View of Russian Periodical Press of the Turn of 18th and 19th Century in the Interdisciplinary Perspective (From the Studies on the “Production—Brokerage—Consumption” Problem Triad)

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom V, numer 2 – 2014. MAGDALENA DBROWSKA *. CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU W PERSPEKTYWIE INTERDYSCYPLINARNEJ (ZE STUDIÓW NAD TRIAD PROBLEMOW: „PRODUKCJA – POREDNICTWO – KONSUMPCJA”) Wielkie problemy wykwitaj@ na skrzyowaniu rónych nauk Kazimierz Dobrowolski 1. UWAGI WSTPNE. Inspiracj do napisania niniejszego artykuu stay si dwie prace: tom Interdyscyplinarnie o interdyscyplinarnoci. Midzy ide@ i praktyk@, pomy

(2) lany, jak pisz jego redaktorzy, jako „diagnozowanie barier i przedstawianie oceny perspektyw dla rozwoju bada interdyscyplinarnych” (D UDZIKOWA, CHMIELEWSKI, GROBLER 2012:11), oraz wstpny rozdzia ksi ki Pauliny Buchwald-Pelcowej Historia literatury i historia ksi@ki. Studia nad ksi@k@ i literatur@ od redniowiecza po wiek XVIII, o

(3) wietlaj cy wskazany w tytule problem w dwóch perspektywach: ewolucji zapatrywa na niego oraz wa

(4) nie mo liwo

(5) ci wykorzystania w studiach nad nim podej

(6) cia interdyscyplinarnego (B UCHWALD-PELCOWA 2005:7-24). Nawi zuj c do podtytuu pierwszej pozycji, brzmi cego Midzy ide@ a praktyk@, mo na sformuowa nastpuj cy wniosek: je

(7) li ona dotyczy gównie sfery idei, to monografia Buchwald-Pelcowej maj ca podtytu Studia nad ksi@k@ i literatur@ od redniowiecza po wiek XVIII reprezentuje poziom praktyki badawczej. Dr hab. MAGDALENA DBROWSKA, prof. UW – Dyrektor Instytutu Rusycystyki UW, Kierownik Zakadu Historii Literatury Rosyjskiej w Instytucie Rusycystyki na Wydziale Lingwistyki Stosowanej UW; adres do korespondencji: ul. Szturmowa 4, 02-678 Warszawa; e-mail: m.dabrowska@uw.edu.pl 1 DOBROWOLSKI 1937 : 15..

(8) 86. MAGDALENA DBROWSKA. Obie prace pokazuj , e sowami-kluczami s w tego rodzaju studiach wielo

(9) i ró norodno

(10) , odnosz ce si przy tym zarówno do „krzy uj cych si” ze sob dziedzin nauki, jak i rozumienia samej interdyscyplinarno

(11) ci. Sowa Kazimierza Dobrowolskiego o „krzy owaniu si” ró nych dyscyplin posu yy Buchwald-Pelcowej za podsumowanie rozwa a o wykorzystaniu w studiach nad problemem „historia ksi ki a historia literatury” warsztatu i wyników prac bibliografów, historyków drukarstwa, ksigoznawców i socjologów. W trzech ostatnich dziedzinach (pierwsza wymaga osobnego rozpatrzenia) przedmiotem bada staje si, jak pisa Karol Gombiowski, „ksi ka analizowana w swej funkcji utrwalania i przekazywania okre

(12) lonych tre

(13) ci kulturalnych w trzech stadiach rozwojowych: p r o d u k c j i, p o

(14) r e d n i c t w a i k o n s u m p c j i” 2: produkcja obejmuje wszystkie etapy jej materialnego powstawania, studia nad po

(15) rednictwem dotycz dróg, którymi dociera ona do czytelników, przez konsumpcj nale y rozumie rozmiar i kierunki odbioru czytelniczego (GOMBIOWSKI 1962:6). Innymi sowy, nauka o ksi ce jawi si jako „dyscyplina badaj c pomniki literatury pod wzgldem ich materialnego u t r w a l e n i a, r o z p o w s z e c h n i e n i a i u y t k o w a n i a” (GOMBIOWSKI 1962:7). Zdaniem Buchwald-Pelcowej „tak ujta nauka o ksi ce spenia […] rol nauki pomocniczej dla historii literatury” (BUCHWALD-PELCOWA 2005:17), przy tym to ponownie sowa Gombiowskiego granica midzy ni a nauk o literaturze przebiega „w miejscu, gdzie ko czy si praca twórcza pisarza nad dzieem, a zaczyna ywot jego dziea w

(16) ród spoecze stwa” (GOMBIOWSKI 1962:8); z drugiej strony jednak, jak pisze Buchwald-Pelcowa, jest ona „nauk samodzieln , gdy realizuje wasne problemy badawcze […] i ma wasne […] metody badawcze” (BUCHWALD-PELCOWA 2005:17). Wcze

(17) niej z podobnymi postulatami wystpowa Kazimierz Piekarski, przywoywany zreszt przez Gombiowskiego; zapowiada on: „dam par uwag o metodzie i to w trzech grupach, dotycz cych p r o d u k c j i, p o

(18) r e d n i c t w a i k o n s u m p c j i ksi ki” (PIEKARSKI 1932:354). Je

(19) li za

(20) sign do najnowszej literatury przedmiotu, to na plan pierwszy wysun si w niej prace z zakresu kulturowej teorii literatury, a

(21) ci

(22) le – kulturowej socjologii literatury, zajmuj cej si wedle definicji Tomasza Kunza – „kulturowo […] usankcjonowanymi i zinstytucjonalizowanymi sposobami powstawania i funkcjonowania tekstów literackich w dynamicznej, zmiennej i heteronomicznej przestrzeni komunikacyjnej rzeczywisto

(23) ci kulturowej” (KUNZ 2012:433]. Piekarski 2. Tu i dalej podkre

(24) lenia wasne – M.D..

