ACTA U N IV ERSITA TIS LO D ZIEN SIS
FO LIA B O T A N IC A 13 7 -1 4 1998
(A cta Univ. Lodz., F olia bot.)
Aurelia Urszula Warcholińska
W ŁA ŚCIW O ŚCI Z A G R O ŻO N Y C H
SEG ETA LNY CH RO ŚLIN N A CZY N IO W Y CH PO L SK I FEA TU RES O F TH REA TEN ED SEG ETA L VASCULAR PLA N TS
IN PO LAN D
ABSTR A C T: The paper presents the results o f the analysis o f features o f a group o f 100 threatened segetal vascular plants in Poland. T he basis o f the analysis was m ainly a preliminary list o f the threatened segetal plant species in Poland (W archolinska 1994). Richness o f species and their system atic, geographical, ecological and dynam ic character were analyzed.
T r e ś ć
1. Wstęp
2. M ateriał i uwagi metodyczne 3. Wyniki
4. W nioski 5. Piśmiennictwo 6. Summary
1. W ST Ę P
Zagrożenie segetalnej flory polskiej stale wzrasta, a proces wymierania gatunków roślin segetalnych nasila się. W ynika to nie tylko z m odernizacji i intensyfikacji rolnictwa, ale również ze wzrostu stopnia i zakresu technizacji o raz dew astacji środow iska przyrodniczego. W zw iązku z powyższym wzrosło w ostatnich latach także zainteresowanie tym problem em (zob. W a r c h o l i ń s k a 1994 i cytow ana tam literatura).
oraz liczebności populacji gatunków flory segetalnej Polski wyzwoliły potrzebę oceny aktualnych zasobów ginących i zagrożonych gatunków roślin segetalnych kraju. Zgodnie z zasadą ochrony gatunków , przyjętą przez K om itet Ochrony G atunków W ymierających M iędzynarodow ej Unii Ochrony Przyrody i Zasobów N aturalnych, podjęto próbę określenia stopnia (statusu) i przyczyn zagrożenia oraz w arunków i możliwości zachow ania tych gatunków. W kolejności opracowano wstępną listę zagrożonych gatunków roślin segetalnych Polski ( W a r c h o l i ń s k a 1994).
W niniejszej pracy przedstaw iono właściwości grupy zagrożonych segetal nych roślin naczyniowych Polski.
2. M A TER IA Ł I UW A GI M E T O D Y C Z N E
M ateriał do szczegółowej analizy właściwości 100 zagrożonych segetalnych roślin naczyniowych Polski stanow ią wyniki własnych badań (W a r c h o 1 i ń - s k i e j 1994) oraz dane zaczerpnięte z literatury.
Przy ocenie charakteru systematycznego wykorzystano wskaźniki okreś lające średnią liczbę gatunków w rodzinie i rodzaju oraz średnią liczbę rodzajów w rodzinie ( K o r n a ś , M e d w e c k a - K o r n a ś 1986; W a r c h o l i ń s k a 1991).
Przy analizie historyczno-geograficznej zastosowano powszechnie uznawany podział roślin synantropijnych ( K o r n a ś 1968a, 1977), uzupełniony m. in. o informacje zawarte w pracach: K o r n a ś (1968b); W a r c h o l i ń s k a (1988, 1993); M. Z a j ą c , A. Z a j ą c (1992); Ż u k o w s k i , J a c k o w i a k (1995). D ane odnoszące się do form życiowych zaczerpnięto m . in. z prac W a r c h o 1 i ń s k i e j (1986, 1993) i Z a r z y c k i e g o (1984).
K ierując się zasadą jednolitości kryteriów oceny stopnia zagrożenia, dla wszystkich grup roślin przyjęto kategorie M iędzynarodowej Unii O chrony Przyrody i Zasobów N aturalnych (How to use..., 1980; L u c a s , S y n g e 1978; O l a c z e k 1985; Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a k o w a 1993; Z a r z y c k i , W o j e w o d a , H e i n r i c h 1992). Ich symbole i objaśnienia zamiesz czono w wykazie zagrożonych taksonów .
N om enklaturę botaniczną podano według opracow ania M i r k a i in. (1995).
