n is z c z o n y c h (a 70"/« c a ły c h ) , w ś r ó d b u d y n k ó w p r z e m y s ł o ­ w y c h 10 c z y t e ż 11% z n is z c z o n y c h (a 90 lu b 89 c a ły c h ) , w ś r ó d b u d y n k ó w u ż y ­ t e c z n o ś c i p u b lic z n e j 20% z n is z c z o n y c h (a 80% c a ły c h ). W t y m d r u g im p r z y ­ p a d k u j e d n a k n ie d o p u s z c z a ln e j e s t łą c z e n ie o b u z d a ń s ło w a m i „ w t y m ” , p o ­ n ie w a ż r ó w n a s ię to s t a w i a n i u z n a k u r ó w n o ś c i m ię d z y d w o m a c a łk o w ic ie n a in n e j z a s a d z ie p r z e p r o w a d z o n y m i o b lic z e n ia m i. C h y b a , ż e w m ie ś c ie b y ła d o k ła d n ie t a k a s a m a lic z b a b u d y n k ó w m ie s z k a l n y c h co p r z e m y s ło w y c h i t a k a sa m a , co u ż y t e c z n o ś c i p u b lic z n e j . P a s ł ę k . W z a k o ń c z e n iu c z y ta m y , ż e w 1945 r. m ia s t o b y ło z n is z c z o n e w 80% , ż e n a r u in a c h z a ło ż o n o z i e le ń c e i ż e w 1961 r. b y ło tu 6.971 m i e s z ­ k a ń c ó w . P o w s t a j e w o b e c t e g o p y t a n ie , ja k to s ię m o g ło s t a ć , ż e w m ie ś c ie , k t ó r e w 1939 r. l i c z y ł o 6.345 m ie s z k a ń c ó w m ie s z k a o b e c n ie — w 1967 r o k u — 7.728 o s ó b , s k o r o m ia s t o z o s t a ło z n is z c z o n e w 80% , a z n is z c z e n ia w o j e n n e p r z y ­ k r y t o t y lk o z ie le ń c a m i. O p r ó c z w z m ia n k i o z ie le ń c a c h (a m o ż e : z a m ia s t w z m ia n k i o n ic h ) n a le ż a ło p o d a ć , ż e p o 1946 r. z b u d o w a n o w P a s łę k u 21 b lo ­ k ó w m ie s z k a ln y c h o 824 iz b a c h , a t a k ż e 21 d o m k ó w je d n o r o d z in n y c h 0 105 iz b a c h . P i e n i ę ż n o . Z a m e k p o c h o d z i z X I V , a n ie z X V w ie k u . Z a c h o w a ło s ię j e g o s k r z y d ło w s c h o d n ie , a n ie z a c h o d n ie . A u t o r t w ie r d z i la k o n ic z n ie , ż e „ w 1455 r o k u z o s t a ło s p a lo n e p r z e z w o j s k a Z w ią z k u P r u s k ie g o ”. W r z e c z y w is t o ś c i s p r a w a m ia ła s ię in a c z e j (p o d a ję z a M . B i s k u p e m , T r z y n a s t o l e t n i a w o jn a z Z a k o n e m K r z y ż a c k i m ) : P r o -

z w ią z k o w y b u r m is t r z P ie n ię ż n a p o d p a la j ą c w ła s n y d o m d a ł w o j s k o m Z w ią z k u s y g n a ł d o a t a k u , z a k o ń c z o n e g o z w y c i ę s t w e m , w z ię c ie m d o n ie w o li k r z y ż a c k ie j z a ło g i i m ie j s c o w e j k a p it u ły . Od d o m u b u r m is t r z a z a j ę ł y s ię j e d n a k in n e d o m y i w z a m ę c ie w a lk i c a łe m ia s t o s p ło n ę ło . T r u d n o j e s t w ię c m ó w ić w ty m w y p a d k u o s p a le n iu m ia s t a p r z e z w o j s k a Z w ią z k u P r u s k ie g o . P i s z . N a z y w a n i e r e n e g a ta G ą s io r o w s k ie g o d r u k a r z e m p o ls k im j e s t z b y t ­ k ie m u p r z e jm o ś c i. P r a b u t y . M ia s t o p o ło ż o n e j e s t n a d j e z io r e m L iw ie n i e c , a n ie n a d M ły ń s k im . L in ia K w id z y n — J a b ło n o w o n ie t w o r z y w P r a b u t a c h s k r z y ż o w a ­ n ia z li n i ą k o le j o w ą W a r s z a w a — G d a ń s k . R e s z e l . N a S a j n i e