(25) CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU. 87. i Gombiowski pisali zatem o etapach „produkcji, po

(26) rednictwa i konsumpcji”, Kunz wspomina – w kontek

(27) cie „zasobów mobilizowanych i kapitalizowanych […] przez tekst literacki” – o „kapitale” materialnym i ludzkim, spo

(28) ród których pierwszy obejmuje drukarnie i wydawnictwa, drugi natomiast krytyków, recenzentów i redaktorów (KUNZ 2012:435-436). Na gruncie rosyjskim pogl dy zbli one do Piekarskiego i Gombiowskiego reprezentuje A.I. Sewastianow, zajmuj cy si problemem „ksi ka – czytelnik – literatura” i postuluj cy rozpatrzenie go „kompleksowo, za pomoc metody, która czy analiz ksigoznawcz oraz literaturoznawcz ze studiami nad krgiem czytelniczym” (\¡\+¢£#{ 1989:161)3. W jego opinii gówna trudno

(29) , na jak napotykaj badacze, jest natury metodologicznej, bo trzeba po czy , dla przykadu, rozwa ania nad ksi k jako „produktem” i „towarem” ze studiami nad biografi pisarsk jej autora, a do tego jeszcze poszczególne zagadnienia – zwaszcza odnosz ce si do publiczno

(30) ci literackiej – wymagaj dwojakiego potraktowania: ilo

(31) ciowego i jako

(32) ciowego (\ ¡\+¢£#{ 1989:161, 164). Niniejszy artyku stanowi prób przeniesienia zarysowanego interdyscyplinarnego podej

(33) cia w studiach nad ksi k na studia nad czasopi

(34) miennictwem z zaznaczeniem „miejsc wspólnych” i „miejsc ró nych” midzy oboma obiektami bada . Za materia egzemplifikacyjny posu rosyjskie czasopisma literackie przeomu XVIII-XIX wieku.. ETAP PIERWSZY: PRODUKCJA (CZASOPISMA NIKOAJA NOWIKOWA). Czoow postaci rynku wydawniczego Rosji czasów O

(35) wiecenia by Nikoaj Nowikow, wydawca gazet i czasopism zró nicowanych tematycznie i skierowanych do rozmaitych grup odbiorców: od pism satyrycznych („+`^” 1769-1770, „]`^&Q'?” 1770, „¤&<}” 1772-1773, „&'” 1774), przez mistyczne czasopisma maso skie („^ ^” 1777-1780, wraz z M. Chieraskowem), do czasopism dla kobiet („&x& Q?[& %x, ' @_'&^ x'? xQ&=& ^`'^” 1779) oraz dzieci („^& [^ x'? x} %`Q” 1785-1789) i gazety „&& x&Q&^” (1779-1789) z dodatkiem literackim „q&&x? x? __'&^” (1782-1786); ponadto zapisa si on jako zao yciel 3. Tu i dalej, o ile nie podano inaczej, przekad wasny – M.D..

(36) 88. MAGDALENA DBROWSKA. w 1773 r., z ksigarzem K. Millerem Towarzystwa Staraj cego si o Drukowanie Ksi ek oraz w 1784 r. Kompanii Typograficznej, zajmuj cej si nie tylko drukiem, ale równie kolporta em wydawnictw (zob. {#+¢¡ 2008:287-357). Gówna cz

(37) dziaalno

(38) ci Nowikowa na tym polu przypada na lata 1779-1789, póniej okre

(39) lane jako „nowikowowskie dziesiciolecie” (¥¡\$¦ 2010:199] w dziejach rynku wydawniczego. Okres ten rozpoczyna przejcie drukarni przy Uniwersytecie Moskiewskim, oparte na nastpuj cym zobowi zaniu wydawcy z 5 czerwca 1779 r.: \&^&?|? <&x x&Q^&Q $Q<^&&=& &&&=& `^^ ^<&=>?, '&&'^?, ? ' & Q Q <x'&^?Q &^x Q, #&&`, &x 10 '^ […], &^&`F ? &_?%`F Q? <^ '`[ &^&? `x <&%&x^ _&^, [^&^ <[^? (cyt. za: §+{ 1974 :152).. Okres ten zamyka za

(40) wydanie pisma „^& [^ x'? x} %`Q”. Z powy szego zestawienia czasopism wynika jednak, e praca Nowikowa jako wydawcy trwaa du ej ni dziesi lat, gdy obejmowaa tak e lata 1768-1779 oraz 1789-1792. Za W. Siemiennikowem mo na wyodrbni. w niej wic dwa podetapy: „petersburski”, obejmuj cy okres od 1768 do kwietnia 1779 r., oraz „moskiewski”, trwaj cy od maja 1779 do kwietnia 1792 r.; na pierwszy z nich przypado wydanie 53 tytuów, z drugiego pochodzi ich 875 (\¡¡##${ 1921:9-137)4. Zgodnie z wyliczeniami L.B. Swietowa, opieraj cego si na pracy Siemiennikowa, miejscem druku wikszo

(41) ci pozycji – a 558 – staa si drukarnia Uniwersytetu Moskiewskiego; na drugiej pozycji znalaza si pod tym wzgldem drukarnia Kompanii Typograficznej, w której

(42) wiato dzienne ujrzao 267 z nich, trzeci zaja drukarnia opuchina z 50 tytuami (\¡+{ 1946:60]. Jak zauwa a Natalia Mielnikowa, wraz z przej

(43) ciem drukarni Uniwersytetu Moskiewskiego w rce Nowikowa profil jej produkcji znacz co si zmieni, gdy z uniwersyteckiej w dosownym tego sowa rozumieniu, zaspokajaj cej wy cznie naukowe i pedagogiczne potrzeby szkoy wy szej, zmienia si ona w zorientowan na szerokie rzesze czytelników, którym Nowikow chcia zaszczepi. mio

(44) do czytania (¡¢#${ 1966:8). Z innego wyliczenia Swietowa wynika, e najliczniejsz grup tematyczn tworzya literatura pikna (345 tytuów, czyli 36,6% ogóu), najmniej byo prac przyrodoznawczych i jzykoznawczych (po 7 tytuów, czyli po 0,7%) (\¡+{ 1946:61). W Peters4. Pozostae 16 pozycji stanowi wydania nieoficjalne (zob. \¡¡##${ 1921: 138-140)..