3. W YNIKI
N a liście zagrożonych segetalnych roślin naczyniowych Polski znalazło się 100 taksonów , ponieważ za M i r k i e m i in. (1995) Papaver strigosum włączono do Papaver rhoeas (por. W a r c h o l i ń s k a 1994). D o poszczegól nych kategorii zagrożenia zaliczono ( W a r c h o l i ń s k a 1994):
W łaściwości zagrożonych segetalnych roślin naczyniow ych Polski 9
Ex - gatunki wymarłe i przypuszczalnie wymarłe (4): Bromus arvensis, Camelina alyssum, C. sativa, Cuscuta epilinum.
E - gatunki wymierające (11): Adonis flam mea, Avena strigosa, Bupleurum rotundifolium, Conringia orientalis, Fumaria schleicheri, Linaria arvensis, Lolium remotum, L. temulentum, M isopates orontium, Nigella arvensis, Spergula arvensis ssp. maxima.
V - gatunki narażone (34): Adonis aestivalis, Agrostem m a githago, Anagallis arvensis for. azurea, A. foem ina, Asperugo procumbens, Bromus secalinus, Camelina microcarpa, Caucalis platycarpos, Centunculus minimus, Cuscuta campestris, C. europaea, Euphorbia exigua, Fumaria vaillantii, Galium tricornutum, Geranium dissectum, Gnaphalium luteo-album, Hemiaria hirsuta, Hypericum humifusum, Illecebrum verticillatum, K ickxia elatine, Lythrum hyssopifolia, M elampyrum arvense, Peplis portula, Polycnemum arvense, Radiola linoides, Ranunculus arvensis, Scandix pecten-veneris, Sherardia arvensis, Silene gallica, Stachys annua, Valerianella m ixta, V. rimosa,
Verónica opaca, V. praecox.
R - gatunki rzadkie (26): Anthem is tinctoria, Aphanes microcarpa, Centaurium pulchellum, Cerinthe minor, Chaenorhinum minus, Coronopus squamatus, Gagea arvensis, Galeopsis angustifolia, Geranium columbinum, G. molle, Juncus capitatus, M uscari comosum, M yosotis discolor, Nonea pulla, Ornithogalum umbellatum, Orobanche lútea, O. ramosa, Portulaca oleracea, Rhinanthus alectorolophus, Saxífraga tridactylites, Setaria verticillata, Silene dichotoma, Thlaspi perfoliatum, Thymelaea passerina, Vaccaria hispánico,
Valerianella locusta.
I - gatunki o nieokreślonym zagrożeniu (25): Aethusa cynapium ssp. agrestis, Alopecurus myosuroides, Centaurea cyanus, Chenopodium polyspermum, Consolida regalis, Digitaria sanguinalis, Filago arvensis, Fumaria officinalis, Gagea pratensis, Galium spurium, Hemiaria glabra, Holosteum umbellatum, Lathyrus tuberosus, Malva pusilla, Melandrium noctiflorum, Myosurus minimus, Neslia paniculata, Odontites verna, Papaver dubium, P. rhoeas, Ranunculus sardous, Sedum máximum, Sinapis arvensis, Valerianella dentata, Verónica polita.
Wiele roślin zamieszczonych na liście to gatunki o wąskim stopniu specjalizacji, bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej i specyficznych wyma ganiach siedliskowych. Znaczna ich część reprezentow ana jest przez nieliczne populacje. Są wśród nich, między innymi, wyspecjalizowane chwasty lnu (np. Camelina sativa, Cuscuta epilinum, Lolium remotum, Spergula arvensis ssp. maxima) i chwasty zbożowe (np. Avena strigosa, Bromus arvensis, B. secalinus, Lolium tem ulentum), któ rych diaspory przystosow ane są do speirochorycznego rozprzestrzeniania z materiałem siewnym. Spośród gatunków o bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej i specyficznych wymaganiach siedliskowych należy wymienić m. in.: Adonis flam m ea, Bupleurum rotun difolium, Caucalis platycarpos, Illecebrum verticillatum, Lythrum hyssopifolia,
M uscari comosum i Ornithogalum umbellatum.