z n a j d u j ą s ię d w a m o s t y g o t y c k ie , a n ie je d e n . W b r e w p o d p is o w i p o d z d j ę c ie m z a m e k r e s z e ls k i n ig d y n ie b y ł z a m k ie m k r z y ­ ż a c k im . D z ię k i o d b u d o w a n iu l i n i i k o le j o w e j d o S ą t o p R e s z e l u z y s k a ł p o łą ­ c z e n ie z lin ią k o le j o w ą O ls z t y n — K o r s z e , a n ie z „ m a g is t r a lą t o r u ń s k o - o l- s z t y ń s k ą ”. S z c z y t n o . M ia s to p o łą c z o n e j e s t s z o s a m i n ie t y lk o z O ls z t y n e m , M y ­ s z y ń c e m i C h o r z e la m i, a le te ż z N id z ic ą , O ls z t y n k ie m , B is k u p c e m , M r ą g o w e m 1 P is z e m . W b r e w p o d p is o w i to , co w id z im y n a z d j ę c iu , n ie j e s t f r a g m e n t e m d a w n e g o z a m k u k r z y ż a c k ie g o , le c z b u d y n k ie m w z n ie s io n y m n a m ie j s c u z a m k u . Z a l e w o . L e ż y n a d j e z io r e m E w in g i, a n ie n a d Z a le w s k im . Z a m ia s t L u d e r z B r u n ś w ik u p o w in n o b y ć L u t h e r v o n B r a u n s c h w e ig . N a b o ż e ń s t w a w j ę z y k u p o ls k im o d b y w a ły s ię n ie od , le c z d o 1770 r. W o j e w ó d z t w o b i a ł o s t o c k i e E ł k . Z a m ia s t „ J a n a S ą d e c k ie g o - M a le c k ie g o z K r a k o w a ” p o w in n o b y ć „ J a n a M a łe c k ie g o z N o w e g o S ą c z a , z w a n e g o z te g o p o w o d u r ó w n ie ż S ą d e c ­ k im ” . Z a ło ż o n a p r z e z n ie g o d r u k a r n ia b y ła d r u g ą n a z ie m ia c h p o ls k ic h . W 1810 r. s k a s o w a n o w s z k o le e łc k ie j n ie n a u c z a n ie j ę z y k a p o ls k ie g o , le c z w y k ł a d y w t y m j ę z y k u . O l e c k o . M a r g r a b o w a , a w ła ś c iw ie M a r g r a b b o w a , to n a z w a n ie m ie c k a ,

a n ie „ d a w n a ” p o ls k a . P o ls k ą n a z w ą m ia s t a b y ło od s a m e g o p o c z ą tk u O le c k o , k tó r ą N ie m c y w f o r m ie O le tz k o s t o s o w a li w o b e c c a łe g o p o w ia t u .

S y n o d , k tó r y z a p r o t e s t o w a ł p r z e c iw k o r u g o w a n iu j ę z y k a p o ls k ie g o , o d b y ł s ię n ie w 1838, l e c z w 1836 r. P r z e s a d ą j e s t s u g e r o w a n ie ja k o b y w ła ś n i e d z ię k i t e m u p r o t e s t o w i z 1836 r. n a b o ż e ń s t w a w j ę z y k u p o ls k im o d p r a w ia n e b y ły w O le c k u a ż d o 1912 r. * * * P r z e d s ta w io n a p o w y ż e j e r r a ta n ie j e s t k o m p le t n a , c h o ć z n a c z n ie u z u p e ł­ n ia o f ic j a ln ą . N a p e w n o p o m in ą łe m s p o r o d a ls z y c h b łę d ó w , n ie ś c is ło ś c i i p r z e in a c z e ń , k t ó r e p o w in n y b y ć — w im ię p r a w d y n a u k o w e j — z a r e j e s t r o ­ w a n e i w y t k n ię t e . J e d n a k ż e ju ż te , k t ó r e z a u w a ż y łe m i p r z e d s t a w iłe m , s k ł a ­ d a ją s ię n a n ie z b y t p o c ie s z a j ą c y o b r a z z a n ie d b a ń e d y t o r s k ic h . Z r o z u m ie n ie r e fe r o w a n y c h w k s ią ż c e s p r a w u tr u d n ia p o n a d to p o g m a t w a n a n a o g ó ł k o m p o z y c j a p o s z c z e g ó ln y c h r o z d z ia łó w . P o n ie w a ż n ie o p r a c o w a n o je d n o lit e g o s c h e m a tu