(45) CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU. 89. burgu Nowikow wydawa czasopisma satyryczne, a tak e „\^-]^_`= `[ x&Q&^” (1777); cz

(46) ciowo tutaj, cz

(47) ciowo w Moskwie ukazyway si „^ ^” oraz „&x& Q?[& %x, ' @_'&^ x'? xQ&=& ^`'^”; w Moskwie wychodziy „^& [^ x'? x} %`Q”, a tak e „]_' &&Q x&Q&^?Q” (1783-1784). W Moskwie zdecydowa si on równie raz jeszcze wyda pisma satyryczne z okresu petersburskiego. W opinii Borisa Jesina trudne do

(48) wiadczenia petersburskie skoniy Nowikowa do zmiany w Moskwie polityki edytorskiej na bardziej umiarkowan i jednocze

(49) nie gbsz w wymowie spoecznej i literackiej (¡ \$# 2004:54). Nowikowowska produkcja czasopi

(50) miennicza i ksi kowa, niezwykle zró nicowana tematycznie, gdy obejmuj ca, jak stwierdza Aleksander Niefiedow, „od elementarzy przez przekadowe powie

(51) ci awanturnicze do powa nych rozpraw historycznych” (#¡¡{ 2010:156), dopeniaj si wzajemnie. Najlepszy dowód na to stanowi zawarto

(52) pisma „]_' &&Q x&Q&^?Q” oraz wydawane przez Nowikowa prace o tematyce pedagogicznej, stanowi ce, zgodnie z wyliczeniami Swietowa, 4,3% caej jego produkcji wydawniczej (\¡+{ 1946:61). „]_' &&Q x&Q&^?Q” stao si wic miejscem publikacji szeregu Nowikowowskich rozpraw pedagogicznych, w tym najwa niejszej – O wychowaniu i nauczaniu dzieci (1783) (zob. "

(53) #… 1985:289-346); Nowikowowi zawdziczaj osobne drugie w Rosji wydania ksi kowe dziea Jana Amosa Kome skiego oraz Johna Locke’a ({¡#$¦ 1788; { 1788). Co wicej, w gazecie „&& x&Q&^” i we wspomnianym dodatku do niej mo na znale wzmianki o Mylach o wychowaniu Locke’a: jedn z nich zawiera sam traktat O wychowaniu i nauczaniu dzieci, w którym sowa z jego programowej cz

(54) ci „bdziemy przy tym powoywa si na najlepsze dziea zagraniczne” zostay opatrzone komentarzem: „jedno z najwa niejszych dzie, […] Anglika Locke’a rozwa ania o wychowaniu [tj. Myli o wychowaniu M.D.], ju dawno zostay przeo one na jzyk rosyjski, ale czy wielu je czyta?” ("

(55) #… 1985:294), druga znajduje si w spisie ksi ek sprzedawanych w ksigarni uniwersyteckiej w Moskwie i dotyczy edycji Myli o wychowaniu z 1770 r. (+ !… 1784 : nlb)5. Dopenianie si tre

(56) ciowe Nowikowowskiej produkcji ksi 5. W spisie figuruj równie m.in. elementarz z 1770 r. oraz podrcznik do greki przeznaczony dla modzie y z 1783 r. Poszczególne pozycje wymienione s w porz dku alfabetycznym wedug tytuów, a opis ka dej opiera si na nastpuj cym schemacie: tytu – rok wydania – cena (lub – w zale no

(57) ci od oprawy – ceny)..

(58) 90. MAGDALENA DBROWSKA. kowej i czasopi

(59) mienniczej jest widoczne tak e w

(60) ród pozycji o tematyce ekonomicznej, na które skadaj si, z jednej strony, poradniki z zakresu ekonomii przeznaczone dla ró nych warstw spoecznych (np. { ' … 1788)6 oraz, z drugiej, opatrzony podtytuem „wydawany na wzór czasopisma” „¨&&Q[ Q=%” ({ ' ! '

(61) 4 1780-1789). Je

(62) li studia nad miejscem wydania czasopism i ksi ek dotycz sfery produkcji, to badania nad wspomnian ofert ksigarskim rzucaj

(63) wiato na poziom po

(64) rednictwa.. ETAP DRUGI: POREDNICTWO („+{@$©¦ ¡¦” – „@$#¡+ \]$$”). W kontek

(65) cie problemu „po

(66) rednictwa” mo na przypatrywa si czasopismom na dwa sposoby: niejako „od zewn trz” i „od wewn trz”. Pierwszy zakada studia nad ksigarniami (gównie stoecznymi), które miay w ofercie wydawnictwa periodyczne, w drugim wa ne s publikowane w czasopismach ogoszenia o ofercie ksigarskiej. Za pierwszego ksigarza petersburskiego, który zaj si prenumerat i rozprowadzaniem czasopism, uwa any jest Karl Wilhelm Miller, przedstawiciel znanego rodu ksigarskiego (por. ¦ª¡ 1980:116-143). Do periodyków, które mia w sprzeda y, nale ao pierwsze rosyjskie czasopismo prywatne „+`x&'F_? <['” Aleksandra Sumarokowa. A.A. Zajcewa i M.I. Fundaminski pisz , e ogoszenie o jego sprzeda y znalazo si w piciu numerach gazety „\^-]^_`= x&Q&^” z 1759 r. ( ¦ª¡, #$#\$¦ 1990:142; por. #$#\$¦ 1988:143). Dwa dziesiciolecia póniej wa ne miejsce w ofercie Millerów zajo czasopismo Wasilija Rubana „+`x&'F_ Q`” z 1771 r. (por. ¦ª¡ , #$#\$¦ 1990:142-143). Z przyjtego punktu widzenia warte odnotowania wydaje si opublikowane w nim w 1771 r. ogoszenie o wydaniu tygodnika „+`x&'F_ Q`” (|;}#… 1771:9-10), zaczynaj ce si od wskazania na wielk obfito