Taksony roślin naczyniowych zaliczone do grupy zagrożonych gatunków flory segetalnej Polski należą do 31 rodzin i 76 rodzajów, wśród których przeważają taksony reprezentowane przez m ałą liczbę gatunków (tab. I). Są to głównie taksony jednogatunkow e, np. Agrostemma, Misopates, Nigella, Polycnemum, Radiola, Sherardia. Bogatszymi w gatunki są tylko rodzaje: Valerianella (4 gat.), Camelina (3 gat.), Cuscuta (3 gat.), Fumaria (3 gat.), Geranium (3 gat.) i Veronica (3 gat.). Większość gatunków należy do roślin dwuliściennych (87 gat.). Skład rodzinowy i rodzajowy analizowanej grupy zagrożonych segetalnych roślin naczyniowych jest dość prosty, gdyż 10 najliczniejszych rodzin obejmuje 65,8% wszystkich rodzajów i 64% wszystkich gatunków. Najwięcej gatunków należy do rodzin: Caryophyllaceae (10 gat.) i Scrophulariaceae (10 gat.). W skaźniki określające średnią liczbę gatunków w rodzinie (3,2) i rodzaju (1,3) oraz średnią liczbę rodzajów w rodzinie (2,5) sugerują, że stopień systematycznego zróżnicowania tej grupy zagrożonych gatunków , m imo prostego składu rodzinowego i rodzajowego, jest dość wysoki.
Charakterystyczną cechą grupy zagrożonych segetalnych roślin naczynio wych Polski jest stosunkowo duży udział taksonów obcego pochodzenia - antropofitów (65%), wśród których dom inują archeofity (78,5%). Znacz na liczba archeofitów występuje na nielicznych stanow iskach, np. Adonis flam m ea, Bromus arvensis, Bupleurum rotundifolium, Fumaria schleichen, Linaria arvensis, Lolium remotum, M isopates orontium, Scandix pecten- -veneris, Silene gallica, Valerianella rimosa. Najliczniejszą grupę wśród apofitów tw orzą gatunki siedlisk nadwodnych (9 gat.). Spośród apofitów na uwagę zasługują gatunki subatlantyckie, jak: Centaurium pulchellum, Centunculus minimus, Gnaphalium luteo-album, Illecebrum verticillatum, Juncus capitalus, Peplis portula, Radiola linoides, wywodzące się z siedlisk nadwodnych.
C harakterystyczną cechą ekologiczną analizow anej grupy roślin jest przewaga terofitów (82%) nad innymi formami życiowymi, tj. roślin prze żywających okresy krytyczne w postaci nasion. D o interesujących terofitów należą m. in.: Anagallis arvensis for. azurea, Aphanes microcarpa, Holosteum umbellatum, Kickxia elatine, Myosurus minimus, Polycnemum arvense, Saxifraga tridactylites, Thlaspi perfoliatum, Thymelaea passerina, Vaccaria hispanica. Większość hem ikryptofitów należy do taksonów rzadkich, np. Anthemis tinctoria, Cerinthe minor, Nonea pulla. D o ciekawszych taksonów z grupy geofitów należą: Gagea arvensis, G. pratensis, Muscari comosum, Ornithogalum umbellatum.
W łaściwości zagrożonych segetalnych roślin naczyniow ych Polski 11
T a b e l a I
U d ział jednostek system atycznych w grupie ginących i zagrożonych segetalnych roślin n aczy niow ych Polski
Participation o f system atic units in the group o f endangered and threatened segetal vascular plants o f Poland
Klasa R odzina
Liczba
Num ber Rodzaj
Liczba gatunków
Class Fam ily
rodzaj genera gatunek species G enus N um ber o f species 1 2 3 4 5 6
I. D icotylédones Chenopodiaceae 2 2 Polycnemum