in f o r m a c ji, k a ż d y a u to r p o s w o j e m u p r z e d s t a w ia i p r z e ­ s z ło ś ć i t e r a ź n ie j s z o ś ć d a n e g o m ia s t a . P o s w o j e m u p r z e p r o w a d z a t e ż s e le k c j ę s p r a w w a ż n y c h od m n ie j w a ż n y c h . N a p r z y k ła d d la a u to r a a r t y k u łu o K ę ­ t r z y n ie s p r a w ą w a ż n ą j e s t u t o p ie n ie W o lf g a n g a S a u e r a w s t a w i e m ie j s k im , d o k o n a n e p o d p r z e w o d n ic t w e m c e c h u s z e w c ó w . A u t o r a r t y k u łu o S z c z y tn ie u z n a ł z a w a ż n ą w ia d o m o ś ć o t y m , ż e o k o ło 500 la t t e m u (w X V w ie k u ) n i e ­ m ie c k i k a r c z m a r z z m ie n ił s o b ie n a z w is k o n a O w s ia n k a , n a t o m ia s t z a s z c z e g ó ł g o d n y p o m in ię c ia u z n a ł f a k t , że w 1920 r. z o s t a ł w S z c z y t n i e ś m ie r t e ln ie p o b it y d z ia ła c z m a z u r s k i B o g u m ił L in k a . A u t o r r o z d z ia łu o B is z t y n k u z a p e w ­ n ia z n ó w c z y t e ln ik ó w , ż e w t y m d w u t y s ię c z n y m m ia s t e c z k u , p o s ia d a ją c y m p o n a d 400 d z ie c i w w ie k u s z k o ln y m „ c z y n n a j e s t s z k o ła p o d s t a w o w a ”. W s z y s c y a u t o r z y s k r u p u la t n ie n o t u j ą n a z w is k a k o m t u r ó w , w ie l k i c h m is t r z ó w , b is k u p ó w , im io n a k s ią ż ą t i k r ó ló w p r u s k ic h , k t ó r z y z a k ła d a li m ia s t a , p r z y z n a w a li im r ó ż n e p r z y w ile j e . P r z y k ła d e m c h a o s u m y ś lo w e g o , p a n u j ą c e g o w w ię k s z o ś c i r o z d z ia łó w , m o ż e b y ć n a s t ę p u j ą c a w ia d o m o ś ć z z a m ie r z c h łe j p r z e s z ło ś c i D o b r e g o M ia sta : w ty m s a m y m a k a p ic ie m ię d z y z d a n ie m n a t e m a t o b w a r o w a ń w X I V w ie k u i z d a ­ n ie m o b u n c ie m ie s z c z a n p r z e c iw k o b is k u p o w i w X V w ie k u z n a j d u j e m y z d a n ie : „ M ie s z c z a n ie u t r z y m y w a li s ię z w y r o b u s u k n a , p iw o w a r s t w a o r a z h a n d lu ln e m , z b o ż e m , s o lą i t y t o n ie m ”. W z d a n iu ty m n ie p o d a n o k ie d y k o n k r e t n ie s ię u t r z y m y w a li, w w ie k u X I V i X V , cz y te ż od c h w ili z a ło ż e n ia m ia s t a a ż do n ie d a w n a . J e ś li z e w z g lę d u n a u m ie j s c o w ie n ie t e g o z d a n ia p r z y j m ie m y , ż e b y ły to z a j ę c ia m ie s z c z a n w X I V i X V w ie k u , r o d z i s ię p y t a ­ n ie , w j a k i s p o s ó b m o g li w o w y m c z a s ie u t r z y m y w a ć s ię z h a n d lu t y t o n ie m , s k o r o r o ś lin ę tę , w ś r e d n io w ie c z u w E u r o p ie n ie z n a n ą , s p r o w a d z o n o z A m e ­ r y k i z n a c z n ie p ó ź n ie j , b o w X V I w ie k u .

W k s ią ż c e o K is ie lic a c h b y ło b y m ie j s c e n a w y lic z a n ie , il e o s ó b w 1860 r. t r u d n iło s ię s z e w s t w e m , il e z a ś g a r b a r s t w e m , ilu b y ło s t o la r z y , a ilu „ w y ­ t w ó r c ó w c e g ie ł” (sic!). W k r ó t k ie j n o t a t c e p o ś w ię c e n ie te j „ s p r a w ie ” c z te r e c h w ie r s z y (n a o g ó ln ą lic z b ę 47) j e s t n ie u z a s a d n io n e .