(67) wydawnictw periodycznych w roku poprzednim i bie cym: w 1769 r. byo ich tyle, e nawet najwiksi mio

(68) nicy nie nad ali z czytaniem, rok 1770 przyniós pisma „+`^” i „]`^&Q'?” Nowikowa oraz „] |<^'” Michaia Czu6. Wydanie pierwsze ukazao si w Petersburgu w 1772 r..

(69) CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU. 91. kowa. Wielo

(70) tytuów nie sza jednak w parze z ich dugowieczno

(71) ci . Powsta po zamkniciu wielu z nich luk mia zapeni „+`x&'F_ Q`”: ]Q x<F

(72) . 4: *& # <QQ _`x`^ &

(73) ! * ! ' *, ` &^&&=& '^ <&x^? QF^ 30 [' =& Q?} <& 4 &<. &Q, <[^& _`x^ ^&Q` ['` <?^ &Q&... (|;}# 1771 :10).. Omawiane ogoszenie zamyka nastpuj cy artobliwy wierszyk reklamowy: '? <&'% %_ &! ! 'Fx, +`x&'F_ ^ !&x^ `, ='` Q`? [^^' Q'^, ]& x' _^ ^`x =& <^ (|;}# 1771 :10).. Jego przedu eniem sta si natomiast spis „ubiegorocznych czasopism i wielu […] ksi ek” (wraz z cenami) sprzedawanych we wspomnianym skadzie ksigarskim Millera, w którym pocz tkowe pozycje zajmuj pisma: „\Q” (zob. ]¬{ 1981:159-169), „+`^” z lat 1769 i 1770, „$ ^& &” Czukowa, „x? <&[^” Fiodora Emina, „] |<^'” oraz drugie pismo satyryczne Nowikowa „]`^&Q'?” (

(74) ~ *… 1771:11-12). Z ko cowej cz

(75) ci spisu wynika ponadto, e w ofercie ksigarskiej Millera znajdoway si portrety Katarzyny II i mapy. Szerszy zestaw informacji zawieraj ogoszenia o pi

(76) mie „_^ <%”: ]&x< <Q^? & ! \[^]][^]_`=! ! '!; ^ ` q. ? x&Q @&Q <&x 193. $&=&&x x _'=&&'?^ &^&^? =%^`F ¨<x}F <QQ Q? $%x^'. ª % ^ ^&&=& <&'`=&x? 10, <'&F 12 `_. (| 4! 1815 :74] §^ . <% &^'?F| < <&'=&x Q&& <&'`[^ ` q. ? x&Q @Q <&x 193 [^& $& <'&|x. – ª 2! [^?! <<'^ 12 `_' (| 4! 1815 :77].. Obydwa ogoszenia stanowi tre

(77) przypisów do noty od wydawców zamykaj cej szóst cz

(78) miesicznika, wydawanego przez B.M. Fiodorowa, A.F. Richtera, W. Bachiriewa oraz I. Isakowa z my

(79) l o kobietach. Nota zawiera przypomnienie programu pisma: „interesuj nas tylko kobiety: ich cnoty, uomno

(80) ci, gust, kaprysy s staym obiektem naszych rozwa a ” (| 4! 1815:70) oraz wyja

(81) nienie jego tytuu: „nazwali

(82) my nasze pismo.

(83) 92. MAGDALENA DBROWSKA. «_^ <%» na wspomnienie kobiety, która potrafia po czy. w sobie […] urok, rozum i uprzejmo

(84) ” (| 4! 1815:71-72), wytumaczenie powodów opónie w wydaniu cz

(85) ci trzeciej i czwartej, spowodowanych potrzeb zmiany drukarni, kurtuazyjne sowa podzikowania dla prenumeratorów i przeprosin dla czytelników, których nadzieje zostay zawiedzione, wreszcie odpowied na ataki krytyki. Obydwa ogoszenia odnosz si do zapowiedzi wydawania czasopisma w nastpnym póroczu. Warto doda , e stosowanie w odniesieniu do niego okre

(86) lenia „czasopismo” jest spraw umown , poniewa cz

(87) badaczy sygnalizuje problemy z jednoznacznym zakwalifikowaniem go do grupy czasopism: „aby nazwa «_^ <%» czasopismem, nie ma zbyt wielu podstaw” pisa bibliofil Nikoaj Smirnow-Sokolski i dodawa: „nie jest to równie almanach w

(88) cisym tego sowa rozumieniu” (\$#{-\{{¢\$¦ 1959:389).. ETAP TRZECI: KONSUMPCJA („{\{\$¦ ¤#” „{\{\$¦ ¡$¦” – „\¡¡#©¦ ¡$¦”). Studia nad zagadnieniem „konsumpcji” mog by prowadzone w dwóch kierunkach: czytelnika przewidywanego przez twórców pisma oraz czytelnika rzeczywistego. Podstaw do bada nad pierwszym problemem stanowi przedmowy do czasopism oraz wszelkie inne wypowiedzi autotematyczne redaktorów, na drug kwesti rzucaj