Chenopodium 1 1 Portulacaceae 1 1 Portulaca 1 Caryophyllaceae 8 10 Vaccaria Melandrium Silene A grostem m a H olosteum Spergula H em iaria Illecebrum 1 1 1 1 1 1 Euphorbiaceae 1 1 Euphorbia 1 Ranunculaceae 5 7 Nigella Consolida M yosurus Ranunculus Adonis 1 1 1 2 2 Papaveraceae 2 5 Papaver Fumaria 2 3 Cruciferae 6 8 Conringia Sinapis Camelina Thlaspi Coronopus Neslia 1 1 1 1 1 G uttiferae 1 1 Hypericum 1 Crassulaceae 1 1 Sedum 1 Saxifragaceae 1 1 Saxifraga 1 Rosaceae 1 1 Aphanes 1 Papilionaceae 1 1 Lathyrus 1 Thymelaeaceae 1 1 Thymelaea 1 Lythraceae 2 2 Lythrum Peplis 1 1 M alvaceae 1 1 M alva 1 Linaceae 1 1 Radiola 1 Geraniaceae 1 3 Geranium 3
1 2 3 4 5 6 Umbelliferae 4 4 Aethusa 1 Bupteurum 1 Scandix 1 Caucalis 1 Primulaceae 2 3 Centunculus 1 Anagallis Cuscutaceae 1 3 Cuscuta Boraginaceae 4 4 Cerinthe 1 Nonea 1 M yosotis 1 Asperugo 1
Scroph ulariaceae 8 10 K ickxia 1
Linaria 1 Chaenorhinum 1 M isopates 1 Verónica M elam pyrum 1 O doniites 1 Rhinanthus 1 Orobanchaceae 1 2 Orobanche Labiatae 2 2 G aleopsis 1 S tachys 1 Gentianaceae 1 1 Centaurium 1 Rubiaceae 2 3 Sherardia 1 Galium
Valer ianaceae 1 4 Valerianella
Com positae 4 4 Filago 1
Gnaphalium 1
Anthém is 1
Centaurea 1
R azem Total 28 66 87 65 87
II. M on ocotyledones Liliaceae 3 4 Gagea 2
Ornithogalum 1 M uscari 1 Juncaceae 1 1 Juncus 1 Gramineae 6 8 D igitaria 1 Setaria 1 Alopecuros 1 Avena 1 Bromus 2 Lolium 2 R azem T otal 3 10 13 10 13 R azem Total 31 76 100 76 100
W łaściwości zagrożonych segetalnych roślin naczyniow ych Polski 13 Spośród dużej grupy gatunków rzadkich na liście zamieszczono 26. Ich zagrożenie wypływa głównie z niewielkiej liczby stanow isk, na których utrzymuje się niekiedy znikomo m ała liczba osobników, np. Juncus capitatus, M uscari comosum, Thymelaea passerina, Vaccaria hispánico.
N a liście znalazło się 25 gatunków bez bliższego oznaczenia stopnia ich zagrożenia, np. Consolida regalis, Digitaria sanguinalis, Galium spurium, Neslia paniculała, Valerianella dentata, Verónica polita. G atunki te wymagają dalszych badań.
Ubożenie flory segetalnej Polski jest efektem wielu przyczyn. N ajpow aż niejsze zmiany tej flory, wyrażające się m. in. spadkiem liczby i zasobności stanowisk, wynikają przede wszystkim ze zmian abiotycznych w arunków środow iska i przekształcenia agrofitocenoz.
4. W N IO SK I
Zjawisko recesji tak licznej grupy segetalnych roślin naczyniowych (100 taksonów ) prowadzi przede wszystkim do zmniejszenia różnorodności flory segetalnej Polski. W wyniku wymierania i ustępow ania tych gatunków ulega zmianie nie tylko charakter jakościowo-ilościowy flory segetalnej Polski, ale także następuje zubożenie zbiorowisk chwastów polnych. Z anikają niektóre typowe płaty fitocenoz i znacznie zmniejsza się powierzchnia zajęta przez te fitocenozy. Pow stają w ich miejsce zbiorowiska fragm entaryczne. Zostają bowiem wyeliminowane z ich składu elementy najbardziej swoiste. Prowadzi to także do zanikania zbiorowisk wyspecjalizowanych, właściwych m. in. szczególnym glebom (np. rędzinom), czy uprawom (np. upraw om lnu).
Stąd też, problem ochrony zagrożonych gatunków flory segetalnej Polski nie m oże ujść uwadze. Poza dążeniam i do zachow ania analizow anych gatunków w obrębie swoistych ekosystemów, należałoby rozważyć próbę wzięcia gatunków wymierających i bardzo narażonych do upraw y w w arun kach sztucznych, np. agrorezerwatach, skansenach, muzeach rolnych, stacjach doświadczalnych i naukowo-badawczych, ogrodach botanicznych, strefach chronionego krajobrazu, obszarach parków krajobrazow ych. M ożna również zorganizować inne sposoby ochrony, np. banki nasion.