N a j w ię k s z y j e d n a k z a m ę t w u m y s ła c h c z y t e ln ik ó w p o w o d u j ą li c z n e d a ty ( p r z e d e w s z y s t k im p o ż a r ó w i z n is z c z e ń w o j e n n y c h ) . A j e s z c z e b aird ziej — d a n e n a t e m a t lic z b y lu d n o ś c i. C z a s e m a u t o r z y t w ie r d z ą , ż e j a k ie ś m ia s t o m ia ło , n p . p r z e z c a ły X V I I w ie k n ie z m ie n n ą lic z b ę 700 m ie s z k a ń c ó w , n a o g ó ł j e d n a k p o d a j ą lic z b y d la k o n k r e t n y c h la t . D o b ó r ty c h la t j e s t j e d n a k c a ł k o ­ w ic i e d o w o ln y . W y r y w k o w e in f o r m a c je n a t e m a t lic z b y lu d n o ś c i n ie d a ją

ż a d n e g o s e n s o w n e g o p o j ę c ia o s p e c y f ic e r o z w o j u d e m o g r a f ic z n e g o d a n e j m ie j s c o w o ś c i, u n ie m o ż liw ia j ą te ż r o b ie n ie p o r ó w n a ń m ię d z y m ia s t a m i. * * * T y t u ł k s ią ż k i b r z m i: M ia s ta p o l s k i e w t y s i ą c l e c i u , a n ie M ia s t o P o l s k i w t y s i ą c l e c i u ” . Z o b o w ią z u j e to d o a k c e n t o w a n ia ic h p o ls k ie g o c h a r a k t e r u . R e a liz a c j i t e g o z a d a n ia p o d j ę li s ię w s z y s c y a u t o r z y t e k s t ó w w c z ę ś c i p o ­ ś w ię c o n e j w o j e w ó d z t w u o ls z t y ń s k i e m u o r a z in t e r e s u j ą c y c h n a s r o z d z ia łó w 0 tr z e c h m a z u r s k ic h p o w ia t a c h w o j e w ó d z t w a b ia ło s t o c k ie g o . N ie s t e t y je d n a k , p r o b le m p o ls k o ś c i m ia s t n a t e r e n ie b. P r u s W s c h o d n ic h w o m a w ia n e j k s ią ż c e u j ę t y j e s t — m im o s z c z e r y c h c h ę c i — d o ś ć c z ę s t o z b y t p o w i e r z c h o w n ie , s t a w ia s ię w n ie j n ie r a z j e d y n ie n a e f e k t , n ie z a w s z e d b a s ię o r z e t e ln o ś ć in f o r ­ m a c j i n a u k o w e j . A u t o r z y w o lą b y ć k r o n ik a r z a m i, n iż h is t o r y k a m i. N ie u m ie j ą s p o j r z e ć n a z a g a d n ie n ie w s p o s ó b s y n t e t y z u j ą c y . C h o c ia ż z p r a w n e g o p u n k t u w id z e n ia z a ł o ż y c ie la m i w ię k s z o ś c i m ia s t M a z u r 1 W a r m ii b y li N ie m c y (co n ie z n a c z y , ż e r e a liz a t o r a m i a k t ó w p r a w n y c h m u ­ s ie l i b y ć te ż (N ie m c y ), c h o ć w i e l e m ia s t p r z e z d łu g ie o k r e s y cz a su n a le ż a ło d o n ie m ie c k ic h o r g a n iz m ó w p a ń s t w o w y c h ( p a ń s t w o k r z y ż a c k ie , K s ię s t w o P r u s k ie , K r ó le s t w o P r u s k ie , R z e s z a N ie m ie c k a ) , m im o to n a o g ó ł m o ż n a m ó w ić o ic h p o ls k o ś c i b e z u c ie k a n ia s ię d o m is t y f ik a c j i. U le g a n ie t e n d e n c y j n y m in t e r p r e t a c j o m i n ie u z a s a d n io n y m k o n c e p c j o m w id a ć w k w e s t i i u t r a t y p r a w m ie j s k ic h p o 1945 r. O d e b r a n ie t y c h u p r a w n ie ń b y ło n a o g ó ł j e d y n ie li k w id a c j ą f ik c j i p r a w n e j , k o n t y n u o w a n e j p r z e z N ie m ­ c ó w w o k r e s ie k a p ita lis ty c z n y m i. K r z