(89) wiato zamieszczane na ko cu poszczególnych cz

(90) ci spisy prenumeratorów. Zagadnienia te czsto zreszt cz si ze sob , gdy prenumerata stanowi jeden z gównych tematów podejmowanych w wyst pieniach redaktorów. W

(91) ród czasopism ze spisami prenumeratorów na szczególne zainteresowanie zasuguje „&& `'” (1791-1792) Nikoaja Karamzina, jedyne, jak zauwa y Aleksander Samarin, pismo drugiej poowy XVIII stulecia, które w drugim roku wychodzenia nie zmniejszyo, lecz zwikszyo liczb prenumeratorów. Mimo sukcesu rynkowego pisma liczba prenumeratorów nie satysfakcjonowaa Karamzina, gdy dopiero wiksze wpywy od nich pozwoliyby mu poprawi szat graficzn : ¡^' _ ` Q? _'& =&x 300 \`__^&, 500, ^& ? <&^'? _ ^&^ =&x x'^ `&^ ¤`' <?^ x'? ='% ¥^^'; ? Q&= _ <^ !&& '^ % ]^_`= ' % <}=;.

(92) CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU. 93. Q&= _ &^ Q x& Q x^ ®^Q<, & =& <&Q, Q&Q %&Q}Q, &^& ^&' %^ qQ <& & _&^. #& 300 \`__^& x <'^?^ Q % <[^ xx}^ , ^& <& % Q&=` x`Q^ & < '^, &_ ®^Q<! (| 4# #' 1791 :248).. Wedug wylicze Samarina przyrost staych odbiorców w 1792 r. wyniós 12,5%: w 1791 r. byo ich 258, rok póniej – 290; w 1792 r. wzrosa te liczba odbiorców instytucjonalnych (z 7 do 13) (\$# 2000:114-115). O popularno

(93) ci czasopisma „&& `'”

(94) wiadczy równie fakt, e w latach 1801-1803 doczekao si ono drugiego wydania (zob. {¥¡+{ 1995:168-182). W rozbudowane wyst pienia redaktorów obfituj czasopisma „&& `” (1803) Piotra Makarowa i „\ `” (18091811) Aristarcha uknickiego. Co prawda w otwieraj cym pierwsze z nich wstpie („Powiadaj , e strzay zemsty polec na nas…”) wydawca zaznaczy, e dopiero „dwie albo trzy ksigi Merkuriusza poka zamiar […] i plan tego pisma” („< #, ...” 1803:3), gówne zao enia programowe pojawiaj si ju w nim, a tak e w dwóch innych pozycjach opublikowanych w tej samej cz

(95) ci: Niektórych mylach Wydawców Merkuriusza ( ' … 1803:4-18) oraz podzielonych na cztery „odcinki” Zawiadomieniach ( '# 1803:70-74). Jak z nich wynika, „&& `” zosta pomy

(96) lany jako czasopismo dla kobiet, w których wydawca dostrzega si napdow spoecze stwa, gwarancj rozwoju kultury i nauki oraz zachowania dobrych obyczajów. Z perspektywy bada nad odbiorcami czasopism na osobne odnotowanie zasug „odcinki” drugi i trzeci Zawiadomie, zawieraj ce wskazanie na (jeden) czytelniczki jako autorki niektórych zamieszczonych w pi

(97) mie dzie literackich oraz (drugi) programowe zorientowanie pisma na periodyki zachodnie, stanowi ce podstawowe ródo publikowanych tekstów, zwaszcza w dziale mody. Je eli w czasopi

(98) mie „&& `” gówn rol odgrywaj z tego wzgldu pozycje, w których wydawca dopiero wita si z czytelnikami, to w czasopi

(99) mie „\ `” na plan pierwszy wysuwaj si teksty, w których redaktor maj cy ju pewne do

(100) wiadczenie zapowiada kontynuowanie jego wydawania w latach 1810 i 1811 ( ' '… 1809:192-198; |;}# '… 1810:80-82). Obie „zapowiedzi” opieraj si na podobnym schemacie: zawieraj plan zawarto

(101) ci czasopisma (od „ró nych opowie

(102) ci historycznych, dramatycznych, moralizatorskich […], bd cych tumaczeniami [dzie M.D.] znanych najnowszych.

(103) 94. MAGDALENA DBROWSKA. cudzoziemskich pisarzy”, przez ró ne gatunki liryczne, rozwa ania filozoficzne, biografie, opisy podró y do przegl dów „wydarze wojennych i wyczynów wybitnych dowódców wojskowych” ( ' '… 1809:191-194]) i opis celu jego wydawania (zgodnego z o

(104) wieceniow zasad „przyjemne z po ytecznym”). Poza ten schemat wykracza informacja o warunkach prenumeraty, po czona z nastpuj c promocyjn propozycj skierowan do staych odbiorców: ]&x<? } =&x %x \^<^_`= 12 `_', <'&F x`= =&&x 15 `_'. […] %? […] x?^ &Q& Q&=& ¤`', <&'`[^ &^ Q? _%x& &xx}^, %? xx}^, <&'`[^ ! ^&=& ^ ( ' '… 1809:197).. Przegl d spisów prenumeratorów pozwala stwierdzi , e badania nad nimi mog by prowadzone w czterech kierunkach: samej liczby prenumeratorów (zmieniaj cej si w ró nych okresach wydawania pisma), ich pochodzenia spoecznego oraz miejsca zamieszkania, a tak e (w przypadku odbiorców indywidualnych) skadu personalnego.. ZAKOCZENIE. Powy sze rozwa ania mo na zako czy czterema wnioskami, odnosz cymi si do triady „produkcja – po

(105) rednictwo – konsumpcja”, jak te wykraczaj cymi poza ni . Po pierwsze, nale y odnotowa , e wszystkie trzy rozpatrywane zagadnienia stay si na przeomie XVIII i XIX wieku obiektem refleksji teoretycznej. Zarys drukarstwa rosyjskiego z wyeksponowaniem roli w jego rozwoju Piotra I znajdujemy w pi