5. PIŚM IE N N IC T W O
H o w to use the IU C N red data book categories. 1980.
K o r n a ś , J. 1968a. Geograftczno-historyczna klasyfikacja roślin synantropijnych. M at. Zakł. Fitosoc. Stos. U niw . W arszawskiego, 25: 33-41.
K o r n a ś , J. 1968b. Prow izoryczna lista nowszych p rzyb yszó w synantropijnych (kenofitów ) zadom owionych w Polsce. M at. Zakł. F itosoc. Stos. U niw . W arszawskiego, 25: 4 3 -5 3 .
L u c a s , G. , S y n g e , H. 1978. The IU C N plant red dala book. 1U C N , M orges.
M i r e k , Z. i in. 1995. Vascular plants o f Poland a checklist. G uidebook series, 15: 1-303. O l a c z e k , R. 1985. K ategorie zagrożenia ginących gatunków roślin i zw ierząt. Chrońm y Przyr.
Ojcz., 41(6): 5-21.
W a r c h o l i ń s k a , A . U . 1986. Antropogeniczne zagrożenie chwastów segetalnych Polycnemum arvense L., H em iaria hirsuta L. i / / . glabra L. oraz problem ich ochrony. A cta U niv. L odz., F olia bot., 4: 53-84.
W a r c h o l i ń s k a , A. U . 1988. Flora segetalna terenów rolniczych P u szczy B olim ow skiej i je j współczesne przem iany. A cta A grobot., 41(2): 321-368.
W a r c h o l i ń s k a , A . U . 1991. W łaściwości i współczesne przem iany flo r y segetalnej Wzniesień Łódzkich na tle wybranych flo r segetalnych środkow ej Polski. Fragm. Flor. G eob ot., 36(2): 459-497.
W a r c h o l i ń s k a , A . U . 1993. C hw asty polne Wzniesień Łódzkich. A tla s rozm ieszczenia. Wyd. U n iw . Łódzkiego, Łódź: 5-413.
W a r c h o l i ń s k a , A . U . 1994. List o f threatened segetal plan t species in Poland. [W:] M o c h n a c k y , S., T e r p ó , A. (Eds). A nthropization and environment o f rural settlem ents. Flora and vegetation. Proceedings o f International Conference. Sátoraljaújhely: 206-219. Z a j ą c , M. , Z a j ą c , A. 1992. A tentative list o f segetal and ruderal apophytes in Poland. Zesz.
N auk. U niw . Jagiellońskiego, Prace bot., 24: 7-23.
Z a r z y c k i , K. 1984. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Inst. Bot., P A N , Kraków: 1-45.
Z a r z y c k i , K. , K a ż m i e r c z a k o w a , R. (red.). 1993. P olska czerwona księga roślin. Inst. Ochr. Przyr. P A N , Kraków: 9-310.
Z a r z y c k i , K. , W o j e w o d a , W. , H e i n r i c h , Z. (red.). 1992. L ista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Bot. P A N , Kraków: 3-9 8 .
Ż u k o w s k i , W. , J a c k o w i a k , B. (red.). 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe P om orza Zachodniego i W ielkopolski. Prace Zakł. T aksonom ii R oślin U niw . im. A dam a M ickiewicza w Poznaniu, Bogucki W yd. N auk., 3: 1-141.
6. S U M M A R Y
The results o f analysing the o f features o f 100 threatened segetal vascular plants in Poland are presented in this paper. The basis o f the analysis is the author’s ow n research as well as literature data, m ainly a paper by W a r c h o l i ń s k a (1994). W hile evaluating this group o f species certain issues connected with its richness and its system atic, ecological and dynamic character were m entioned.
A m o n g other things it was discovered that the p h en om en on o f recession o f such a num erous group o f species o f field weeds leads first o f all to a decrease in the diversity o f flora and segetal com m unities o f Poland. It was also stated that besides measures taken to preserve the analysed species within specific ecosystem s, an attempt to em ploy endangered and very vulnerable species in to the cultivation in artificial conditions should be considered.
Prof. nadzw . dr hab. A. Urszula W archolińska W płynęło d o Redakcji
K atedra Botaniki F olia botanica
Uniw ersytet Łódzki 29.07.1996