y ż a c k a k o n c e p c j a r o z m ie s z c z e n ia m ia s t n a z a g r a b io n y c h t e r e n a c h p r z e s t a ła b y ć a k t u ln a j u ż w X V I w ie k u . M ia sta p r z e s t a ły s ię r o z w ija ć , j e d y n ie w e g e t o w a ły . K s ią ż ę t a i k r ó lo w ie p r u s c y p r a g n ę li w n i e ś ć k o r e k t ę p r z e z z a k ła d a n ie n o w y c h m ia s t , a le d o p ie r o p o 1870 r. p r z e p r o w a d z o n o is t o t n e z m ia n y j a k o ś c io w e . L e c z n a w e t w ó w c z a s w j e d n y m ty lk o p r z y p a d k u (K u r z ę t n ik ) z d e c y d o w a n o s ię n a r e z y g n a c j ę z p o z o r ó w „ m ie j s k o ś c i” . Z n is z c z e n ia d r u g ie j w o j n y ś w i a t o w e j s p r a w iły , ż e p o w r ó t P o ls k i n a M a ­ z u r y i W a r m ię p o łą c z o n y b y ł — p o z o r n ie — z „ l i k w i d a c j ą m ia s t ” n a t y c h t e r e ­ n a c h . J u ż j e d n a k z p e r s p e k t y w y 20 l a t w id a ć , ż e z n ie s i e n ie s z t u c z n e j g r a n ic y p a ń s t w o w e j i w p r o w a d z e n ie n o w e g o u s t r o j u s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z e g o p o w o ­ d u j e j e s z c z e b a r d z ie j n iż k a p it a liz m n a p r z e ło m ie X I X i X X w ie k u r a d y k a ln ą z m ia n ę w r o z m ie s z c z e n iu m ia s t , z m ia n ę f u n k c j i i z n a c z e n ia k a ż d e g o z n ic h . W s u m ie m a m y d o c z y n i e n ia n ie z d e z u r b a n iz a c j ą M a z u r i W a r m ii, a l e z w e j ­ ś c ie m w n o w y o k r e s r o z w o ju . C h o ć z m a t e m a t y c z n e g o p u n k t u w id z e n ia p r o p o r c j e m ię d z y d w u d z ie s t o l e ­ c ie m P o l s k i L u d o w e j , a t y s ią c l e c ie m p a ń s t w a p o ls k ie g o s ą b a r d z o m a łe , b y ło b y c a ł k o w ic ie u z a s a d n io n e — z w ła s z c z a w o d n ie s ie n iu d o m ia s t n a t e r e n ie b. P r u s W s c h o d n ic h — s z e r s z e p o t r a k t o w a n ie ic h n a j n o w s z e j h is t o r ii. N ie t y lk o s z e r s z e , a le t e ż — i p r z e d e w s z y s t k im — b a r d z ie j p o g łę b io n e . Z a m ia s t s t w ie r d z a ć , ż e w B is z t y n k u j e s t c z y n n a s z k o ła , a w P a s łę k u z a ło ż o n o z ie le ń c e , n a le ż a ło b y r a c z e j u c h w y c ić t e e l e m e n t y w ż y c iu k o n k r e t n e g o m ia s t a , k t ó r e d e t e r m in u j ą j e g o r o z w ó j. W e w s t ę p i e d o c z ę ś c i p o ś w ię c o n e j w o j e w ó d z t w u o ls z t y ń s k i e m u c z y ta m y : „ N o w e z a d a n ia , w y p ł y w a j ą c e z w y z n a c z o n e j im r o li, p o w a ż n ie a k t y w iz u j ą m ia s t a w o j e w ó d z t w a ”. N ie s t e t y — a n i w s t ę p , a n i r o z d z ia ły p o ś w ię c o n e p o s z c z e g ó ln y m m ia s t o m n ie p r e c y z u ją n a c z y m p o le g a j ą t e n o w e z a d a n ia i j a k a w ła ś c i w i e j e s t ta w y ­ z n a c z o n a im r o la . P o p r z e s ta n o n a o g ó ln ik a c h i n a z b y t c z ę s t o b łę d n e j , p r z e d e w s z y s t k im z a ś c h a o t y c z n e j f a k t o g r a f ii. E d w a r d M a r t u s z e w s k i