(106) mie Nowikowa „^ ^” w 1777 r. (| '… 1777:55-61]. Przeomow rol Nowikowa jako propagatora sowa drukowanego oraz kultury czytelniczej u

(107) wiadamia Nikoaj Karamzin w szkicu „o sprzeda y ksi ek i mio

(108) ci do czytania w Rosji”, opublikowanym w czasopi

(109) mie „^ ¡&<” w 1802 r. ($# 1802:5764). „Pan Nowikow by w Moskwie gównym propagatorem sprzeda y ksi ek” – pisa Karamzin i jako dowód podawa nastpuj ce fakty: „wynaj wszy drukarni uniwersyteck , powikszy jej potencja techniczny […], zleca tumaczenia, zakada sklepy z ksi kami w innych miastach, wszelkimi sposobami stara si zachca spoecze stwo do czytelnictwa. […] Sprzedawa ksi ki niczym bogaty kupiec holenderski czy angielski sprzedaje.

(110) CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU. 95. towary z caego

(111) wiata…”; równie wa ny jest jeszcze jeden dowód, odnosz cy si ju

(112) ci

(113) le do wydawnictw periodycznych: „wcze

(114) niej gazety moskiewskie rozchodziy si w nakadzie nie wikszym ni sze

(115) set egzemplarzy: p. Nowikow wzbogaci ich zawarto

(116) […], wydawa wreszcie […] bezpatnie [czasopismo – M.D.] «^& [^»… […] Liczba prenumeratorów z roku na rok rosa i w ci gu dziesiciu lat osi gna 4000…” ($# 1802:57-58). Po drugie, podkre

(117) li wypada gbok

(118) wiadomo

(119) przedstawicieli rozpatrywanej epoki i czasów póniejszych potrzeby kompleksowych studiów nad wszystkimi trzema problemami, bada , jak dzi

(120) powiemy, interdyscyplinarnych. Szerokie wyobra enie o tym daje wydawany od 1813 r. | ! ! ;;

(121) (Rys bibliografii rosyjskiej) Wasilija Sopikowa (\{]${ 1813), po

(122) wicony w znaczniej mierze dziejom drukarstwa rodzimego i obcego. W jego recenzji, a wa

(123) ciwie w „opisie, z wyci gami rzeczy” (LINDE 1815 t. 2:412], Samuel Bogumi Linde stwierdza: „doszli

(124) my tedy, id c za P. Sopikowem, […] w kre

(125) leniu rysu historii literatury sowia skiej, albo raczej historii drukar sowia skich (bo od wynalezienia druku historia drukar

(126) ci

(127) le jest zwi zana z histori pocz tkowej literatury ka dego cywilizuj cego si narodu), do wa nej tej epoki…” (LINDE 1815 t. 5:130); w zako czeniu odniós si za

(128) do kwestii czytelnictwa: „w nich [tj. w periodykach M.D.] pisarze […] nie tylko póniejsze wiksze dziea […] pozna dawali, lecz e tym sposobem i publiczno

(129) sw do ci glejszych i trudniejszych rzeczy uwa nego czytania sobie przygotowali i zachcali” (LINDE 1815 t. 5:144]. Po trzecie, je

(130) li stara si nakre

(131) li perspektywy studiów nad omawian triad , to na plan pierwszy wysun si badania komparatystyczne, maj ce na celu porównanie etapów „produkcji”, „po

(132) rednictwa” i „konsumpcji” w okre

(133) lonym czasie w ró nych krajach europejskich (por. CIESKI 1992: 96-116). Po czwarte wreszcie, wypada wymieni inne – poza histori drukarstwa i ksigarstwa, a tak e socjologi literatury dyscypliny naukowe, których warsztat i wyniki mog okaza si przydatne w studiach nad czasopi

(134) miennictwem. Chodzi przede wszystkim o bibliografi (np. @$\# 1972: 211-217), jzykoznawstwo (por. %& … 1954], wreszcie prawo (np. @#ª¡ 1999:16-28) i histori sztuki (np. #¡¬{{§¡ 1984: 75-80). W naturalny sposób rodzi si zatem pytanie o status tych (i szeregu innych) dyscyplin wzgldem siebie oraz wzgldem nauki o literaturze, bo, jak nale y przypomnie , przedmiotem rozpatrzenia stay si tu pisma lite-.

(135) 96. MAGDALENA DBROWSKA. rackie 7. Najdawniejsz genez – sigaj c XIX wieku – maj dyskusje na temat bibliografii. „Badacz literatury bez bibliografii si nie obejdzie, od niej rozpoczyna albo w pewnych wypadkach sam j musi stworzy , nim przyst pi do bada ” – pisa Konstanty Wojciechowski (WOJCIECHOWSKI 1960 t. 1:276]; wcze

(136) niej Piotr Chmielowski zaznacza jednak, e „bibliografi nie nale y przeci a historii literatury: tytu dokadny i dat napisania lub pierwszego druku poda trzeba, […] ale balast dokadnego opisu ksi ek stanowczo odrzuci potrzeba” (CHMIELOWSKI 1960 t. 1:144]. Wielokrotnie powracaj cy w tek rozwa a na ten temat stanowi rozpatrywanie bibliografii jako nauki pomocniczej literaturoznawstwa (zob. TROCZYSKI 1960 t. 2:34].. REFERENCJE {]{ .$.: | 2 ~& 1765-1917. -

(137) ! ;4 . &^&--&`: $%x^'^& &^&&=& `^^ 1986. "

(138) #

(139)

(140) ! ' % XVIII . Red. q.#. &'&, \.. ¡=&&, .#. &<'&. &: ]x=&= 1985. @#ª¡ ... + 4 !

(141) 4 ! % XVIII . „^ &&&=& `^^”. C? 10 – `'^. 1999 nr 2 s. 16-28. @$\# ..: # ;;

(142) # «* ' ~&» .*. '4. W:

(143) . # '. T. 23. &: #` 1972 s. 211-217. BUCHWALD-PELCOWA P.: Historia literatury i historia ksi@ki. Studia nad ksi@k@ i literatur@ od redniowiecza po wiek XVIII. Kraków: Universitas 2005. CIESKI M.: Formacja owieceniowa w literaturze Polski i Niemiec. Wrocaw: Wiedza o Kulturze 1992. CHMIELOWSKI P.: Metodyka historii literatury polskiej. W: Teoria bada literackich w Polsce. Wypisy. Red. H. Markiewicz. T. 1. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1960 s. 104-145. DOBROWOLSKI K.: Zagadnienie nauki o ksi@ce. W: IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich w Warszawie dnia 31 maja – 2 czerwca 1936 roku. Referaty. Cz. 2. Warszawa: Nakadem „Przegl du Bibliotecznego” 1937 s. 7-15. DUDZIKOWA M., CHMIELEWSKI A., GROBLER A.: Przedmowa do tomu. W: Interdyscyplinarnie o interdyscyplinarnoci. Midzy ide@ i praktyk@. Red. A. CHMIELEWSKI, M. DUDZIKOWA, A. GROBLER. Kraków: Impuls 2012 s. 3-11. { ' ! '

(144) 4, C ; # ' 4 !, , !... ;4 ' ~& 4'o!. XL !. & 1780-1789.. 7. Czy to triada „produkcja – po

(145) rednictwo – konsumpcja”, czy to jakiekolwiek inne sygnalizowane wy ej zagadnienia, mog sta si przedmiotem rozpatrzenia równie w odniesieniu do czasopism specjalistycznych (medycznych, rolniczych, technicznych itp.). Zob. {]{ 1986..

(146) CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU. 97. { ' #', #', ' ', . < ! ! 2# & ' +

(147) { '

(148) ; '

(149) ' /& 2 '. & 1788. #$#\$¦ .$.: *

(150)

(151)

(152) ;}##

(153) 4 „;&

(154) ' ” XVIII . W:

(155) % & #. ; & & . Red. .. }. =x: @# 1988 s. 136-144. GOMBIOWSKI K.: Bibliotekoznawstwo jako dyscyplina uniwersytecka. „Roczniki Biblioteczne” 1962 z. 1-2 s. 1-19. [@.<.]: [„< #, '# # ...”]. „&& `” 1803 cz. 1 nr 1 s. 3. ¡\$# @.$.: % '

(156) *

(157) & & # ~& 1755-1917. &: $%x^'^& &&&=& `^^ 2004. N. [$# #..]. | ~ !

(158) :; : % . „^ ¡&<” 1802 Q nr 9 s. 57-64. @.<. [$# #..]: | 4# #'. „&& `'” 1791 cz. 4 ks. 2 &?_ s. 245-249. ¥¡\$¦ .{.: , ~ # , ;&

(159) # . W: .$. ]{{\$¦. ! :

(160) ~4 #. ; -& !. &: q&. <`_'[? ^&[? __'&^ & 2010 s. 174-202. {¡#$¦: "' '# +'! ', ', ! ', '2 ', ' 2&4 ' #4 !, .... & 1788. {#+¢¡ .$.: 4#. W:

(161) % . Cz. 1: %& #

(162) ' 1800

(163) . Red. .£. xF&, .. \x&&. &: q&. <`_'[? ^&[? __'&^ & 2008 s. 287-357. {¥¡+{ #..: / 4# „*

(164) ~&” .*. '4. „XVIII ” T. 19. Red. #.. {¥¡+{. \^-]^_`= 1995 s. 168-182. KUNZ T.: Kulturowa socjologia literatury – rozpoznania i propozycje. W: Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje. Red. T. Walas i R. Nycz. Kraków: Universitas 2012 s. 413-438. LINDE S.B.: O literaturze rosyjskiej przez Samuela Bogumia Lindego, Prez. Tow. El., Rekt. Lic. Warsz. „Pamitnik Warszawski” 1815 t. 2 sierpie s. 411-428, t. 3 wrzesie s. 14-34, t. 3 padziernik s. 133-150, t. 3 listopad s. 277-298, 1816 t. 4 stycze s. 3-21, t. 4 marzec s. 285-296, t. 5 maj s. 3-21, t. 5 czerwiec s. 125-144. {: | !,

(165) . . 2&4

(166) ! ! #4 *

(167) & ' ' '. 2 . & 1788. §+{ ..: 4! &' ; .. '

(168) *

(169) & . W:

(170) . # '. T. 28. &: #` 1974 s. 150-156. ¡¢#${ #.#.: 4#

(171) *

(172) & . XVIII . &: $%x^'^& &&&=& ^^ 1966. #¡¬{{§¡ $.q.: & '

(173) & ~

(174) 4#. W: ;' 4# &

(175) & . T. 17. Red. $.. @^. =x 1984 s. 75-80. [@.<.]. ' 4! *&#. „&& `” 1803 cz. 1 nr 1 s. 4-18. #¡¡{ .: * . & ;

(176) 4# # . &: xQ?–XXI 2010..

(177) 98. MAGDALENA DBROWSKA. [@.<.]. | ' !

(178) % . „^ ^” 1777 cz. 1 ^?_ s. 55-61. [@.<.]. |;}# 4 ~ & :;! *&!. „+`x&'F_ `” 1771 1 s. 9-10. [@.<.]. |;}# ' *& 1811

(179) . „\ `” 1810 cz. 8 &^?_ s. 80-82. [@.<.]. | 4!. „_^ <%” 1815 ks. 6 F s. 70-77. PIEKARSKI K.: Ksi@ka w Polsce XV i XVI wieku. W: Kultura staropolska. Kraków: Gebethner i Wolff 1932 s. 352-384. ]¬{ ..: ~ 4 ~& „' ”?. „`? '^^`” 1981 2 s. 159-169. %& #4 (XVIII-XX .). Red. @.. +&Q, .. . =x: \&^ <^' 1954. \$# ..: % ! XVIII ( ' ). *

(180) #. &: q] 2000. \¡\+¢£#{ .#.:

(181) – – &. (| '

(182) & ). W:

(183) % XVII – XIX . ;' 4# #. Red. .. }. =x: @_'&^ xQ ` \\\ 1989 s. 161-168. \¡¡##${ .:

(184) 4 # # ..

(185) ! '. ]^_`=: q&`x^& %x^'^& 1921. \¡+{ .@.: 4 # # .. . =x: q%'=<&Q 1946. \{]${ .: | ! ! ;;

(186) , ! ! , ' % ! ' #4 4#

(187) ! 1813

(188) .... Cz. 1. \^-]^_`= 1813. \$#{-\{{¢\$¦ #.: % 4

(189) . &: = 1959. TROCZYSKI K.: Przedmiot i podzia nauki o literaturze, W: Teoria bada literackich w Polsce. Wypisy. Red. H. Markiewicz. T. 2. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1960 s. 16-34. [@.<.].

(190) ~ * : #

(191) ~& &

(192) '

(193)

(194) , ' ... „+`x&'F_ `” 1771nr 1 s. 11-12. [@.<.]. ' ' *& 1810-!

(195) . „\ `” 1809 cz. 3 ^?_ s. 192-198. [@.<.]. '#. „&& `” 1803 cz. 1 nr 1 s. 70-74. WOJCIECHOWSKI K.: Uwagi wstpne do bada nad nowsz@ literatur@ polsk@. W: Teoria bada literackich w Polsce. Wypisy. Red. H. Markiewicz. T. 1. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1960 s. 274-303. [@.<.]: [+ ! ~ ! , #! &

(196) '

(197)

(198) ' &, ' 144, : # &:

(199) ...]. „]_' &&Q x&Q&^?Q” 1784 101 (18 x_?) s. nlb. ¦ª¡ ..: ' & ~ .-;&

(200) 2 XVIII XIX . W: ~ % XVI-XIX . ; & & . Red. \.]. `<<&. =x: @# 1980 s. 116-143. ¦ª¡ .., `xQ .$.:

(201) 2 * ! ~ !

(202) .-;&

(203) . W:

(204) % XVI XIX . * #. ; & & . Red. .. }. =x: @_'&^ AxQ ` \\\ 1990 s. 139-153..

(205) CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU. 99. CZASOPIMIENNICTWO ROSYJSKIE PRZEOMU XVIII I XIX WIEKU W PERSPEKTYWIE INTERDYSCYPLINARNEJ (ZE STUDIÓW NAD TRIAD PROBLEMOW: „PRODUKCJA – POREDNICTWO – KONSUMPCJA”) Streszczenie Artyku stanowi prób przeniesienia metodologii bada nad ksi k Kazimierza Piekarskiego i Karola Gombiowskiego oraz bada literaturoznawczych Pauliny Buchwald-Pelcowej na grunt bada nad czasopismami literackimi. Przedmiotem rozwa a staj si wybrane zagadnienia z dziejów drukarstwa (dziaalno

(206) Nikoaja Nowikowa, zwi zana m.in. z drukarni Uniwersytetu Moskiewskiego), ksigarstwa (dziaalno

(207) Karla Wilhelma Millera) oraz czytelnictwa (prenumerata) w Rosji czasów O

(208) wiecenia. Za motto do artykuu posu yy sowa Kazimierza Dobrowolskiego o „krzy owaniu si” ró nych nauk. Artyku skada si z piciu cz

(209) ci: 1. Wstp, 2. Etap pierwszy: produkcja (czasopisma Nikoaja Karamzina), 3. Etap drugi: po

(210) rednictwo („Trudolubiwyj murawiej” – „Kabinet Aspazii”), 4. Etap trzeci: konsumpcja („Moskowskij urna” – „Moskowskij Merkurij” – „Sewiernyj Merkurij”), 5. Zako czenie. Strecia Magdalena D@browska Sowa kluczowe: czasopi

(211) miennictwo rosyjskie, produkcja, po

(212) rednictwo, konsumpcja.. RUSSIAN PERIODICAL PRESS OF THE TURN OF 18TH AND 19TH CENTURY IN THE INTERDISCIPLINARY PERSPECTIVE (FROM THE STUDIES ON THE “PRODUCTION—BROKERAGE —CONSUMPTION” PROBLEM TRIAD) Summary The article is an attempt to transfer the methodology of research of the book by Kazimierz Piekarski and Karol Gombiowski, and the literary research of Paulina Buchwald-Pelcowa to the ground of the research of literary magazines. The subject of analysis become the selected issues from the history of printing (the activity of Nikolai Novikov connected among others with the printing house of Moscow University), book trade (the activity of Karl Wilhelm Miller), and reading (subscription) in Russia in the Enlightenment age. As the motto to the article, the words by Kazimierz Dobrowolski on “crossing” of various sciences were used. The article consists of five parts: 1. Preface, 2. First phase: production (Nikolay Karamzin’s periodicals), 3. Second phase: brokerage (Trudolubivyi muravei—Kabinet Aspazyi) 4. Third phase: consumption (Moskovskiy zhurnal—Moskovskiy Merkuriy—Severniy Merkuriy), 5. Conclusion. Summarised by Magdalena D@browska. Key words: Russian periodical press, production, brokerage, consumption..

(213)